Tuproqqa ishlov berish mashina va qurollari - Transport - Referatlar

Tuproqqa ishlov berish mashina va qurollari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

3896.7294921875 KB

Ko'chirib olish

Tuproqqa ishlov berish mashina va qurollari Reja: 1. Tuproqqa ishlov berish mashinalarining turkumlari 2. Yerga ishlov berishning ahamiyati va ishlashdagi texnologik jarayonlar 3. Umumiy ishlarda ishlatiladigan pluglar 4. Tuproq yuza qatlamiga ishlov berish mashina va qurollari

1. TUPROQQA ISHLOV BERISH MASHINALARINING TURKUMLARI Tuproqqa mexanik ishlov berishda: ag‘darish, yumshatish, qirqish, uvalash (aralashtirish), zichlash, tekislash, begona o‘t ildizini qirqish va yulish, marza va egat olish ishlari bajariladi. Ag‘darishda tuproqning sirtqi va quyi qatlamlari o‘rni almashtiriladi. Bu ish shudgorlash jarayonida sodir bo‘lib, tuproqning sirtqi chimli qatlami egat tubiga ag‘darib yotqiziladi. Shunda o‘simlik qoldiqlari, yer haydash oldidan sepilgan organik va mineral o‘g‘itlar ham ko‘miladi. Yumshatishda ishlov beriladigan tuproq qatlami mayda bo‘lakchalarga ajratiladi. Bunda tuproq bo‘lakchalarining orasi kattalashib, uning zichligi kamayadi. Tuproqni yumshatish darajasi uning ishlov berishdan avvalgi va keyingi zichliklari nisbati bilan aniqlanadi. Uvalash (aralashtirish) jarayonida tuproqning 1 mm, ayniqsa, 0,25 mm dan mayda bo‘lishi, ya’ni chang holiga kelishiga yo‘l qo‘yilmaydi. Changsimon tuproq massasining namuna massasiga nisbati tuproqning chang holatga aylanish darajasini ko‘rsatadi. Zichlashda (mola bostirish) — chigit va don ekish oldidan shudgorning 5—10 sm li yuza qatlami zichlanadi. Mayda urug‘larning bir xil chuqurlikda tekis ekilishi, keyinchalik yomg‘ir va sug‘orish natijasida tuproq cho‘kib, nihollar ildizining uzilmasligi uchun u ekin ekish oldidan zichlanadi. Ekilgan donlarning tuproq bilan yaxshi kontaktda bo‘lishi, ularni kapillar nam bilan ta’minlash uchun tuproq ekin ekilgandan keyin ham zichlanishi mumkin. Quruq cho‘l zonasida tuproqning ustki qatlamini shamoldan saqlash va namni yo‘qotmaslik uchun tuproqning ustki qatlami zichlanadi. Tekislash daladagi kichik notekisliklarni yo‘qotishdan iborat. Shunda namning bug‘lanishi kamayadi, urug‘ bir xil chuqurlikda ekiladi, sug‘orish paytida suv egatlardan tekis taraladi. Begona o‘tlar ildizini qirqish va yulishda, begona o‘tlar ildizpoyalari mexanik usulda qirqish va tarashlash yo‘li bilan yo‘qotiladi.

Texnologik jarayonda qurollarning ishchi organlari yagona texnologik jarayonni tashkil etuvchi bir nechta ishlarni bir o‘tishda bajaradi. Masalan, yer haydashda tuproq palaxsasi egat tubi va devoridan qirqib ajratiladi, ag‘dariladi, yumshatiladi va aralashtiriladi. Paxta dalalarini ekishga tayyorlashda quyidagi texnologik jarayonlar bajariladi: yer haydash, chuqur yumshatish, sidirg‘a kultivatsiya qilish, boronalash, frezalash, tekislash, mola bostirish. Bir necha texnologik jarayon yoki ish yer ishlash sistemasini tashkil etadi. Asosan ikki xil ishlov berish sistemasi bor. Asosiy ishlov berish sistemasi oddiy va maxsus pluglar yordamida tuproq palaxsalarini ag‘darib va ag‘darmay haydashdan, yordamchi ishlov berish sistemasi esa dalalarni ekin ekishga tayyorlash (boronalash, chizellash, frezalash, tekislash-molalash) va ekishdan keyin ishlov berish (o‘simliklarni parvarish qilish) dan iborat. Qishloq xo‘jaligida ishlab chiqarish jarayonlari. Ekin yetishtirish va hosilni yig‘ib terib olish uchun ma’lum ishlar ketma-ket bajarilishi kerak. Dehqonchilikda bajariladigan ishlar, masalan: yer haydash, yerga ishlov berish, ekish, qator oralariga ishlov berish, yig‘ib terib olish va boshqalar asosiy, yordamchi va transport ishlaridan tashkil topgan bo‘ladi. Qishloq xo‘jaligida mehnat predmetlarini, masalan: terilmagan paxta, tozalanmagan urug‘ va boshqalarni oxirgi yoki oraliq mahsulotga aylantirib beradigan vaqt va ishni bajarish sharti bo‘yicha bir-biri bilan o‘zaro bog‘langan ishlar yig‘indisiga ishlab chiqarish jarayoni deyiladi. U o‘z navbatida qo‘zg‘aluvchan va qo‘zg‘almas ishlab chiqarish jarayonlariga bo‘linadi. Qo‘zg‘aluvchan ishlab chiqarish jarayoni — bunda texnikaviy vositalar qo‘zg‘almas ishlov beriladigan materiallar maydoni, dala bo‘ylab harakatlanadi (masalan: ekin ekish, kultivatsiya qilish va boshqalar). Qo‘zg‘almas ishlab chiqarish jarayoni esa, qo‘zg‘almas qilib o‘rnatilgan texnika vositasiga materiallarni uzatish va ularga ishlov berilgandan so‘ng qabul qilib olish bilan (masalan: ko‘sakni dalada chuvish, paxtani sushilkada quritish va boshqalar) belgilanadi.

Ishlab chiqarish jarayonlari qo‘l kuchi bilan bajariladigan — mexanizatsiyalashtirilmagan, mexanizm va mashinalar yordamida bajariladigan — mexanizatsiyalashtirilgan, elektr yuritmalaridan foydalanib elektrlashtirilgan va har turdagi avtomatlardan foydalanib avtomatlashtirilgan turlarga bo‘linadi. Texnologik jarayonlarning asosi bo‘lib ishlab chiqarish jarayonlari hisoblanadi. Erta bahorda yerga urug‘ tashlab to ekinlardan yuqori sifatga ega bo‘lgan hosil olgunga qadar ishlar bir qancha jarayonlarni o‘z ichiga oladi. Ishlab chiqarish jarayoni o‘zaro bog‘liq ishlab chiqarish operatsiyalarining ketma-ket almashinuvi bo‘lib, ular yordamida boshlang‘ich mehnat predmeti boshqa bir yakuniy yoki oraliq holatga o‘tadi. Ishlab chiqarish jarayonlari texnologik, transport va yordamchi jarayonlarga bo‘linadi. Texnologik jarayon yordamida ishlov beriladigan materialning xossalari yoki holati biror vosita ta’sirida o‘zgartiriladi. Dehqonchilikda bunday jarayonlarga yerga ishlov berish, urug‘larni ekishga tayyorlash, ekish yoki o‘tqazish, o‘simliklarni parvarish qilish va hokazolarni kiritish mumkin. Transport jarayonlari materialni siljitish, texnika vositalarini, qishloq xo‘jalik mahsulotlari, shuningdek, odamlarni tashish uchun bajariladi. Yordamchi jarayonlar texnologik va transport jarayonlari bilan birga yoki ulardan oldin bajariladi. Bu jarayonlarga mashinalarga texnik xizmat ko‘rsatish, ortish-tushirish va boshqa ishlar kiradi. Texnologik jarayonlar haqida so‘z yuritilganda shuni esda tutmoq kerakki, 90 ga yaqin turli qishloq xo‘jalik ekinlari ekiladigan har xil tuproq iqlim zonalarida mingdan ortiq texnologik jarayonlar bajariladi. Ularni quyidagi asosiy guruhlarga bo‘lish mumkin: — yerga ishlov berish jarayonlari (ang‘izni yuza haydash, boronalash, kultivatsiya qilish); — ekish, o‘tqazish, o‘g‘it solish; — ekinlarni parvarish qilish; — hosilni yig‘ishtirib olish;

— hosilga dastlabki ishlov berish (tozalash,quritish va saralash). Mashina-traktorli agregatlar va ularning turkumlanishi. Mexanizatsiyalashtirilgan jarayonlar va qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishda mashina agregatlari bilan bajariladi. Mashinali (mashina-traktor agregat) energetik qism, uzatish mexanizmi va ish mashinasi qurollarining qo‘shilmasidan iborat. Energiya manbayi sifatida traktor, o‘ziyurar shassi, ichki yonuv yoki elektr dvigatellari va boshqalar qo‘llanilishi mumkin. Qishloq xo‘jaligida dala va transport ishlarini bajarishda eng keng qo‘llaniladigan mexanik energiya manbayi traktordir. Traktorlarga odatda ish mashinalari tirkalib yoki osib ishlatiladi. Energetik qismi traktor yoki o‘ziyurar shassi, ish mashinalari va ularni biriktirib turuvchi mexanizmlar yig‘indisidan tashkil topgan va bir vaqtning o‘zida bir yoki bir necha texnologik jarayonlarni bajaradigan mashina va mexanizmlar yig‘indisiga mashina-traktorli agregat (MTA) deb ataladi. Mashina-traktorli agregatlar bajaradigan ishlarining turiga qarab haydov, ekin ekish, ko‘chat o‘tqazish, chopiq va boshqa ishlarni bajarishga mo‘ljallangan bo‘ladi. Agar mashina-traktorli agregat traktor va unda ishlatiladigan yuk tashish vositalari — telejkalardan yoki traktorlarga kuzov o‘rnatilgan bo‘lsa, bunday agregatlarga yuk tashish mashina traktorli agregatlar deb ataladi. Mashina traktorli agregatlar bir vaqtning o‘zida bajaradigan ishlarini soniga qarab oddiy, murakkab va kompleks turlarga bo‘linadi. Oddiy mashina traktorli agregatlar faqat bitta texnologik jarayonni bajaradi. Murakkab mashina-traktor agregatlar odatda kombaynlar deb nomlanadi. Bunday agregatlar bir necha ketmaket va bir vaqtning o‘zida bajariladigan texnologik jarayonlarni bajarish uchun ishlatiladi. Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishida ham mobil, ham statsionar mashinali agregatlar ishlatiladi. Mobil agregatlar texnologik jarayonlarni yurib bajaradi. Statsionar agregatlar ma’lum bir joyda turib ishlaydi. Oddiy agregatlar bitta operatsiyani bajarish uchun mo‘ljallangan bir tiðli mashina qurollaridan tuziladi.

