Йўл-транспорт ҳодисалари - Transport - Referatlar

Йўл-транспорт ҳодисалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

658 KB

Ko'chirib olish

Ҳайдовчи, пиёда ва йўловчиларнинг вазифалари РЕЖА: Кириш 1.2012.2013 лардаги йўл-транспорт ҳодисаларининг статистик маълумотлари; 2.Хайдовчиларнинг вазифалари 3. Пиёдаларнинг вазифалари 4. Йўловчиларнинг вазифалари

К И Р И Ш Йилдан йилга мамлакатимизда енгил ва юк автомобилларини ишлаб чиқарилиши кўпайиб, кўча ва йўлларда уларнинг ҳаракатланиши кучайиб бормоқда. Бу эса транспорт воситаларини хавфсизлигини таъминлашни олдинги ўринга сурмоқда. Автомобиллардан фойдаланиш амалиёти уларнинг кўпайиши билан бир қаторда йўл-транспорт ҳодисаларининг ҳам кўпайишига олиб келишини кўрсатади. Йўлларда автомобиль транспортининг кўпайиши транспорт воситалари ва пиёдаларнинг хавфсизлигини таъминлашни олдинги ўринга сурмоқда. Автомобиллардан фойдаланиш амалиёти автомобилларнинг кўпайиши йўл- транспорт ҳодисаларининг ҳам кўпайишига олиб келишини кўрсатади. Кўпгина ҳалокат ва бахтсиз ҳодисалар ҳайдовчилар тайёргарлигининг етарли эмаслиги, уларнинг ҳайдовчиликка тайёрлаш муассасаларида олган билим ва малакаларининг етарли эмаслиги, йўл ҳаракати қоидаларини яхши билмасликлари, автомобиль тезлигидан оқилона фойдалана олмасликлари, шаҳар шароитларида ҳаракатланиш давомида хавфсизлик чораларига риоя қилмасликлари, тормозларни оқилона ишлата билмасликлари, манёврлар қилишда хатоликларга йўл қўйишлари, қувиб ўтиш, чорраҳалар ва темир йўллардан ўтиш қоидаларини бузишлари, оралиқ масофани сақлай олмасликлари ва қарама-қарши транспорт воситасининг чироғи ёруғида нотўғри ҳаракатланишлари натижасида келиб чиқади. Йўл ҳаракати хавфсизлигини таъминлаш ҳозирги даврнинг энг асосий ижтимоий-иқтисодий муаммоларидан биридир. Автомобиллаштириш кўрсаткичлари ортиб бораётган ҳозирги даврда йўл ҳаракати хавфсизлигини таъминлашга “Ҳайдовчи-автомобил-йўл-пиёда-муҳит” тизимидаги барча бўлакларнинг ишончлилигини ошириш билангина эришиш мумкин. Бу ўринда инсон омиллари муҳим аҳамиятга эга, чунки кўпгина йўл-транспорт ҳодисалари ҳайдовчининг ёки пиёданинг йўл қўйган хатолари натижасида содир этилмоқда. Мавзуни ўзлаштираётганлар томонидан “Йўл ҳаракати қоидалари”, Ўзбекистон Республикаси “Йўл ҳаракати хавфсизлиги тўғрисида”ги Қонуни, ҳаракат хавфсизлигига тегишли меъёрий ҳужжатларни билишлари ва уларнинг талабларига риоя қилишлари керак. Йўл транспорти ҳодисаларини олдини олишда ҳайдовчиларнинг тайёргарлиги сифатига, транспортни бошқариш касбий малакасини ошириш, ҳайдовчи йўлнинг турли шароитларида автомобилни усталик билан бошқаришига, автомобилларга сифатли техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлашни қаттиқ назорат остига олиш, йўналишга чиқишдан олдин ва паркка қайтганидан сўнг уларнинг техник ҳолатини диққат билан текширишга катта эътибор қаратиш лозим. 1. Йўл - транспорт ҳодисалари статистикаси Йўл-транспорт ҳодисаси - транспорт воситасининг йўлдаги қатнови жараёнида содир бўлиб, одамларнинг ўлими ёки уларнинг соғлигига зарар 2

етишига, транспорт воситалари, иншоотлар, юкларнинг шикастланишига ёки бошқа тарзда моддий зарар етказилишига сабаб бўлган ҳодиса. Автомобиль транспорти – турли ҳажм ва оғирликдаги юкларни, одамларни бир йўналишдан иккинчисига ташишдаги талабларни тўлақонли қондира оладиган қулай ва юқори ўтувчан воситадир. Шунга кўра автомобиль дунёдаги барча мамлакатларнинг ривожланишида жуда муҳим роль ўйнайди. Статистика шуни кўрсатадики, йўл-транспорт ҳодисаларининг 60-70 фоизи ҳайдовчиларнинг «ҳайдовчи-автомобиль-йўл» тизимидаги нотўғри ҳаракатлари натижасида, 10-15% эса транспорт воситаларининг техник носоз ҳолати, 20-25% эса қониқарсиз йўл шароитлари натижасида келиб чиқмоқда. Яъни, ҳайдовчи «ҳайдовчи-автомобиль-йўл» тизимида энг суст ва ишончсиз иштирокчи бўлиб қолмоқда. Ҳайдовчининг ишончлилиги - унинг яхши тайёрланганлиги ва касбий усталиги билан белгиланади. Ҳайдовчиларни тайёрлашнинг асосий омилларидан бири - экстремал йўл шароитларида тўғри ҳаракатланишга ўргатишдир. Ҳозирги вақтда, мамлакатимизда ҳайдовчиларни тайёрлаш тизими уларни автомобилларни хавфсиз бошқаришлари учун сифатли ўқитилишларини таъминлаб бера олмаяпти. Бу ҳолатнинг асосий сабаблари, уларнинг таълим олиш давомида амалий шаклланишлари, йўл транспорт ҳолатларини олдиндан била олиш ва баҳолашни тўғри ташкиллаштиришни билишлари, автомобилни бошқаришда хавфсиз қарор қабул қилиш ва уни та т биқ этиш масалаларига яхши эътибор берилмаётганидандир. Турли йўл шароитларида автомобилни хавфсиз бошқаришга - ҳаракат ва у ёки бу даражада ҳарақатнинг қонунийлиги билан боғлиқ бўлган, автомобилнинг асосий эксплуатация қилиш хусусиятларидан тўғри фойланиш шароитлари орқали эришиш мумкин. Автомобилларнинг шундай эксплуатацион хусусиятларига мустаҳкамлик, ўтувчанлик, бошқарувчанлик, юриш тезлиги ва текислиги ва ёқилғи тежамкорлиги киради. Автомобилни эксплуатация қилиш шароитларининг йиғиндисини белгилаб берадиган йўл, об-ҳаво ва бошқа омиллар и га қараб, кўрсатиб ўтилган ушбу хусусиятлар турли кўринишларда бўлишлари мумкин. Автомобилнинг хусусиятларини жиддий ўзгартира оладиган асосий омиллар: - автомобилнинг техник ҳолати; - автомобилдан фойланишда атрофдаги йўл ва об-ҳаво шароитлари; - ҳайдовчининг малака ва тоифасидир. Автомобиль бошқараётган ҳар бир инсоннинг касбий малакаси ва субъектив хусусиятлари автомобилнинг барча имкониятларидан хавфсиз фойдаланишда муҳим аҳамият касб этади. Йўл-транспорти ҳодисаларини олдини олишда ҳайдовчиларнинг тайёргарлиги сифатига, транспортни бошқариш касбий малакасини ошириш, ҳайдовчи йўлнинг турли шароитларида автомобилни усталик билан 3

бошқаришига, автомобилларга сифатли техник хизмат кўрсатиш ва таъмирлашни қаттиқ назорат остига олиш, йўналишга чиқишдан олдин ва паркка қайтганидан сўнг уларнинг техник ҳолатини диққат билан текширишга катта эътибор қаратиш лозим. Шу билан бирга, ҳаракат хавфсизлигини ўзини асосий мақсад сифатида эмас, балки уни бевосита автомобилни эксплуатацион хусусиятларидан сифатли ва тўлиқ фойдаланишдан ажратмаган ҳолда кўриб чиқиш лозим. Шу сабабли, ҳайдовчилар автомобиль ҳаракатининг назарий билимлари (автомобилни ўнг ёки чапга тортиб кетганда таъсир этувчи ташқи кучлар, тормоз берилганда, тик қияликларга кўтарилиш, тушишда ва ҳоказолар) билан бир қаторда автомобилларни эксплуатацион хусусиятларидан рационал фойдаланиш орқали турли об-ҳаво шароитларида бошқаришнинг қатъий амалий билимларини ҳам билишлари лозим. Билимдон ҳайдовчилар автомобилларни усталик билан бошқариш ва автомобилга виждонан муносабатда бўлиши билан ҳаракатдаги хавфсизликка, юқори таъмир оралиғи, ёқилғи-мойлаш ва эксплуатацион материалларни анча миқдорда тежаш, шунингдек автомобил шиналари, аккумулятор батареяларини хизмат қилиш муддатини узайтиришга эришадилар. Йўлларда хавфсиз ҳаракатланиш, автомобиль, пиёда ва иншооотларга жиддий зарар етказилишини олдини олишда ҳайдовчи асосан йўл ҳаракати қоидаларига қатъий амал қила олиши, ҳаракатланишда бошқа транспорт воситалари ҳайдовчиларига нисбатан ҳурмат билан қараши лозим. Шундагина йўл транспорт ҳодисаларини бирмунча камайтиришга эришиш мумкин.“Йўл ҳаракати қ оидаси – умр фойдаси” деб бежиз айтилмаган. Йўл транспорт ҳодисаларининг юзага келиш механизмини кўриб чиқамиз: Статистика текширувларида Йўл транспорт ҳодисаларини юзага келиш механизми - ҳодисанинг тури ва йўл транспорт ҳодисаси рўй бераётганида транспорт воситаларининг манёврлари билан тўлиқ ёритиб берилади. 2 012 йил ой бошидан буён ЙТ Ҳлар таҳлили 4