Kompleks agregatlarga bir vaqtning o‘zida bir nechta operatsiyani (masalan, ekish oldidan kultivatsiyalash, o‘g‘it solish bilan ekish, shibbalash) bajaruvchi turli mashina qurollar birlashtiriladi. Mashina energiya manbayi bilan biriktirilish usuliga qarab tirkama, o‘rnatma, yarim o‘rnatma, tortib yuritiladigan va o‘ziyurar agregatlarga bo‘linadi. Tirkama agregatlarda o‘zining yurish apparati (yurish qismiga) ega bo‘lgan mashina traktorlarning tirkash ilgagiga ulanadi yoki tirkama yordamida energetik agregat vositasida biriktiriladi. O‘rnatma agregatlarda mashina traktor o‘rnatiladi va odatda, o‘zining yurish apparati bo‘lmaydi. Yarim o‘rnatma agregatlarda ish mashinasi massasining bir qismi o‘zining yurish apparatiga, qolgan qismi traktorga tushadi. Tortib yuritiladigan ish mashinasi massasining bir qismi o‘zining yurish apparatiga, qolgan qismi traktorga tushadi. Tortib yuritiladigan agregatlarda dvigatel quvvatining bir qismi traktorning quvvat olish vali (QOV) orqali ish organlariga beriladi. O‘ziyurar agregatlarda energetik qism, uzatish qurilmasi va ish mashinasi birlashgan holda bo‘ladi. Bunday agregatning yurish va yetaklovchi apparati bo‘ladi. Bajaradigan ish turiga qarab haydash, ekish, yig‘ish, apparatlari bo‘ladi. Qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishning energetik vositalari harakatlanuvchi, harakatlanishi cheklangan va statsionar turlarga bo‘linadi. Harakatlanuvchi vositalarga traktorlar, o‘ziyurar shassilar, o‘ziyurar mashinalar, avtomobillar, ot-ulovlar kiradi. Harakatlanishi cheklangan vositalar kanatli, kanat traktorli va elektr kabelli mashinalar sistemasidan iborat. Statsionar vositalar elektr va issiqlik moslamalari hamda dvigatellari, shamol va gidravlik dvigatellari, qozonlar, bug‘ hosil qilgichlar va suv isitkichlardan iborat. Qishloq xo‘jalik yeridagi energetik manbalardan tashqari, begona o‘tlarga, ekinlarning kasalliklari va zararkunandalariga qarshi kurashda aviatsiyadan ham foydalaniladi.

Texnologik jarayonlarni bajarish uchun mashina va jihozlar majmui. Mashinalar tizimi texnologik jarayonlarni, ya’ni ish unumi, bajariladigan ish siklini o‘zaro bog‘lab to‘liq mexanizatsiyalash uchun zarur bo‘lgan har turdagi mashina- qurollar, transport vositalari, mashina va mexanizmlar yig‘indisidir. Mashinalar tizimi iqlim, tuproq, ishlab chiqarishga mos bo‘lishi, ekinlarni parvarish qilish va yig‘ib-terib olishda, kelajakda qo‘llaniladigan ilg‘or innovatsion texnologiyalar va tashkiliy ishlarni hisobga olish, ish unumini oshirish va qishloq xo‘jalik mahsulot birligining tannarxini kamaytirishga erishish, iloji boricha xo‘jalikdagi traktor, kombayn va qishloq xo‘jalik mashinalari turi va markalarini kamaytirilishi kerak. Lekin hamma ishlarni yuqori samaradorlik bilan bajarish uchun kerakli miqdorda texnika vositalariga ega bo‘lish, mashinalar tizimidagi har bir mashina agrotexnik talablariga to‘liq javob bera oladigan, oqim (potok) usulida ishlaydigan mashinalar kompleksi bir-biri bilan texnologik jarayonlarni uzluksiz va ish unumi bilan bog‘lanadi. Qator oralariga ishlov beradigan mashinalar o‘zaro qator oralig‘ini kengligiga va qator oralig‘iga bir ishlov berilishi bilan bog‘lanishi va mashinalar sistemasi yuqori texnik iqtisodiy ko‘rsatkichlarga ega bo‘lishi kerak. Unumdorligiga ko‘ra ishlar texnologiyasi bilan o‘zaro bog‘langan va ekinlarni yetishtirish hamda yig‘ishtirib olish barcha ishlab chiqarish operatsiyalarini yoki ishlab chiqarish jarayonlarini kompleks mexanizatsiyalash mashina-qurollar, traktorlar, transport vositalari yig‘indisidan iborat bo‘lgan mashinalar tizimi kompleks mexanizatsiyalashning moddiy-texnik asosi bo‘lib xizmat qiladi. Turli-tuman ishlab chiqarish sharoitlari va texnologik talablar umumiy mashinalar tizimining turli zvenolarini nazarda tutadi: — ayrim qishloq xo‘jalik ekinlarini yetishtirish uchun mashinalar kompleksi; — qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishi ayrim tarmoqlarini (dalachilik, chorvachilik) kompleks mexanizatsiyalash uchun mashinalar tizimi; — biror ishlab chiqarish jarayonini (tuproqqa ishlov berish, paxta, don ekinlarini yig‘ishtirib olish va hokazolar) mexanizatsiyalashgan mashinalarning qisman sistemasi;

— alohida qishloq xo‘jalik korxonalarida ishlab chiqarish jarayonlarini kompleks mexanizatsiyalash uchun zonal mashinalar tizimi. Mavjud qishloq xo‘jalik zonasida ishlab chiqarish jarayonlarini kompleks mexanizatsiyalash uchun zonal mashinalar tizimi. Mashinalar tizimlariga bo‘lgan asosiy talablar — texnologiyaga jiddiy rioya qilish: barcha ishlarni juda kam mehnat va mablag‘ sarflab, eng yaxshi agrotexnik muddatlarda bajarish, mehnat sharoitlarini yaxshilash, tizimdagi mashina va qurollarni o‘zaro va energetika vositalari (traktorlar va o‘ziyurar shassilar) bilan unumdorligi, o‘lchamliligi va boshqa ko‘rsatkichlarga ko‘ra bog‘lash, tabiiy ishlab chiqarish, sharoitlari turlicha bo‘lgan xo‘jaliklarda barcha ishlarni samarali mexanizatsiyalash. Qishloq xo‘jaligida ishlatiladigan mashinalar tizimini o‘zgarmas deb bo‘lmaydi: tizim fan va texnika yutuqlari hamda ilg‘or tajriba asosida uzluksiz takomillasha boradi. Paxtachilikni mexanizatsiyalashdan keyin mashinalar tizimi asosan quyidagi yo‘nalishda takomillashtiriladi: 1. Bir necha qishloq xo‘jaligi ishlarini bir yo‘la bajarish uchunbitta agregatda kombinatsiyalangan mashinalarni yaratish (ekish oldidan tuproqqa ishlov berish va ekish, paxta, ko‘sak hamda g‘o‘zapoya yig‘ishtirib olish va boshqa jarayonlarini bajarish uchun kombinatsiyalangan agregatlar). 2. Olti qatorli seyalkalar, kultivatorlar, paxta terish va boshqamashinalarni yuqori tezlikda ishlatish hamda qamrash kengligini oshirish va shunga o‘xshashlar hisobiga mashina va agregatlar unumdorligini oshirish uchun ular quvvatini (quvvati 58—88 kW (80—120 ot kuchi) bo‘lgan chopiq traktorlari yaratish) oshirish. 3. Mashinalar tizimidagi tiðlarni qisqartirish va bir rusumlimashinalarni turli sharoitlarda hamda turli ekinlarda ishlatishga moslash maqsadida ularni universallash (chigit, makkajo‘xori va oq jo‘xori ekish uchun seyalka, g‘o‘za, makkajo‘xori va chopiq qilinadigan boshqa o‘simliklarga ishlov berish uchun kultivator yaratish).