2012 йил ой бошидан ЙТҲ ўлган тан жароҳати олган Тошкент 77 8 93 2012 йил бошидан йўл транспорти ҳодисалари 2012 йил бошидан ЙТҲ ўлган тан жароҳати олган Тошкент 229 29 297 2013 йил ой бошидан йўл транспорти ҳодисалари 2013 йил ой бошидан ЙТҲ ўлган тан жароҳати олган Тошкент 111 9 139 2013 йил бошидан йўл транспорти ҳодисалари 2013 йил бошидан ЙТҲ ўлган тан жароҳати олган Тошкент 987 53 1789 2012 йилда содир этилган йўл транспорт ҳодисаларининг сони 2011 йилга нисбатан 35 фоизга (194 тадан 127 тага) камайган. Транспорт воситаларининг маст ҳолда бошқарганлиги учун йўл транспорти ҳодисаси содир этган ходимлар сони 23 фоизга (118 тадан 91 тага) камайган. Ўз навбатида содир этилган йўл транспорти ҳодисалари натижасида 2012 йилда ҳалок бўлганлар сони 2011 йилга нисбатан 41 фоизга (27 тадан 16 тага), тан жароҳати олган ходимлар сони 44 фоиз (125 тадан 70 тага), ҳалок бўлган фуқаролар сони 53 фоиз (34 тадан 16 тага), тан жароҳати олган фуқаролари сони эса 27 фоиз (79 тадан 58 тага) камайган. 5

2. Йўл - транспорт ҳ одисаларнинг турлари ва уларнинг асосий сабаблари. Йўл транспорти ҳодисалари 4 турга бўлинади : Йўл транспорти ҳодисасининг 1-турига битта транспорт воситаси билан содир бўладиган йўл транспорти ҳодисаси кириб, одатда бу ҳодисада автомобиль кескин бурилганда ёки йўл қатнов қисмининг нотекислиги сабабли йўлдан чиқиб кетиш, ағдарилиб кетиш ва сирпанчиқ йўл шароитларида йўл ҳаракати қ оидалари талабларига риоя қилмаслик оқибатида турли иншоотларга (дарахт, таянч, тўсиқларга) урилиш рўй беради. (1расм). 1-расм. Йўл транспорти ҳодисасининг 2-турига бир неча транспорт воситаси билан содир бўладиган йўл транспорти ҳодисаси кириб, бунда бир йўналишдаги, қарама-қарши ва йўлнинг кесишган қисмидаги транспорт воситаларининг бир-бири билан тўқнашуви кузатилади. (2-расм). 6

2-расм. Йўл транспорти ҳодисасининг 3-турига пиёдалар ва велосипед, мотоцикллар билан содир бўлиб, бунда қандай транспорт воситаси пиёда, йўловчи ёки велосипедчини уриб кетганлиги баҳоланади. (3,4-расмлар). 7

3,4-расмлар. Йўл транспорти ҳодисасининг 4-турига транспорт воситасининг манёврлар қилиши киритилиб, йўл транспорт ҳодисаси содир бўлгунга қадар ва содир бўлаётганида транспорт воситасининг ҳаракатлана туриб, қандай манёвр содир этганлиги билан баҳоланади. Манёврларга тормозлаш, ҳаракат чизиғини ўзгартириш, бурилишлар, ортга қайтиш, қувиб ўтиб кетиш, қарама- қарши ҳаракат чизиғига ўтиб кетиш, ортга юришлар кириши алоҳида кузатилган. Йўл транспорти ҳодисаларнинг механизмини ўрганишда транспорт воситасини сирпаниб кетиши, судраб кетилиши ва ҳаракат тезлиги диаграммасини кескин ўзгариши муҳим ўрин тутади. Йўл-транспорт ҳодисасини содир этган шахслар, Ўзбекистон Республикасининг маъмурий жавобгарлик кодексида 2011 йилнинг 27 апрелидан қуйдаги жарималар билан белгиланган: 133. Транспорт воситаси ҳайдовчисининг ЙҲҚни бузиши жабирланувчига енгил тан жароҳати ёки анча миқдрда моддий зарар етказса, энг кам иш ҳақининг уч баравардан беш бараваригача миқдорда ёки транспорт бир йилдан уч йилгача муддаттда маҳрум этилади; 134. Ҳайдовчининг ЙҲҚни бузиши транспорт воситаси ёки бошқа мол- мулкнинг шикасланишига олиб келса, энг кам иш ҳаққининг бир баровардан икки бароваргача миқдорда ёки транспорт воситасини бошқариш ҳуқуқидан олти ойдан бир йилгача муддатга маҳрум этилади; 137. Йўл-транспорт ҳодисаси қаинашчилари белгиланган қоидаларни бузган ҳолда ҳодиса юз берган жойдан кетиб қолса, энг кам иш ҳавининг ўттиз баравари миқдорида ёки транспорт воситасини бошқариш ҳуқуқидан 8