4. Yengil, ancha puxta va tejamli, unifikatsiyalangan qismlari,shuningdek, detallari bo‘lgan ishga chidamli mashinalar yaratish. 5. Ekin yetishtirish va yig‘ish, yangi takomillashtirilgan texnologik jarayonlar asosida mashinalar hamda ularning sistemalarini yaratish (chigitni punktirlab ekish seyalkasi, podborshikli va kichik gabaritli paxta tozalagichi bor paxta terish mashinasi). 6. Agregatga xizmat ko‘rsatadigan ishchilar sonini kamaytirish, o‘rnatma mashinalar, agregat mexanizmlarini gidravlik va avtomatik tarzda boshqarish, konditsionerli hamda balansligi bo‘yicha ravon rostlanadigan yumshoq o‘rindiqli germetik kabinalar qo‘llanilishi hisobiga mehnat sharoitlarini yaxshilash. 2. YERGA ISHLOV BERISHNING AHAMIYATI VA ISHLASHDAGI TEXNOLOGIK JARAYONLAR Yerga ishlov berishdan maqsad madaniy ekinlarning yaxshi o‘sishini ta’minlash yo‘li bilan tuproq haydalma qavati samaradorligini oshirish, undan yuqori va barqaror hosil olishdir. Yerni ishlash bilan haydalma qatlam mayin, donador holatga keltiriladi, begona o‘tlar, zararkunanda va hasharotlar yo‘q qilinadi, o‘simlik qoldiqlari va sepilgan o‘g‘it ko‘miladi, namlik, issiqlik, havo rejimlari yaxshilanadi. Qalin haydalma qatlam hosil qilish bilan tuproqda nam zaxirasi ko‘paytiriladi. Ekinlarning ildizlari tez va yaxshi rivojlanadi. Tuproqqa ishlov berishda quyidagi texnologik jarayonlar amalga oshiriladi: tuproqni yumshatish, maydalash, ag‘darish, begona o‘tlarni yo‘qotish, tuproq yuzasini tekislash, zichlash va boshqalar. Yerga ishlov bermasdan turib unda ekin yetishtirib bo‘lmaydi. Chunki o‘simlikning yaxshi o‘sishi, rivojlanishi va ildizining yaxshi taraqqiy etishi uchun yer ma’lum darajada yumshoq bo‘lishi kerak. Yerga ishlov berish ta’sirida o‘simlik ildizining asosiy massasi rivojlanadigan haydalma qatlam tuprog‘ining xossalari o‘zgaradi. Yerni ishlash deganda uni shudgor qilish, tekislash, asosiy ishlov berish, boronalash, kultivatsiyalash, chizellash, mola bostirish kabilar tushuniladi.

Yerni ishlanganda tuproq (suv-havo, issiqlik va boshqalar) rejimlarini normal o‘tish uchun qulay sharoit yaratiladi, ya’ni haydalma qatlam tuzilishi va uning donadorligi o‘zgaradi. Yer qatlami ag‘darib haydalganda uning fizik xususiyatlari yaxshilanadi, donadorligi buzilgan yuza qatlami egat tagiga tushadi, bunda o‘g‘it, organik moddalar begona o‘t urug‘lari va qishloq xo‘jaligi kasalliklarini qo‘zg‘atuvchilar tuproq ostiga ko‘milib, ularning yashashi uchun noqulay sharoit vujudga keladi, yerning yuza qatlamida to‘plangan va o‘simliklar oson o‘zlashtirilgan oziq elementlari namligi yetarli chuqurroq qatlamga tushadi. Yer yumshatilganda tuproqning havo almashinishi, suv o‘tkazuvchanligi yaxshilanadi va mikroorganizmlar faoliyati kuchayadi. Yer, zaruriyatga qarab, yuza haydov chuqurligida yumshatiladi. Yer chuqur yumshatilganda o‘simlik ildizi pastki qatlamlarda ham yaxshi rivojlanadi. Tuproqqa ishlov berish usullari va yer haydashga qo‘yiladigan agrotexnik talablar. Yerga ishlov berish eng muhim agrotexnika tadbirlardan hisoblanadi. Yerni to‘g‘ri ishlash tuproqqa suvning singib kirishini yaxshilaydi, ildiz rivojlanadigan qatlamda suv to‘planishiga va nam saqlanishiga yordam beradi, ildiz sistemasining yaxshi rivojlanishi uchun sharoit yaratadi, bundan tashqari, yaxshi ishlangan tuproqda suv bilan havo o‘rtasida to‘g‘ri nisbat o‘rnatiladi. Bularning hammasi o‘simliklar uchun oziq bo‘lib xizmat qiluvchi bakteriyalarning rivojlanishiga zarur sharoit yaratadi. Bakteriyalar o‘simlik qoldiqlarini, shuningdek, yerga sepilgan o‘g‘it (go‘ng) va boshqa organik o‘g‘itlarni to‘laroq parchalaydi. Yer haydash begona o‘tlarga qarshi kurashishda muhim vosita bo‘lib, bunda dala begona o‘t urug‘laridan tozalanadi, qishloq xo‘jalik ekinlari zararkunandalari va kasalliklarini qo‘zg‘atuvchi hasharotlar yo‘qotiladi. Yer haydash tuproqni ishlashning asosiy usulidir. Bu usulda tuproq qatlamini ag‘darib va ag‘darmasdan haydaladi.

Ag‘darib haydashda chimqirqar pluglardan foydalaniladi. Ag‘darib haydashda tuproq uvalanadi va aralashadi, begona o‘tlar yo‘qoladi, o‘simlik qoldiqlari hamda o‘g‘itlar ko‘miladi. Yer 20 — 35 sm chuqurlikda ag‘darib haydaladi. Shamol eroziyasiga uchraydigan zonalarda yer tuproq qatlamini ag‘darmasdan haydaladi. Tuproqning xususiyatlariga qarab, ag‘darib haydash bilan bir vaqtda yer yuzasi tekislab ketiladi. Bu holda plug bilan birga borona va mola (katok) ham ishlatiladi. Ag‘darib haydash quyidagi agrotexnik talablarga javob berishi kerak: 1. Haydash chuqurligi butun dala bo‘ylab bir xil va belgilangandarajada bo‘lishi lozim; 2. Shudgor yuzi tekis, yaxlit, egat va marzalarsiz bo‘lishi kerak; 3. Haydash vaqtida ketingi korpus yasaydigan egat to‘g‘ribo‘lishi plugning yonma-yon o‘tishlari orasida haydalmay qolgan joylar bo‘lmasligi zarur; 4. Plugning barcha korpuslari to‘ppa-to‘g‘ri, bir xil kenglikva chuqurlikda hamda pushtasi bir tekis bo‘lgan marzalar hosil qilishi kerak; 5. Dalada yirik kesaklar bo‘lmasligi zarur. Yerni o‘z vaqtida va to‘g‘ri ishlash bilangina tuproqning hosildorligini oshirish mumkin. Yerni ishlash sifatiga tuproqning ta’sir etuvchi texnologik xususiyatlari. Yerni sifatli ishlash, qo‘llanilayotgan qurollarning tuzilishiga, ya’ni plug agdargichlarning shakliga, ishchi organlarining turiga, agregatning yurish tezligiga va tuproqning texnologik xossalariga bog‘liq. Tuproqning texnologik xususiyati uning ilashimligi, yopishqoqligi va hajmiy og‘irligi bilan ifodalanadi. Bu xususiyat uning namligi, mexanik tarkibi, qattiqligi, donadorligi va boshqalar bilan belgilanadi. Yerning sifatli ishlanishi dalaning o‘simlik darajasiga ham bog‘liq. Sernam yer haydalganda yaxshi maydalanmaydi, qatlami eshilib uvoqlanmaydi, quruq haydalganda esa katta-katta palaxsalar kuchayadi. Og‘ir va yengil soz tuproqli yerlar namligi to‘la nam sig‘imiga nisbatan 40 — 60 %

bo‘lganda haydalsa yaxshi uvoqlanadi. Tuproq namligi ortiq bo‘lsa, u ishchi organlariga yopishib yer sifatsiz haydaladi. Yerni ishlashning optimal muddati tuproqning fizik jihatidan yetilgan vaqtidir. Tuproqning yetilganligini aniqlash uchun ishlanadigan chuqurlikdan bir siqim tuproq olinadi va o‘rtacha kuch bilan siqib ishlov berib turib 1 metrcha balandlikdan tashlanadi. Shunda yerga tushgan tuproq uvoqlanib ketsa, uni ishlash mumkin, agar tuproq sochilmasa, u fizik jihatdan hali yetilmagan va ishlash uchun erta hisoblanadi. Yerni ishlash mashina va qurollarini ish organlari tuproq qatlamiga ta’sir etish prinsiðiga qarab quyidagi beshta guruhga bo‘lish mumkin. 1. Qatlamlarni ag‘darib haydaydigan mashina va qurollar.Bularga oddiy va maxsus yarusli, plantaj, butazor-botqoq pluglari kiradi. Bu guruhdagi mashina va qurollarning ish organlari tuproqning ayrim qatlamlarini (yumshatgich mashina va qurollaridan tashqari) surishi, ag‘darishi va qatlamlarni bir-biriga aralashtirishi mumkin. Yerni ag‘darib haydaganda quyi va ustki qatlamlar vertikal tekislikda bir-biri bilan o‘rin almashadi. Qatlamlarni to‘liq 180° ga yoki qisman to‘liq 135° ga aylantirib haydash usullari. Tuzlar 10 — 25 sm chuqurlikda to‘planadigan yerlarda yarusli pluglar qo‘llaniladi. Bunda ustki qatlam aylantirilib haydaladi, 2- va 3- qatlamlar o‘zaro joy almashadi. 2. Qatlamlarni ag‘darmay haydaydigan mashina va qurollar.Bularga ag‘dargichsiz yumshatgich-pluglar, yotiq kesuvchi panjali kultivatorlar, freza, diskli plug va boshqalar kiradi. Ular bilan tuproq yumshatiladi, aralashtiriladi, lekin tuproq qavatini ag‘darmaydi. Bu usul bilan eroziyaga moyil bo‘lgan yerlar haydaladi. 3. Yerni aralash ishlaydigan mashina va qurollar. Haydalmaqatlamning yuqori qismi ag‘darib haydaladi, qatlamning pastki qismi esa, yumshatiladi. Buning uchun chimqirqarga ega bo‘lgan ag‘darma pluglarga chuqurlatkichlar o‘rnatilib ishlatiladi.

4. Yerni yuza ishlaydigan mashina va qurollar. Bu ishlarni bajarish uchun tishli va diskli boronalar, shleyflar, motigalar, lushilniklar, kultivatorlar va boshqalar xizmat qiladi. Dalalar yuzasini zichlaydigan va tekislaydigan mashina va qurollar. Bularga tekislagich, mola, katok va boshqalar kiradi. Ular yordamida shudgor tekislanadi, tuproq yuza va ostki qismi zichlanadi. Haydalgan yerni katoklab zichlash yo‘li bilan ekilgan urug‘larni tuproqqa yaxshi yopishishi ta’minlanadi, tuproq va shamol eroziyasi ta’sir qilishdan saqlanadi. Agregatning ish unumini oshirish maqsadida ularning qamrov kengligi oshiriladi, ammo sug‘orib dehqonchilik qilinadigan dalalar maydonining kichikligi kuchli traktorlardan to‘la foydalanishga unchalik imkon bermaydi. Bu kuchli haydov traktorlari, ma’lumki, yerni shudgorlash davrida bir-ikki oy ishlatilib, boshqa vaqtda bekor qoladi. Shuning uchun universal, yengil va kuchli TTÇ va MTÇ rusumdagi traktorlar ko‘plab ishlab chiqarila boshlandi. Bunday traktorlar bilan 2 — 3 korpusli plugda yer haydash, yerni ekishga tayyorlash, ekin ekish, uning qator oralarini ishlash va yetishtirilgan mahsulotlarni tashish ishlarida foydalanish mumkin bo‘ladi. Natijada traktordan qishloq xo‘jaligining hamma sohalarida yil davomida unumli foydalanishga erishiladi. Hozirgi vaqtda agregatlarning ish unumini oshirish uchun qamrov kengligini emas, tezligini oshirishga ahamiyat berilmoqda. Buning uchun dalalarni kengaytirish talab etiladi. Hozir ishlatilayotgan pluglar soatiga 4 — 5 km tezlikda yer haydashga mo‘ljallangan. Tezlik oshirilsa ham yer sifatli haydalishi va yonilg‘i iqtisod qilinishi aniqlangan. Yer soatiga 7,0 — 7,5 km tezlikda haydalsa qatlam yaxshi ag‘dariladi, uvoqlanadi va tekis chiqadi. Yer soatiga 12 —15 km tezlikda haydalishi ham mumkin, buning uchun pluglarni takomillashtirish zarur. 3. UMUMIY ISHLARDA ISHLATILADIGAN PLUGLAR Pluglar klassifikatsiyasi va umumiy tuzilishi. Plug yerni shudgorlash uchun mo‘ljallangan qishloq xo‘jalik quroli. Traktor bilan ishlatiladigan pluglar lemexli

va diskli bo‘ladi. Lemexli pluglar umumiy ishlarni bajarishga mo‘ljallangan, dalachilikda yerni 25—35 sm chuqur haydaydi, maxsus pluglar esa to‘qay, butazor, plantaj, bog‘, o‘rmon, tokzor, toshloq va qo‘riq yerlarni haydashda ishlatiladi. Traktorga qo‘shish usuliga qarab pluglar tirkama, o‘rnatma va yarim o‘rnatma bo‘ladi. Yer haydash turiga qarab: oddiy, tezkor, plantaj, tekis haydash, rombik, haydash pluglari, yumshatgich pluglar bo‘ladi. Oddiy qavatli, plantaj pluglar ishlaganda shudgorda egat-marza hosil qiladi. Bu pluglar korpusi tuproqni faqat o‘ng tomonga ag‘daradi. Natijada avvalgi yo‘lining qaysi tomoniga qaytishiga qarab, shudgorda yo ochiq egatlar, yoki tuproq uyumlangan marzalar yasadi. d 1 1- rasm. Tekis haydash pluglarining sxemasi. a — aylanma; b — mokisimon harakatlanuvchi; d — klavishli; e — balansirsimon; 1 — o‘ng tomonga ag‘daruvchi korpuslar; 2 — chap tomonga ag‘daruvchi korpuslar. Tekis haydash pluglari (1-rasm) aylanma, klavishli, balansirsimon va mokisimon harakatlanuvchi pluglarga ajraladi. Aylanma plugda o‘ng va chapga ag‘daruvchi korpuslar bo‘ladi. Birinchi o‘tishda o‘ng, qaytishda esa chapga ag‘daruvchi korpuslar ishlatiladi, tuproq doim bir tomonga ag‘darilib, shudgor tekis chiqadi. Tirkama pluglar rama, bikrlik balkasi, korpuslar, chimqirqar va disksimon pichoqdan tuzilgan. Egat g‘ildiragi egatdan, dala g‘ildiragi esa, haydalmagan daladan yuradi.

Traktorchi avtomatning richagini arqon bilan tortganda dastlab ishlab chiqarilgan pluglarda plug salt yoki ish holatiga o‘tadi. haydash chuqurligi vintli mexanizm yordamida rostlanadi. Plug ramasi og‘dirish mexanizmining chambaragini burab, gorizontal holatga keltiriladi. Dala g‘ildiragining mexanizmi tortqi vositasida ketingi g‘ildirak mexanizmiga birlashtirilgan. Bu g‘ildirak oxirgi korpus ochgan egatdan yuradi. Plug ish holatiga tushirilganda amortizatsion prujinalar cho‘zilib, uning qisman og‘irligini o‘ziga oladi va korpuslarning yerga urilishini o‘ziga oladi va korpuslarning yerga urilishini so‘ndiradi: plugni salt holatga ko‘tarishda prujinalar avtomat yoki gidrosilindrlar ishini yengillashtiradi. Tirkama pluglar (2-rasm) yerni chuqur haydashda katta ahamiyatga ega. Tirkama ilgagi traktorga bir nuqtada birlashtiriladi. Tirkama plugning tortish chizig‘i bo‘ylab yo‘naltirilishi kerak. Buning uchun tirkamaning ko‘ndalang plankasi plug ramasining old qismidagi mos teshiklarga qotiriladi. Silindrsimon korpuslar ramada bir-birining izini D b = 25 — 30 mm qoplaydigan qilib o‘rnatiladi, vintsimon korpuslar orasida esa, aksincha D b ga teng oraliq qoldiriladi. Tirkama plugning salt holatdagi yo‘l tirqishi h t = 200 — 250 mm. Egat va dala g‘ildiraklarining diametri (650 —800 mm): D b = D n = 2 a max + d k + 2 m 0. Bunda a max — eng katta ishlash chuqurligi; d k — o‘q kronshteynining diametri; m 0 = 50...70 mm — o‘q kronshteynining yer sirti balandligi. Ketingi g‘ildirak diametri D k = 450—500 mm, g‘ildirak diskining gorizontal qiyaligi 70—80, to‘g‘in eni 50—80 mm. Old g‘ildiraklar orasi V 1 quyidagicha aniqlanadi: B 1 = n ( b — D b ) + D b + m 1 + m 2 ,

2 — M.Melibayev bunda n — korpuslar soni ; b — korpusning qamrash kengligi ; m 1 va m 2 — egat va dala g ‘ ildiraklarining o ‘ rtasidan egat devorigacha oraliqlar . Odatda [ m 1 = m 2 = 0,5 s ] (4 — 5 sm), bunda S — to‘g‘in kengligi, sm. Ishlash chuqurligining o‘zgarishi D a = a max — a min va ko‘ndalang plankani pasaytirgichning teshiklarida siljitish D h = h max — h min qiymatlari o‘zaro quyidagicha bog‘langan: D = a 1 - l m D h , Ł l 0 ł

bunda: l 0 — pasaytirgichdagi teshik markazidan og‘irlik markazi izigacha bo‘lgan masofa. O‘rnatma pluglar. O‘rnatgich traktorning gidravlik boshqariladigan o‘rnatish mexanizmiga o‘rnatiladi. Plugning asosiy qismlari rama, chimqirqar, disksimon pichoq, ishlash chuqurligini rostlash mexanizmi bilan tayanch g‘ildirakdan iborat. Pichoq faqat ketingi korpus oldiga o‘rnatiladi. Chimli va yangi o‘zlashtiriladigan yerlarni haydashda pichoqlarni har qaysi korpus oldida o‘rnatish mumkin. Osmaning o‘lchamlari a n va D traktor o‘rnatish mexanizmining parametriga moslanadi. G‘ildirak markazidan o‘rnatkichgacha bo‘lgan masofa l k > l ( n )/3. Tayanch g‘ildirakning asosiy korpusdan uzoqligi l p = = (1,2—1,5) a max . Yarimo‘rnatma pluglar ikki xil sxemada tayyorlanadi: paxtachilikka moslashtirilgan qo‘sh qavatli yarimo‘rnatma ÏÄ-435 plugining old qismi o‘rnatma pluglarniki kabi traktorga uch nuqtada (to‘rt zvenoli mexanizm yordamida) birlashtiriladi, sakkiz korpusli yarimo‘rnatma ÏÏÍ-8-35 va ÏTÊ-9-35 pluglari esa traktorga radial mexanizm yordamida bir nuqtada birlashtiriladi. Barcha yarimo‘rnatma pluglar gidravlik boshqariladigan va o‘zi o‘rnashadigan ketingi g‘ildiraklar bilan jihozlanadi. Ramaning old qismidagi pasaytirgich plugning o‘rnatish nuqtasini pastbaland siljitishga imkon beradi. Yer haydash chuqurligi tayanch g‘ildirak yordamida rostlanadi. Plug traktorning ketingi gidravlik o‘rnatish mexanizmi yordamida transport holatga ko‘tarilganda uning ketingi qismi ketingi g‘ildirakka tayanadi. G‘ildirak markazidan o‘rnatkichgacha bo‘lgan masofa l k > > l ( n )/3. Tayanch g‘ildirakning asosiy kurpusdan uzoqligi l p = = (1,2 — 1,5) a max . Tirkalma pluglarni ko‘tarish-rostlash mexanizmlarining tuzilishi va ishlashi. Traktorga tirkab ishlatiladigan pluglarning ko‘tarish rostlash mexanizmlari yer haydash chuqurligini rostlash, plugni ish holatidan transport holatga o‘tkazish (ko‘tarish) va yon tomonga og‘gan ramani gorizontal holatga