икки йил муддатга маҳрум этилади ёки ўн беш суткага маъмурий қамоққа олинади; 128 5 -2. Ҳайдовчиларнинг йўлнинг қарама-қарши ҳаракатланиш учун мўлжалланган томонига ёки бўлагига йўл ҳаракати қоидаларини бузган ҳолда чиқилиш, авария ҳолати юзага келса. Йўл ҳаракати қоидаларини бузиш ҳолатлари ҳам бир неча турларга бўлинади. ўрнатилмаган жойдан йўлнинг қатнов қисмини кесиб ўтиш, йўл ҳаракатини тартибга солувчининг ишораларига бўйсунмаслик, транспорт воситалари, девор, тўсиқлар ортидан қўққисдан чиқиб қолиш, пиёда томонидан йўл ҳаракати қоидасининг ҳар қандай талабини бузиш, ҳайдовчи томонидан йўл ҳаракати қоидаларининг йўл транспорт ҳодисаларига сабаб бўладиган йўл ҳаракати қоидаларини бузишдир. Кўпчилик мамлакатларнинг ижтимоий фикри ва йўл ҳаракати ташкилоти органларининг статистикасига мувофиқ йўл транспорти ҳодисаларининг асосий сабаблари қуйидагилар деб баҳоланган: • йўл ҳаракати қатнашчиларнинг хатолари (ҳайдовчилар ва пиёдалар); • автомобилнинг техник носозлиги; • йўл ҳаракати қоидалари талабларига бўйсунмаслик; • ҳайдовчиларнинг ўзига нисбатан ўта ишонувчанлиги; • ҳайдовчиларнинг етарли малакага эга эмаслиги; • йўл ҳаракати иштирокчиларининг йўл ҳаракати қатнашчилари талабларини билмасликлари; • юкларни нотўғри жойлаштирилиши ва маҳкамланиши; • йўл элементларини ва вазиятларини қониқарсиз даражада эканлиги; • йўл ҳаракатини қониқарсиз ташкиллаштириш; • ҳайдовчилар томонидан транспорт воситасини бошқаришда нотўғри ҳаракат тартибини танлаш; • ҳайдовчиларнинг психофизиологик ҳолати . Йўл транспорти ҳодисаларининг содир этилишида йўл ҳаракати қатнашчилари ва уларнинг ҳаракатлари жуда муҳим роль ўйнайди. Йўл ҳаракати қатнашчиларининг, яъни ҳайдовчи, пиёда, велосипедчининг ёши, жинси, ҳайдовчилик стажи, оилавий аҳволи, лавозими, маълумоти, соғлиги – уларнинг ижтимоий тавсифини билдиради. Айрим ижтимоий текширувлар натижасида, асосан аввал ҳам йўл транспорти ҳодисаси содир этган, мунтазам равишда йўл ҳаракати қ оидаларини бузиб юрадиган ҳайдовчилар томонидан йўл транспорти ҳодисалари содир этилиши кузатилган. Ҳайдовчиларнинг интизомлилиги, касбий маҳорати автотранспорт корхоналарининг тавсифланишига баҳо беради. Бундан ташқари, қанча ҳайдовчи ва транспорт воситаларининг ишлаши, ҳаракат хавфсизлиги хизматининг мавжудлиги, рейс олди ва рейсдан кейинги тиббий кўрикларнинг ўтказилиши, ҳайдовчиларни тайёрлаш ва қайта тайёрлаш тадбирларининг ўтказилиши, интизомли ҳайдовчиларни моддий ва маънавий 9

рағбатлантирилишлар, интизомсиз ва мунтазам йўл ҳаракати қ оидаларини бузувчи ҳайдовчиларга нисбатан қандай чоралар кўрилиши ва бошқалар ҳам йўл транспорти ҳодисаларини олдини олишда муҳим ўрин тутади. Йўл ҳаракати қатнашчиларининг тайёрланганлик ҳолатига баҳо бериш бирмунча қийинчилик туғдиради . Йўл ҳаракати қоидаларини яхши билиш ҳайдовчининг тайёрланганлигини фақат бир томонини билдиради ва бу унинг яхши тайёрланганлигидан далолат бермайди. Мураккаб йўл ва об- ҳаво шароитларида, авария ҳолатларида ва йўл транспорт ҳодисасига олиб келувчи бошқа мураккаб шароитларда тўғри ҳаракат ва манёврларни амалга ошириш орқали хавфни бартараф этиши билан ҳайдовчининг касбий маҳорати аниқланади. Ҳайдовчининг касбий тайёргарлиги ва малакасидан ташқари, унинг руҳияти, психофизиологик хусусиятлари ҳаракат хавфсизлигини таъминлашнинг муҳим омилларидан бири ҳисобланади. Ҳайдовчининг ишончлилиги унинг автомобилни иш куни давомида ҳар қандай йўл шароитларида хатосиз бошқариш қобилияти билан белгиланади. Ҳайдовчининг профессионал яроқлилиги, тайёрланганлиги ва ишлашга қобилиятлилиги унинг ишончлилигини белгилаб берувчи асосий омилларга киради. Ҳайдовчининг яроқлилиги унинг соғлигининг ҳолати (тиббий кўрикдан ўтказилгач) ва руҳий (психологик) ва жисмоний хусусиятлари билан белгиланади. Руҳий ва жисмоний яроқлилик – бу ҳайдовчилик фаолиятида талаб қилинадиган руҳий-жисмоний ва шахсий хусусиятлардир. Ҳайдовчининг бундай хусусиятлари кўпинча интилиш, ўзини идора қила билиш, дадил, тез тушунадиган, идрок қилиш ва реакция тезлиги каби авария ҳолатларини оқибатларини ҳал қилади. Ҳайдовчи фаолиятининг ишончлилиги учун зарур бўлган бу каби ва бошқа хислатлар асосида унинг руҳий жараёнларининг кечиши ётади. Ҳайдовчининг тайёрланганлиги ўқиш ва келгусидаги касбий фаолияти жараёнида эга бўладиган профессионал билимлар ва кўникмалари даражаси билан аниқланади. Ҳайдовчиларнинг яхши тайёргарлиги жиддий йўл ҳолатларида ўз вақтида ва тўғри ҳаракатланишни таъминлаб бера оладиган кенг диапазонли кўникмаларнинг мавжудлигида ифодаланади. У автомобилнинг техник имкониятларини кенг ишлатилишига, хатосиз, кам куч сарф қилган ҳолда уларни бошқариш, йўл ҳолатларида мумкин бўлган ўзгаришларни тўғри баҳолаш ва олдиндан кўра билиш; автомобилни катта тезликда, тунда, туманда, йўл ҳаракатининг интенсивлиги, тоғ ва бошқа мураккаб ҳолатларда бошқариш имкониятларини беради. 10

Тайёрланганлик шунингдек ҳайдовчиларнинг руҳий тайёрланганлик даражаси билан ҳам, яъни уларнинг ҳар қандай йўл шароитларида ишлашларининг ишончлилигини таъминлаб берадиган руҳий хислатларнинг шаклланиши билан ҳам ифодаланади. Руҳий тайёргарликнинг муваффақияти уни ўтказилишини методологик даражаси, бўлажак ҳайдовчиларнинг маҳоратини такомиллаштирилишига ҳам боғлиқдир. Етарли бўлмаган тайёргарлик ёш малакасиз ҳайдовчиларни оғир йўл шароитларида кўп ҳолларда йўл-транспорт ҳодисасига олиб келадиган тез-тез йўл қўядиган хатоликларининг сабаби ҳисобланади. Ҳайдовчининг ишончлилиги кўп ҳолларда унинг интизомлилиги, жавобгарлик ҳиссининг мавжудлиги, коллективчилик каби ахлоқий хислатларига боғлиқ. Тадқиқотлар ва ҳаётий малака шуни кўрсатадики, ҳушёрлик ва камтарлик – бу яхши ва ишончли ҳайдовчиларга хос хислатлардир. Ва аксинча, меҳнатсеварлик ва ишга бўлган қизиқишнинг йўқлиги, худбинлик, кишиларга нисбатан қўполлик ва беандишалик, соғлом урф-одатлар ва ҳуқуқий тартибга нисбатан ҳурматсизларча муносабатлар: буларнинг ҳаммаси “авариячи” тушунчаси билан бирлашиб кетади. Баркамолликнинг ҳар қандай даражасида ҳайдовчининг ишончлилиги унинг ҳуқуқий онглилиги ва ўрнатилган қоидаларга риоя қилишга бўлган муносабати билан белгиланади. Интизомсизлик - бу қоида ва тартибни онгли равишда бузиш дегани ва у ҳаракат хавфсизлиги ва энг аввало Йўл ҳаракати қоидаларини назар-писанд қилмаслик, шунингдек уларни худбинларча изоҳлашнинг энг хавфли оқибатларида кўринади. Йўл ҳаракати қоидасининг энг типик бузилишлари – бу хавфли участкаларда тезликни ошириш ва ҳаракат иштирокчиларига ўзаро таъсири, бетоб ҳолда ёки спирти ичимлик истеъмол қилган ҳолда автомобилни бошқариш, носоз автомобилда йўлга чиқиш ва ҳоказолар ҳисобланади. Автомобилни бошқарганда ҳайдовчи нафақат ўзининг, балки ҳаракатнинг бошқа иштирокчиларининг хавфсизлиги ҳақида қайғуриши керак. Бунга йўл ҳаракати қоидаларига қатъий риоя қилиш, ҳаракат иштирокчиларининг хатоларини ўз вақтида ҳисобга олиш, ҳатто ҳайдовчи расман ҳақ бўлса ҳам ўзининг амалга оширмоқчи бўлган ниятидан қайтишга тайёрлиги орқали эришиш мумкин. Интенсив ҳаракатнинг замонавий шартларида ҳаракат иштирокчиларининг ўзаро огоҳлантирилишлари талабларини бажариш каби муаммо муҳим ўрин тутади. Айниқса, ҳайдовчи ва пиёда ўртасидаги муносабат масаласи энг муҳим ҳисобланади. Бизнинг кўпчилик шаҳарларимиз учун типик ҳолат, масалан пиёдаларни пиёдалар ўтиш жойидан ва бурилишларда ўтказиб юборишни инкор этиш ҳисобланади. Автобус бекатлари ва автобус ичида ҳанузга қадар йўловчиларни ўтказиш, улар билан муомалада қўполликка йўл қўйиш каби ҳуқуқбузарликлар тез-тез учраб туради. Рейсга чиқиш олдидан ёки йўлда спиртли ичимликлар истеъмол қилиш ҳайдовчилар интизомсизлигининг энг қўпол ва хавфли 11