keltirish uchun xizmat qiladi. Barcha mexanizmlar o‘zaro plug g‘ildiraklari bilan birlashtirilgan. Shunga ko‘ra tirkalma pluglarining ko‘tarish-o‘rnatish mexanizmlari sistemasi o‘zaro kinematik bog‘langan uchta: chap (dala), o‘ng (egat) va ketingi g‘ildirak mexanizmlaridan tuzilgan. Chap g‘ildirak D mexanizmi o‘z navbatida ikkita to‘rt zvenolik mexanizmdan chuqurlatish mexanizmi 1—5—6—6 ¢ va avtomatning tashqi (ko‘tarish) mexanizmi 1—2—3—4 dan iborat. O‘ng g‘ildirak E mexanizmi ham ikkita aloqa mexanizmi 1—7—8—9 va ag‘darish mexanizmi 7—8—9—1 dan iborat. Ketingi g‘ildirak G mexanizmi: aloqa mexanizmi 1—11—12—13 va xususan ketingi g‘ildirak mexanizmi 13—14—15— 16 dan iborat. Pluglar gidravlik va mexanik ko‘tarish mexanizmlari bilan jihozlanadi. Gidravlik ko‘tarish mexanizmi gidrosilindr A yordamida harakatga keltiriladi: gidrosilindrga traktorning gidrosistemasidan bosim bilan moy yuborganda (3- rasmda plugning ish holati ko‘rsatilgan) zveno 18—19 ning uzunligi qisqaradi, zveno 1—18 o‘qda chapga buralib, tirak T ni bosadi va barcha g‘ildiraklar mexanizmlarini harakatga keltirib, plug ramasini ko‘taradi. Mexanik ko‘targich yoki avtomat chap g‘ildirak o‘qi 2 ga o‘rnatiladi. Avtomat ishga solinganda krivoshið 2—3 li val mufta yordamida chap g‘ildirakka birikadi va u bilan birga aylana boshlaydi. Shunda ko‘tarish mexanizm 1—2—3—4 ishga tushadi: krivoshið aylanib, shatun 3—4 ning sterjenini truba ichida siljitadi; sterjen trubaga tiralgach, tirsak 1—2 sharnir 1 atrofida burala boshlaydi. Chap g‘ildirak o‘qi yetakchi hisoblanadi. Shuning uchun chap g‘ildirak o‘qining rama ustidagi gorizontal qismi buralganda aloqa mexanizmlari ishga tushib, egat 9—10 va ketingi g‘ildiraklarning tirsaklari 16—17 sharnirlar 9 va 16 atrofida buralib, ramani ko‘taradi. Amortizatsion prujinalarni tanlash. Texnikaning turli tarmoqlarida mexanizmlari yoki sistemalarga ta’sir etuvchi kuchlarga A B

3-rasm. Tirkalma plug mexanizmlarining sxemasi. 1—2—3—4 -avtomatning tashqi mexanizmi; 1—5—6—6 ¢ — chap g‘ildirakning korpuslarni tuproqqa chuqurlatish mexanizmi; 1—7—8—9 — dala va egat g‘ildiraklari mexanizmlarini birlashtiruvchi aloqa mexanizmi; 7—8—9—1 — og‘dirish mexanizmi; 1—11—12—12 — dala va ketingi g‘ildiraklar mexanizmlarini birlashtiruvchi aloqa mexanizmi; 13—14—15—16 — ketingi g‘ildirak mexanizmi; A — gidrosilindr; B — chambarak; D — chuqurlatish mexanizmi; E — ketingi g‘ildirak; F — dala g‘ildiragi; G — egat g‘ildiragi. ko‘maklashish yoki ularni muvozanatlash uchun kompensator deb ataluvchi prujinalar qo‘llaniladi. Bunday prujinalar ko‘pincha ish organlariga rostlash va ko‘tarishda talab etiladigan kuchlarni kamaytirish, ish holatga qaytarishda esa ramani sekin tushirib, ish organlarning yerga urilish zarbini susaytirish uchun xizmat qiladi. Shuning uchun ham ular amortizatsion prujinalar deb ataladi. Ammo prujinalar ortiqcha taranglashsa, ish organlarining bosim kuchi haddan tashqari kamayib, tuproqqa botmasligi ham mumkin. Muvozanatlash uchun yuklanishiga qarab, cho‘ziluvchi, buraluvchi prujinalar o‘rnatiladi. Silindrik o‘ramli prujinalar ko‘p ishlatiladi. O‘ramli prujinalar ko‘ndalang kesimi doira yoki to‘g‘ri to‘rtburchak shaklidagi simlardan tayyorlanadi. Qishloq xo‘jalik mashinalarida doira kesimdan tayyorlangan prujinalar ishlatiladi. Bular arzon va ularni o‘rnatish oson. Odatda silindrik prujina ta’sir etuvchi kuchga proporsional cho‘ziladi. Ochiq va berk o‘ramli prujinalar bo‘ladi. Ochiq prujinada o‘ramlari orasi ochiq bo‘ladi, berk prujinada esa, o‘ramlar birbiriga zich tegib turadi. Cho‘ziluvchi prujinalarni ikki chetidagi uchlari ilgaksimon qilib bukib qo‘yiladi. Buning uchun oxirgi o‘ramning yarmi 90° ga yoki butun bir o‘rami 60°, yoki 90° ga bukiladi va 5 D 1811 7 12 15 17 G14 1613 14 T 98196 6 ¢ 10 E Dala beti Egat tubipasaytirgich 32 F

bu oddiy usul. Ammo o‘ram bukilgan joyda katta kuchlanishlar paydo bo‘lib, prujinaning mustahkamligini kamaytiradi. Shuning uchun boshqacha ulash usullari ham qo‘llaniladi. Masalan, quyma tiqin prujinaga 1,5—2,5 o‘ramga burab kiritiladi. Tiqinning markaziy teshigiga oddiy yoki ilmoqli bolt buraladi. Bu bolt prujina tarangligini rostlash uchun ham xizmat qiladi. Prujinalar ko‘p uglerodli po‘lat 65, 70, marganesli po‘lat 65Ã, prujinabop po‘lat sim Ï-1 va boshqalardan tayyorlanadi. Plug ishchi organlari (qismlari) va g‘ildiraklari ramaga mahkamlanadi. Plug sxemasini tuzish va ish organlarini joylashtirishda (4rasm) quyidagilarga amal qilinadi. Rama balandligi birinchi egat olishda tuproq palaxsasining erkin ko‘tarilishi, va rama ostidan o‘tish shartidan aniqlanadi. O‘rnatma pluglarning tuzilishi va ularni ishga tayyorlash. O‘rnatma plug (ÏÍ-8-35, ÏÍ-4-35, ÏËÍ-4-35) chizg‘ichlar 50 sm va 1 m, kanop ið 8— 10 m; Sakkiz korpusli ÏÕ-8-35 o‘rnatma plug solishtirma qarshiligi 9 kPa bo‘lgan yerlarni 97 sm gacha chuqurlikda haydash uchun mo‘ljallangan (5-rasm). Plug 2 ta burchak ostida joylashgan bo‘ylama va 2 ta ko‘ndalang balkali tekis rama 3 dan iborat. Asosiy bo‘ylama balka 10 ning pastki yuzasiga korpus 7 ni va chimqirqar 4-rasm. Plug ishchi qismining tuzilishi.5 10 — 15 250—30020—30 10—0 120

7 5-rasm. O‘rnatma plug: 1 — plug ramasi; 2 — borona uchun tirkama; 3 — tayanch g‘ildirak vinti; 4 — avtoturgichining qulfi; 5 — qulfni mahkamlash uchun teshik; 6 — chim qirqar; 7 — ag‘dargich. gradillarni mahkamlash uchun kronshteyn payvandlangan. Oxirgi chimqirqar oldiga disksimon pichoq o‘rnatiladi. Plugning o‘rnatkichi 4 ikkita yon va sharnirli bo‘ylama hamda traktorning pastki tortqichlarini mahkamlash uchun 2 ta barmoqdan iborat. Ish paytida plug ramasi 2 ta tayanch g‘ildiraklariga tayanadi. G‘ildiraklarning vintli mexanizmlari yordamida haydash chuqurligiga rostlanadi. Ramani oldingi chap tomonidan ramani to‘xtash joyida ko‘tarib turish agregatga tirkash uchun xizmat qiladi. Kerak bo‘lganda plugni yetti korpusli qilib jihozlash mumkin. Buning uchun ketingi korpus chimqirqar va diskli pichoq olib qo‘yiladi. Olingan korpus yettinchi korpus o‘rniga qo‘yiladi. Plugning barcha ish organlari, rostlash va o‘rnatish mexanizmlari uning ramasiga o‘rnatiladi. Rama traktorining tortish kuchini ish organlariga uzatiladi. Plugni ishga tayyorlash, avval tekis maydonda, keyin dalada o‘tkaziladi. Haydash maqsadi, dala turi va agregatiga qarab ramaga ish organlari joylashtiriladi. Plugni ramasi mexanizmlar yordamida dala yuzasiga parallel joylashtiriladi; korpuslar berilgan haydash chuqurligiga o‘rnatiladi; plugning o‘rnatmasi va gradillari harakat yo‘nalishiga parallel, hamda korpuslar bir xil chuqurlikka olib ishlaydigan, oldingi korpus yer qatlamini normal qamrash kengligiga keladigan qilib rostlanadi. Plugning korpuslari ramaga boltlar va xomutlar bilan mahkamlanadi. Hamma korpus lemexlari bir chiziqda yotishi 6 54 321