шакли ҳисобланади. Бетоб ёки қаттиқ чарчаган ҳолда автомбилни бошқаришга ҳам йўл қўйилмайди. Ишлаш қобилияти –бу инсон томонидан ишни юқори ишлаб чиқариш ва юқори сифат кўрсатгичлари билан бажарилишидир. Юқори иш қобилияти ҳайдовчиларнинг ишончлилигини таъминлаб беришда муҳим ўрин тутади. Паст иш қобилиятида ҳайдовчи автомобилни бошқаришда кўпинча йўл транспорт ҳодисасига олиб келадиган қўпол хатоликларга йўл қўйиши мумкин. Алкоголь ичимликлари қабул қилинганида, бетобликда, чарчаганда, кучли асабийлашиш ёки руҳий сиқилиш ҳолатларида инсоннинг иш қобилияти пасаяди. Ҳайдовчиларнинг юқори ишчанлик қобиялияти уларнинг меҳнат ва дам олишларини рационал ташкиллаштириш, шунингдек йўл транспорти ҳодисаларининг содир этилишини олдини олиш ва таъминлаш мақсадида рейсга ёки йўлга чиқишдан аввал уларнинг ҳолатини назорат қилиш орқали таъминланади. Ҳайдовчиларнинг ишончлилигига уларнинг фаолияти ўтаётган шароитлар ҳам катта аҳамият касб этади. Ҳайдовчининг ишончлилиги шунингдек, автомобилнинг комфортабеллиги ва техник ҳолатига ҳам боғлиқ. Ҳайдовчининг жисмоний ишончлилиги унинг соғлиги ва умумий физиологик ҳолатига боғлиқдир. Физиологик функцияларнинг бузилиши иш қобилиятининг пасайишига олиб келади. Бундан ташқари, ҳайдовчининг интизомлилиги унинг йўл ҳаракати қ оидалари талаблари ва йўл ҳаракати иштирокчиларига бўлган муносабатини билдиради. Йўл ҳаракати қ оидалари талабларига бўйсуниш, уларни оғишмасдан бажариш, қатъий риоя қилиш орқали ҳаракат хавфсизлиги таъминланади. 2011 йил 27 апрель кунидан бошлаб, Ўзбекистон Республикаси Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги Кодекснинг 125 1 -моддасидан 194 2 - моддасигача ўзгартиришлар киритилиб, қоидабузарликлар учун жарималар миқдори оширилгани - йўл ҳаракати қоидаларининг бузилиши, йўл транспорт ҳодисаларининг камайишига олиб келади. 3. Йўл - транспорт ҳ одисалар и нинг экспертизаси тўғрисида тушунчалар. Экспертиза - экспертлар томонидан йўл-транспорт ҳодисаларининг баҳоланиши бўлиб, бунда йўл-транспорти ҳодисаларининг юзага келиши сабаблари, транспорт воситасининг техник ҳолати, йўлнинг ҳолати, тормоз излари, йўл-ҳаракати қоидаларининг бузилиши ҳолати ўрганилиб, таҳлил қилинади. Албатта, экспертнинг фикри математик асосларда баён этилади, шу билан бирга бу ҳолатларда адашишга йўл қўймаслик мақсадида мутахассис- экспертлар гуруҳи томонидан ўтказиладиган экспертизалар йўл-транспорт ҳодисасига аниқ баҳо беради. 12