kanop ið yordamida tekshiriladi. Chimqirqar tovoni bilan asosiy korpus tovoni orasidagi masofa palaxsalarining chimqirqardan yaxshi tushishini ta’minlash maqsadida, haydash kengligiga teng qilib tanlanadi. Haydash chuqurligi ikkala tayanch g‘ildirakni ramaga nisbatan yuqoriga-pastga siljitib rostlanadi. O‘rnatma plug ÏÍ-4-35 ning texnik tavsifi Uzunligi, mm....................................................3050 Kengligi, mm ....................................................1800 Balandligi, mm .................................................1400 Massa, kg............................................................613 Korpus qamrash kengligi, sm............................... 35 Haydash chuqurligi, sm ....................................... 27 Ish unumdorligi , ga/soat ................................. 0,65 Tuproqqa mexanik ishlov berish Har qanday agregat ishchi qismining tuproqqa ishlov berishdagi yakuniy ta’sirini texnologik jarayon, uning tarkibiy qismlarini esa texnologik operatsiya deyiladi. Masalan, yerni plug bilan shudgorlashda tuproq palaxsasini ag‘darish, yumshatish, aralashtirish kabi operatsiyalar bajariladi. Boshqa qurollar ta’sirida esa zichlash, tekislash, begona o‘tlarni kesish, pushta yasash, jo‘yak olish kabi jarayonlar bajariladi. Ag‘darish — tuproq palaxsasining pastki va ustki qatlamlarini bir-biriga nisbatan o‘zgartirishdir. Botqoqlik va chim bosgan yerlarda palaxsani gorizontal o‘q atrofida 180° ga burib, to‘liq to‘ntariladi (6- a rasm). Har yili shudgorlanadigan, ya’ni madaniylashtirilgan yerlarda esa palaxsani 130°—140° gacha burib ag‘dariladi (6- b rasm). Ayrim vaziyatlarda, masalan, palaxsadagi tarkibi turli xil bo‘lgan qatlamlarning joyini o‘zaro almashtirib, tuproqning unumdorligini oshirishda yoki begona o‘tlarni chuqur ko‘mib yo‘qotishda ko‘p yarusli shudgorlashdan foydalaniladi (7- rasm). Bu usulda palaxsani yaxlit ko‘rinishda emas, balki bir nechta qatlamlarga bo‘lish, agronom tayinlagan tartibda ularning joylarini almashtirib shudgorlash ishlari bajariladi.

Yumshatish — yaxlit qatlamni kesakchalarga maydalab, tuproqning kovaklarini ko‘paytirishdir. Bunda tuproqning dastlabki hajmi ko‘payib, havo va suvning harakatlanishi yaxshilanadi. a b d 6- rasm. Tuproqqa asosiy ishlov berish sxemasi. 7- rasm. Ko‘p yarusli shudgorlash. Zichlash — yumshatishga teskari jarayon bo‘lib, uning natijasida tuproqdagi kovaklar kamayib, kapillar kanallari tiklanadi va suvning bug‘lanishi kuchayadi. Tekislash — dala yuzasidagi notekisliklarni yo‘qotib, urug‘ni sifatli ekish, keyinchalik esa bir tekis sug‘orish uchun sharoit yaratishdir. Shunday qilib, ma’lum tartibda bajarilgan bir nechta operatsiyalar texnologik jarayonni tashkil qiladi. Ko‘pincha, mashinaning bitta ishchi qismi muayyan texnologik jarayonni bajaradi. Masalan, shudgorlash texnologik jarayonini bajarayotgan plug korpusi tuproq palaxsasini tubidan va yon tomonidan (shudgor devori bo‘ylab) kesib oladi, ag‘daradi, yumshatadi va aralashtiradi. Yerni shudgorlash, chuqur yumshatish, ang‘iz va chimli dala yuzasini sayoz yumshatish, kultivatsiyalash, boronalash, zichlash, frezalash kabi texnologik jarayonlar keng tarqalgan.

4 35—40° a b d 8-rasm. Plug pichoqlari. a — disksimon; b — chopqisimon; d — yassi, tayanch changlig‘i; 1 — disk; 2 — ayri; 3 — tojsimon gayka; 4 — o‘q; 5 — qisqich; 6 — chopqisimon pichoq tig‘i; 7 — pichoq yuzasi; 8 — dastak; 9 — yassi pichoq; 10 — sirpang‘ich; 11 — tayanch. Bir nechta texnologik jarayonlar majmuasi tuproqqa ishlov berish tizimi deyiladi. Masalan, tuproqqa ishlov berishning asosiy (chuqur) va qo‘shimcha (sayoz) tizimlari mavjuddir. Asosiy ishlov berish ikki ko‘rinishda — tuproq palaxsasini ag‘darib hamda ag‘darmasdan shudgorlab bajariladi. Qo‘shimcha ishlov berish esa ekishdan oldingi va ekishdan keyingi turlarga bo‘linadi. Plug pichoqlari va lemexlar. Plug pichoqlari tuproqning ustki qatlamini bo‘ylama-vertikal tekislikda qirqib, egat devoridan ajratadi, egat tubining toza bo‘lishini ta’minlab, yerning bir xil chuqurlikda haydalishiga sharoit yaratadi. Umumiy ishlarga mo‘ljallangan pluglarda o‘zi o‘rnashuvchi disksimon pichoqlar o‘rnatiladi. Disksimon pichoqning ish bajaruvchi qismi yassi po‘lat diskdan iborat. Disk gupchagi ikkita rolikli podshiðnikda aylanadi, o‘q vilkaga vtulka va gaykalar yordamida mahkamlangan. Pichoq vilkasi disk bilan birga tirsakli ustunga biriktirilgan. Ish vaqtida plugning harakat yo‘nalishi biroz o‘zgarganda va biron to‘siqqa duch kelganda pichoqning o‘ng va chap tomonlarga 10—15° gacha burala olishi uchun vilka vertikal o‘qda buraladi. Buralish burchagi tojli gayka chiqiqlari yordamida cheklanadi. Ustun rama gradiliga biriktiriladi. Ustun tirsagi pichoqning asosiy korpusga nisbatan vaziyatini, ya’ni l 2 o‘lchamni rostlashga imkon beradi. Disk diametri quyidagicha hisoblanadi: D = 2( a 2 + D l ) + d c ,123 5 8 7 6 10 11 9 75 °

bunda, a 2 = 130 mm — diskning tuproqqa botish chuqurligi; D l = 20 mm notekisliklarni hisobga oluvchi o‘lcham; d c = 0,25 D — flanes diametri. Disk qalinligi t = 0,01 D oddiy pluglarda D ‡ 390 mm, charxlash burchagi i =20 – 2°. To‘qay pluglarida D ‡ 450 mm, i =30 – 2°. Gorizontal vertikal o‘qlar orasi l 1 ‡ 50 mm, l = D /2 + 50 mm; S ‡ 100 mm. Buta-to‘qay plantaj, o‘rmon, toshli yerlarga mo‘ljallangan va boshqa maxsus pluglarda, asosan, dastali pichoq o‘rnatiladi. Pichoqning yuqori qismi plug ramasiga xomut bilan mahkamlanadi. Ishlanganda ildiz qoldiqlarini yerdan dala betiga chaqiradi. Buning uchun pichoq vertikalga nisbatan d » 20—25° burchak yasab o‘rnatiladi, egat devoriga nisbatan esa b » 20 qiyalantiriladi. Shuning uchun pichoqning egat tomonidagi sirtiga uni egatga siquvchi ko‘ndalang kuchlar paydo bo‘ladi. Bu kuchlarning teng ta’sir etuvchisi N ¢ 1 normal bosim N 1 dan ishqalanish burchagi j ga og‘gan. S kuchi pichoqni egatga siqadi, R 1 kuchi esa pichoqning tortish qarshiligi bo‘ladi. Turpoqdagi ildizlarning pichoq sirti bo‘ylab yuqoriga ko‘tarilish sharti N ¢ > F ni ta’minlash uchun d > j olinadi. Yengil va o‘rtacha og‘ir tuproqlarni haydashda h =30—60 mm, og‘ir tuproqlar uchun h = 0—40 mm. Bo‘ta va toshli yerlarda aksincha, h manfiy ishorali bo‘ladi, ya’ni pichoq uchi egat tubidan bir qirqish burchagi a = 10—140. Pichoq tig‘ining uzunligi quyidagicha aniqlanadi: l = ( a max – h )cos d } D l , bunda a max — maksimal haydash chuqurligi, D l = 100—150 mm — pastbalandliklarni hisobga oluvchi uzunlik. Pichoqning umumiy uzunligi quyidagicha aniqlanadi: L = ( H + h 1 – h )/cos d + k . Bunda H — ramaning egatdan balandligi; h 1 — gradillalarning qalinligi; k — pichoqni past-baland siljitish uchun qoldirilgan qism. Lemex tuproq palaxsasini ostidan qirqadi, qisman uvalab maydalaydi va ag‘dargichga uzatadi. Geometrik shakliga ko‘ra trapetsiyasimon va iskanasimon lemexlar bo‘ladi.

Trapetsiyasimon lemexlar egat tubini tekis qirqadi, ammo tez yeyiladi, tuproqqa qiyin botadi. Lemexni uzun tomoni tig‘, qarama-qarshidagi qisqa tomoni yelka, chap yoni — dala qirrasi, o‘ng yoni — esa egat qirrasi deb ataladi. Iskanasimon lemex og‘ir tuproqli yerlarni haydashda ishlatiladi. Uning iskanasiga o‘xshaydigan uzun tumshug‘i pastga 10 mm bukilgan va dala tomonga 5 mm egilgan. Shu sababli iskanasimon lemexlar tuproqqa yaxshi botadi va korpusning qamrash kengligi bo‘yicha turg‘un ishlashini ta’minlaydi. Lemexlar qo‘sh qatlamli po‘latdan tayyorlanadi: ustki qatlam uglerodli mustahkam po‘lat, pastki qatlam esa ancha qattiq—yuqori darajada legirlangan po‘lat X6Ô1 dan tayyorlanadi. Qatlamlar mustahkam payvandlanadi. Ishlanganda ustki qatlam yeyilib, lemex o‘z-o‘zidan charxlanib o‘tkirlashadi. Lemexlar tig‘i 20—45 mm kenglikda termik ishlanadi, ya’ni toblanadi va bo‘shatiladi. Tig‘ning charxlanish burchagi 25—350, qalinligi ko‘pi bilan 1 mm; l = 500 va 574 mm (trapetsiyasimon va iskanasimon lemex); m =122, t =10, l 1 =250, l 2 = 115, l 3 = 98, l 4 = 120, l 5 = 380. Diskli qurollar va tishli boronalar. Diskli qurollarning tuzilishi va vazifasi. Diskli ish organlari plug, lushilnik, borona va kultivatorlar, ya’ni tuproqqa ishlov beruvchi qurollarning deyarli barcha turlariga o‘rnatiladi. Bulardan tashqari, seyalkalarning bir diskli soshnigi, kartoshka soshniklarning zagortachlari ham sferik disklardan yasaladi. Disklar ish jarayonida mashina yoki qurol ramasi bilan birgalikda ilgarilanma harakat qilishdan tashqari, tuproqqa ishqalanish hisobiga aylanma harakatda ham bo‘ladi. Lushilnik va borona disklari gorizontal o‘qlarda joylashgan. Borona va lushilniklarda asosan disklarning yo‘nalish burchagi a , ya’ni agregatning harakat yo‘nalishi bilan disk joylashgan tekislikning gorizontal izi orasidagi burchak rostlanadi. Diskli pluglar sernam og‘ir tuproqli yerlarda va sholiðoyalarni 30 sm gacha chuqur haydashda ishlatiladi. Plugning har bir diski 2 (diametri 600—800 mm) o‘zining xususiy o‘qida aylanadi, harakat yo‘nalishiga 40—45° va vertikal 15—20° burchak hosil qilib o‘rnatilgan.

Har qaysi disk (korpus) oldida burchak keskich o‘rnatilgan. Agregat harakatlanganda sferik disk tuproqni yuqoridan pastga qarab qirqadi, qirqilgan palaxsani ishqalanish kuchi hisobiga o‘z sirti bo‘ylab yuqoriga ko‘taradi, uvalab ag‘daradi. Diskning radiusi bo‘ylab turli nuqtada tuproq turli tezliklarda (markazdan uzoqlangan sari tezlik osha boradi) sirpanganidan yaxshi uvalanadi; disk tig‘i aylanganda tuproqni sirpanib qirqqanidan egat tubi zichlanmaydi. Ish jarayonida plugni gorizontal tekislikda haydalmagan dala tomonga burishga, vertikal tekislikda esa, tuproqdan chiqarishga intiluvchi katta reaksiya kuchlari paydo bo‘ladi. Shuning uchun diskli pluglar og‘ir qilib yasaladi, tayanch g‘ildiragi gorizontga 60—70° qiyalantirib o‘rnatiladi, yumshatgich-stoykaga dala taxtasi (stabilizator) o‘rnatildadi. Disklar yopishgan loydan tozalagich yordamida tozalanadi. Dala lushilniklar ang‘izni 8—10 sm gacha chuqur yumshatish uchun ishlatiladi. Sanoatimizda ËÄÃ-5 (Ë—lushilnik, Ä—diskli, Ã—gidravlik boshqariladi, qamrash kengligi 5 m) ËÄÃ-10 va ËÄÃ15 diskli tirkalma lushilniklar ishlab chiqariladi. Ularning ish organlari diametri 450—610 mm li sferik disklardan iborat. 8—10 ta sferik disk umumiy kvadrat kesimli o‘qda bir- biridan 170 mm oraliqda joylashtirilib disklar batareyasi (seksiyasi) hosil qiladi. Valda disklar va kerish vtulkalari gaykalar bilan siqiladi. Ikkita vtulkaga o‘rnatilgan sirpanish podshiðniklariga batareyaning ramkasi biriktiriladi. Disklarni tuproqqa botirish uchun qurol ustiga ballast o‘rnatiladi yoki prujinali shtanga va gidrosilindrdan foydalaniladi. Disklarning yo‘nalish burchagi a = 10—35° bo‘lib, uni har 5° da rostlash mumkin. Disk sferik bo‘lganidan yo‘nalish burchagi kattalashishi bilan tuproqning umumiy qarshiligi va vertikal reaksiya kuchi ham oshib, diskni chuqurlatishga intiladi. Shuning uchun a burchagi kattalashganda diskning qamrash kengligi va ishlash chuqurligi ham oshadi, tuproq to‘laroq ag‘darilib, yaxshi uvalanadi. Harakat vaqtida tuproqning reaksiya kuchi ta’sirida aylanadi. Diskli lushilniklarning ish tezligi 10 km/soat, 1 m qamrash kengligiga 190— 250 kg massasi to‘g‘ri keladi. Tortishga qarshiligi 1,4—2,5 kH/m.

Diskli boronalar botiq sferik disklar bilan jihozlangan. Disk tig‘i charxlangan. Ish vaqtida borona tuproq palaxsalarini qirqadi, maydalaydi va biroz ag‘darib chetga tashlaydi. Ildizpoyali o‘t va yerlarda diskli borona ishlatilmaydi. Vazifasiga ko‘ra dala, bog‘ va to‘qay boronalari mavjud. Paxtachilikda ÁÄT- 2,2 tirkalma va ÁÄT-3,0 yarim o‘rnatma og‘ir diskli boronalar ishlatiladi. Sferik disklar diametri 450—660 mm bo‘lib, gorizontal o‘qda bir-biridan 230—280 mm oraliqda o‘rnatiladi. Disklarning yo‘nalish burchagi a ish turiga qarab o‘rnatiladi. Disklardagi kesiklar tuproqqa botishni osonlashtiradi, tuproqni yaxshi maydalaydi. Tirkalma boronada yo‘nalish burchagi vintli mexanizm yordamida rostlanadi. Yarim o‘rnatma boronada a burchagi chetki stoykalarni zarur vaziyatga qayta o‘rnatib roslanadi. Tuproqni yaxshi uvalash uchun birinchi va ikkinchi qatordagi disklarning botiqlari turli tomonga qaratib o‘rnatiladi, shunda har bir disk tuproq tiqilmasligi uchun bir-biridan yetarli oraliqda mustaqil egatcha yasaydi. Diskli boronalar nosimmetrik va simmetrik tarzda yasalishi mumkin. Borona daraxtga to‘g‘ri kelganda uni chetlab o‘tish uchun maxsus gidrosilindr bilan jihozlanadi. Ikki izli og‘ir boronaning tortish qarshiligi 4—8 kH/m, bog‘ boronalarining qarshiligi esa 2—3 kH/m. Sferik disklarning diametri: D = ka. Bunda k — pluglar uchun 3—3,5; lushilniklar uchun 5—6; boronalar uchun 4 —6; a —ishlash chuqurligi.

d e 9- rasm. Disksimon borona. a —umumiy; b —assimetrik borona sxemasi; d —yengil borona diski; e —og‘ir borona diski; 1 —osish barmoqlari, 2 —disklar batareyasi; 3—rama; 4—brus; 5— borona disklarini daraxt tubiga suruvchi gidrosilindr; 6—o‘q; 7—kergich. Diskning egrilik radiusi diametriga bog‘liq: R = D /(2sin j ) Sferik diskning ekvatorial qirqimidagi AB yoyning yarim markaziy burchagi quyidagicha aniqlanadi: j = a — i — e O‘tkirlik burchagi i diskning mustahkam va yeyilishiga chidamli bo‘lishiga borona va lushilniklar uchun i = 10—20, plug disklari uchun i = 15—25; e —orqa burchak, ya’ni disk tig‘ining orqa tomoni bilan devori orasidagi burchak. Disklar sxemasidan j = w — i , bunda w —konus yasovchilari bilan tig‘ tekisligi orasidagi burchak geometrik nisbatlar asosida topiladi. Sferik disklar qalinligi b = 0,008 D , og‘ir sharoitlarda ishlaydigan disklar chun esa b = 0,008 + l . Disk tig‘i orqa tomondan, og‘ir boronalar diski esa ichki tomonidan charxlanadi. Disk keskichlarning parametrlari: E = 3 B /2, bunda B = 100 mm; keskichning balandligi C = D /8 (keskichlar soni 8 ta). Boronalarning tuzilishi va ishlashi. Plug bilan shudgorlangan yerlarda yirik kesaklar, g‘ovaklar paydo bo‘ladi va dala yuzasi yetarli darajada tekis bo‘lmaydi. Bunday yerlarga urug‘larni sifatli ekib bo‘lmaydi. Shu sababli shudgorlangan yerdagi tuproqni ag‘darmasdan qo‘shimcha sayoz ishlov berib, uni yumshatish, tekislash ham lozim. Shudgorlangan yerlarda ekish mavsumigacha ayrim begona o‘t nihollari paydo bo‘lib ulgurgan bo‘lsa, ularni yoppasiga yo‘qotish, ildizlari bilan sug‘urib dala chetiga chiqarib tashlash kerak. Kuchli yog‘ingarchilikdan so‘ng havo harorati baland bo‘lib ketsa, qatqaloq hosil bo‘lishi mumkin, uni esa buzish talab qilinadi. Yerdagi namlik bug‘lanib ketishini kamaytirish uchun uning ustki qismini