Экспертлар баҳолашининг энг оддий усули – бу аввало, ЙПХ ходимининг йўл-транспорт ҳодисасининг юзага келганлиги ҳолати бўйича расмийлаштирилган дастлабки материаллари-чизмаси ва иштирокчиларнинг тушунтириш хатлари орқали хулоса қилиш. Бу хулосага асосан терговчи ўзининг фикрини билдиради, суд эса ҳолатни қонунлаштиради. Экспертлар баҳолашининг одатий экспертизадан фарқлашнинг бир неча хусусиятлари мавжуд: - сўров ўтказишнинг мақсади аниқ шакллантирилган махсус ҳужжатни тайёрлаш, унинг зарурлиги асослантирилади, муддати ва ижрочилари кўрсатилади; - экспертлар таркибини миқдорий ва сифат жиҳатидан танлаб олиш ва уни асослантириш, уларнинг ваколатларини таҳлил қилиш; - сўров ҳужжатларини тайёрлашни назарда тутган ҳолда сўров усулини ишлаб чиқиш, сўров вақти, жойи, ўтказилиши, расмийлаштириш тартиби ва сўров натижаларини тўплаш; - экспертларни сўров қилиш; - сўров натижаларини ва текшириш муддатларини белгилаш; - хулоса ва таклифлари бўлган якуний ҳужжатларни тайёрлаш. Экспертлар томонидан йўл-транспорт ҳодисасини баҳолашида воқеа жойини кўздан кечириш жуда муҳим ўрин тутади. Йўл-транспорт ҳодисасини воқеа жойини кўздан кечиришнинг мумумий вазифаларини ҳал этишда қуйидаги ҳолатларга эътибор қаратилади: - ҳақиқатдан йўл-транспорт ҳодисаси содир бўлганига; - йўл-транспорт ҳодисасини жойи, унинг чегаралари, транспорт воситасининг даставвалги ва сўнгги йўли; - й ўл-транспорт ҳодисасини содир бўлган аниқ вақт; - йўл-транспорт ҳодисасинининг тахминий таснифи: тўқнашган, урилган, улоқтирилган, ағдарилган, тўсиққа, от-аравага, одамга ёки бошқа буюмларга урилган, йўловчининг ҳаракатланаётган транспорт воситаси устига йиқилиши, йўловчининг ҳаракатланаётган транспорт воситасидан тушиб кетиши ва ҳоказолар; - ҳаракат йўналиши, йўл-транспорт ҳодисасини иштирокчиларининг хавфли вазият юзага келганида бўлган жойлари ва ҳаракатлари; - йўл-транспорт ҳодисасини иштирокчиларининг ҳодиса содир бўлганида бўлган жойлари ва ҳаракатлари; - й ўл-транспорт ҳодиса си нинг сўнгги даражасида иштирокчиларнинг ҳолати; - ҳодиса содир бўлганида йўлнинг ҳолати; - йўл қопламасининг тури ва ҳолати; - йўлнинг кенглиги ва чегараси; - унинг жиҳозланиши; - ён томондаги учсткаларнинг таснифи; - йўл белгиларининг мавжудлиги; - кўриш кенглиги; 13

- кўриш ҳолати; - ёритилганлиги; - ҳаракат зичлиги ва жадаллиги; - ҳаракатга тўсиқлар ва йўлдаги носозликлар; - транспорт воситаси юриш қисми, руль бошқаруви, ёритиш мосламалари, тормоз тизимининг ҳолати; - транспорт воситасининг узилиб қолган бўлаги, ундан тушиб қолган юкларнинг борлиги, жойлашуви, ҳажми; - йўл-транспорт ҳодисасининг гувоҳлари. Йўл-транспорт ҳодисасини воқеа жойини кўздан кечиришда суриштирувчи ойна синиқлари, ғилдираклардан тушиб қолган лой, тушиб қолган юклар, транспортнинг бўлаклари, тўкилган ёқилғи-мойлаш ва бошқаларнинг, тормоз изларининг жойлашувига кўра, ҳодисанинг марказини аниқлайди. Юқорида санаб ўтилган ҳолатлар воқеа жойини кўздан кечириш баённомасига бирма-бир киритилади, уларнинг ҳажми – масалан, ойна синиқлари, суюқлик тўкилган жойнинг ҳажми, транспорт воситалари тўқнашган жой яқинидаги тўсиқлар, предметлар оралиқ масофаси, масалан йўл четидаги устундан воқеа жойига қадар бўлган масофа, транспорт воситаси сурилиб ёки ағдарилиб кетганида, воситанинг айланиш радиуси, йўлнинг кўндаланг профили кўрсатиб берилади. Ушбу маълумотлар экспертлар томонидан йўл-транспорт ҳодисасини экспертизасини ўтказишда муҳим ўрин тутади. Ҳар бир ўқув саволи бўйича курсантлар билан мунозаралар олиб боради ва керак бўлса, ҳаётдан мисоллар келтирилади. Машғулот сўнгида барча қатнашчилар билан савол-жавоб олиб борилади ва якун ясалади. Йўл-транспорт ҳодисаси содир бўлганда унга даҳлдор ҳайдовчилар қуйидагиларни бажаришлари шарт: - транспорт воситасини дарҳол тўхтатиши, фалокат ёруғлик ишораларини ёки фалокат сабабли тўхташ белгиси (милтилловчи қизил чироқ)ни ўрнатиши, транспорт воситасини ва ҳодисага даҳлор буюмларни жойидан қўзғатмаслиги; - шикастланганларга биринчи тиббий ёрдам бериш учун зарур бўлган чораларни кўриши, “тез тиббий ёрдам”ни чақириши, шошилинч ҳолларда эса шикастланганларни яқин орадаги даволаш муассасига шу йўналишда кетаётган транспортда жўнатиши, бунинг иложи бўлмаган ҳолларда ўз транспорт воситасида олиб бориши, у ерда ўз исми –фамилиясини, транспорт воситасининг рақамли белгисини билдириши (ҳайдовчилик гувоҳномасини ёки ўз шахсини тасдиқловчи, транспорт воситасининг рўйхатдан ўтганлик ҳужжатини кўрсатиши) ва ҳодиса рўй берган жойга қайтиб келиши; - агар бошқа транспорт воситаларининг ҳаракатига тўсқинлик қилса, аввало транспорт воситаси, ҳодисага алоқадор буюмлар ва изларнинг ҳолатини қайд этиб (имконияти бўлган ҳолларда гувоҳлар иштирокида), уларнинг йўқолмаслигини таьминлаши, сўнгра қатнов қисмини бўшатиши ёки ҳодиса рўй берган жойни 14

айланиб ўтишини ташкил қилишнинг ўзига боғлиқ бўлган барча чораларини кўриши; - ҳодиса ҳақида милицияга хабар бериши, гувохларнинг исм – фамилиясини ва манзилини ёзиб олиб, милиция ходимларининг келишини кутиши. Агар йўл–транспорт ҳодисасида шикастланганлар бўлмаса ва ҳайдовчи-лар ҳодиса вазиятига баҳо беришда ўзаро келиша олсалар, олдидан ҳодиса чизмасини тузиб ва уни имзолаб, яқин ордаги ЙҲХБ маскани ёки милиция органига ҳодисани расмийлаштириш учун боришлари мумкин. 1. Йўл-транспорт ҳодисаси содир этган ҳайдовчининг вазифаси. Йўл-транспорт ҳодисаси содир бўлганда унга дархол ҳайдовчилар қуйдагиларни бажаришлари шарт: - транспорт воситасини дарҳол тўхтатиши, фалокат ёруғлик ишораларини ёки фалокат сабабли тўхташ белгиси (милтилловчи қизил чироқ)ни ўрнатиши, транспорт воситасини ва ҳодисага дахилдор буюмларни жойидан қўзғатмаслиги; - Хулоса Биринчи ўқув саволида статистика текширувларида йўл транспорт ҳодисаларини юзага келиш механизми - ҳодисанинг тури ва йўл транспорт ҳодисаси рўй бераётганида транспорт воситаларининг манёврлари билан тўлиқ ёритиб берилади. Йўл–транспорт ҳодисаларининг статистикаси шаҳар кўчаларида автомобилни бошқариш қоидалари макетларида кўрсатиш орқали тушунтириш берилади. Иккинчи ўқув саволи йўл транспорт ҳолатларини олдиндан била олиш ва баҳолашни тўғри ташкиллаштиришни билишлари, автомобилни бошқаришда хавфсиз қарор қабул қилиш ва уни тадбиқ этиш масалаларига яхши эътибор берилмаётганидандир. Йўл–транспорт ҳ одисаларнинг асосий сабаблари - йўналишга ҳаракатланиш учун қайрилиб олиш усуллари йўл белгиларига оид кўргазмали плакатларда кўрсатиб бериш ва ақлий ҳужум орқали тушунтирилади. Учинчи ўқув саволида йўл-транспорт ҳодисаларнинг экспертизаси тўғрисида тушунчалар берилиб , ушбу ўқув саволи шаҳар макетидаги ҳаракатланиш йўналишлари кўрсатилган ҳолда тушунтирилади. Ушбу ўқув саволларини ёритиш вақтида махсус ўқув синфларида жиҳозланган автомобилларни шаҳар шароитларида бошқариш усулларига доир кўргазмали қуроллардан: шаҳар макети, тартибга солувчи светофорларнинг макетлари, йўл патруль ходимининг ишоралари макетлари, йўл белгиларининг кўргазмали плакатларидан фойдаланилади. Машғулотни якуний қисмида мавзу номи, мақсади, ўқув саволларини эслатиш ва шахсий таркиб мавзуни қай даражада ўзлаштирганини баҳолаш. 15

Курсантлардан сўров ўтказиш ва уларни олган баҳоларини эълон қилиш. Машғулот давомида шахсий таркиб томонидан ҳарбий интизомга қай даражада риоя қилганлигини баҳолаш ва мустақил тайёргарлик машғулотларига вазифа бериш. Тўртинчи ўқув саволида йўл-транспорт ҳодисаси содир этган ҳайдовчининг вазифаси тушинилади. Ушбу ўқув саволидўа йўл-транспорт ҳодисаси содир этган ҳайдовчининг вазифаси тушинилади, ва кўргазмали плакатлардан схемалар асосида кўрсати тушунтириб берилади. Адабиётлар: 1. “Йўл ҳаракати қоидаларига шарҳлар ва амалий тавсиялар.” Т.–2010. 2. “Йўл ҳаракати қоидалари.” Т.–2001. 3. “Правила дорожного движения и его безопасность.” Т.–2008. 4. “Организация дорожного движения.” М.–1990. 5. “Водителю о правилах и безопасности дорожного движения.” М.–1990. 6 . “Вождение автомобилей.” М.–1990. 16

Бажарилди: 5-нусхада. 1-нусха кафедра ЎМТ 2-5 нусхалар умумий кутубхонага Бажардилар: подполковник Х.Х. Кужахметов Чоп этди: кичик сержант И.Х. Рустамова 2013 йил “ “ ноябрь 17

O'xshashlar

Йўл-транспорт ҳодисалари ва уларнинг кўрсаткичлари

Йўл транспорт ҳодисалари таърифи, турлари ва уларнинг миқдори хақида маълумотлар. ЙТҲ таҳлил қилишнинг асосий вазифалари ва усуллари.

Йўл тушамаси тузилмалари ва уларнинг транспорт-фойдаланиш сифатлари. Йўл тушамасига таъсир этадиган кучлар.

Йўл ва йўл хўжалиги

Транспорт оқимидаги тезлигининг йўл шароитига ва харакат миқдорига нисбатан ўзгариши.