yumshatish zarur. Sug‘oriladigan yerlardagi dehqonchilikda ekin qator oralig‘idagi begona o‘tlarni yo‘qotish, tuproqni yumshatish kabi ishlar bajariladi. O‘tloq yerlardagi pichanning rivojlanishini kuchaytirish uchun yerusti sayoz yumshatiladi. Yuqoridagi ishlarni bajarishda tishli, disksimon boronalar va kultivatorlardan foydalaniladi. Boronalar tishli (10- rasm) va disksimon turlarga bo‘linadi. Tishli boronalar bitta tishga tushadigan og‘irlikka qarab og‘ir (16—20 H), o‘rta (12—15 H) va yengil (6—10 H) turlarga bo‘linadi. Tishli borona shudgorlanib qo‘yilgan yerdagi kesaklarni maydalab, dala yuzasini ekin ekishdan oldin tekislash, qatqaloqni buzish, sepilgan urug‘ va sochilgan o‘g‘itni tuproq bilan aralashtirib ko‘mish, begona o‘tlarni yo‘qotish, o‘tloq yerlarni qisman yumshatish uchun ishlatiladi. Borona tishi ikki yonli pona kabi ishlaydi, agregatning harakat yo‘nalishiga nisbatan o‘rnatilganligiga ko‘ra, tuproqni yon tomonga surishi, qisman zichlashi, tuproqni maydalab yumshatishi, aralashtirishi mumkin. Dala yuzasining mikrorelyefiga moslanib, yerga bir tekis ta’sir qilishi uchun, borona qamrov kengligi birmuncha ensiz (1,0 m atrofida) yasalib, ular bir-biriga yon tomonlari bilan erkin ulangandan keyin, katta qamrov kengligiga ega bo‘lgan agregat tuziladi. Tishlar konstruksiyasi bo‘yicha tik, o‘qyoysimon ( E ), bukilgan prujinasimon ( I ) kabilarga bo‘linadi. Tishlarining ko‘ndalang kesimi kvadrat ( A ), dumaloq ( B ), ovalsimon ( D ), to‘rtburchaksimon ( G, I ), uchburchaksimon bo‘lishi mumkin (10- rasm). Kesimi kvadrat shaklidagi tishning uchi bir tomonidan qiyiq kesilgan bo‘ladi. Agar borona tishi qiyiq kesilgan C tomonga harakatlansa, tuproqning reaksiya kuchi ta’sirida tish yuqoriga ko‘tarilib yerni sayozroq yumshatadi va aksincha, borona T tomonga harakatlansa, yerga chuqurroq botadi.

Tishli borona bilan tuproqqa 3—10 sm chuqurlikda ishlov beriladi. Borona bilan yumshatilgan yerdagi kesaklar o‘lchami 5 sm dan, tish qoldirgan izning chuqurligi 3—4 sm dan oshmasligi kerak. Tishli va to‘rsimon boronalar bilan erta bahorda kuzgi ekinlar ustidan bostirib ishlov berilib, tuproq yumshatiladi, so‘lib qolgan ekin tuplari esa sidirib olinadi. Bu ishni bajarishda ekinning 3% dan kamroq qismi shikastlanishiga yo‘l qo‘yiladi. Boronaning tuproqqa ta’siri sifatli bo‘lishi uchun tishning ko‘ndalang kesimi kvadrat bo‘lganda uning qirrasi, ovalsimon bo‘lsa ensiz tomoni harakat yo‘nalishiga qaratib o‘rnatiladi. Boronaning yerga botishi uning og‘irligi va tishning qiyiq kesimini harakat yo‘nalishiga nisbatan tegishli tartibda o‘rnatilishiga bog‘liqdir. Tishli og‘ir borona shudgorlangan yerdagi yirik kesaklarni maydalashda, qo‘shimcha yumshatishda, begona o‘tlarni sidirib yig‘ishtirishda, o‘tloq joylarni yumshatishda ishlatiladi. a b d e 10-rasm. Boronalar. g O‘rta og‘irlikdagi tishli borona dala yuzasini yumshatib tekislash, kesaklarni maydalash, begona o‘tlarni yo‘qotish, sochilgan o‘g‘itni tuproqqa aralashtirib ko‘mish, ekinlarni boronalash uchun ishlatiladi. Tishli yengil borona bilan nihollarni boronalash, tuproq qatqalog‘ini buzish, sepilgan o‘g‘itni tuproqqa aralashtirib ko‘mish kabi ishlarni bajariladi.

To‘rsimon boronadan yer yuzasini yumshatish, begona o‘tlarni yo‘qotish maqsadida foydalaniladi. To‘rsimon borona mikrorelyefga yaxshi moslanib, yer yuzasiga bir tekis ishlov beradi. Tishli prujinasimon borona (10- f rasm) yer yuzasini yumshatib, begona o‘tlarni sidirib yo‘qotish uchun ishlatiladi. Undan toshloq dalalarda foydalanilsa yaxshi natija beradi. Rotatsion yumshatkich (10- g rasm) kuzgi ekin ekilgan yerlarni erta bahorda yumshatish, qatqaloqni buzish, begona o‘tlarni yo‘qotishda ishlatiladi. Rotatsion yumshatkichning ishchi qismi — uzun bukilgan o‘tkir tishli diskdan iborat. Bir nechta disklarni yagona o‘qqa kiydirib, batareya tashkil qilinadi. Bunday batareya 1 kv.m maydonda 150 ta joyni teshib, qatqaloqni sifatli buzadi. Disklar rasmda ko‘rsatilgandek M yo‘nalishda sudralsa, tishlar tuproqqa yaxshiroq botib, tuproqni chuqurroq yumshatadi, begona o‘tlarni to‘liqroq yo‘qotadi. Disklar K yo‘nalishida sudralsa, tishlar yuzaroq botib, ekin nihollarini kamroq shikastlantiradi. Borona tishlarini joylashtirish. Boronaning qamrov kengligi tuproqqa bir tekisda ishlov berishi uchun har bir tish alohida iz qoldirishi va izlar oralig‘i bir xil bo‘lishi lozim. Yonma-yon joylashgan tishlar orasiga o‘simlik qoldiqlari va kesaklar tiqilib qolmasligi uchun ularning oralig‘i 15 sm dan kam bo‘lmasligi kerak. Boronaning ravon harakatini ta’minlash uchun har bir tishning o‘ng va chap tomonlaridagi tuproq bir xil holatda bo‘lishi kerak. Tishlarni kirim soni k = 1 bo‘lgan vint chizig‘i bo‘ylab joylashtirilsa (11- a rasm), birinchi tish ta’sirida maydalanmasdan chap tomonga surilib, qolgan kesakka orqadagi tish tegmasdan o‘tib ketishi mumkin, natijada, tuproq yetarli darajada maydalanmay qolishi mumkin. Agar k = 2 qabul qilinsa (11- b rasm), bunday kamchilikning oldi olinadi. Plankalar soni z pl ni kirimlar soni k ga qoldiqsiz bo‘linmaydigan qilib qabul qilgan ma’qul. Plankalar soni z pl toq bo‘lishi kerak, aks holda, oldingi plankadagi tish qoldirgan izga nisbatan, orqa plankadagi tishlarni simmetrik joylashtirishning iloji qolmaydi, hamda bir izdan bir nechta tish o‘tadigan bo‘lib, natijada ishlov berish bir tekis bo‘lmaydi.

Yuqoridagiga o‘xshash cheklovlar ko‘p bo‘lganligi sababli, boronalarning faqat ikki-uch xil turlari ishlatiladi: 20 ta tishli ( z pl = 5); 30 ta tishli ( z pl = 5). Boronani loyihalashda, birinchi navbatda, izlar oralig‘ini (qadami) b 0 , boronaning umumiy qamrov kengligi B va bir plankadagi tishlar oralig‘i b mahalliy tuproq xossalariga moslab qabul qilinadi. Ikkinchi navbatda, tishlar soni z T = B / b 0 aniqla- 3 — M.Melibayev a b d 11-rasm. Borona tishlarini joylashtirish. nadi, chunki hamma plankalarga bir xil sondagi tishlar o‘rnatilishi sababli, z T z pl ga qoldiqsiz bo‘linadigan bo‘lishi kerak. Uchinchi navbatda, vint qadami va vint kirimlari soni topiladi. Boronaning shaklini agregat tuzishga qulay bo‘lgan to‘g‘ri to‘rtburchakka yaqinlashtirish maqsadida, unga egri-bugri ko‘rinish beriladi. 11- b rasmda boronaning tishlarini ikki kirimli o‘ng tomonli vint yoyilmasi bo‘yicha joylashtirish ko‘rsatilgan. Ikkinchi planka bilan uchinchi, uchinchi bilan to‘rtinchi plankalarning oralig‘i m 1 ga kesaklar tiqilib qolmasligi uchun uni chetki plankalar oralig‘i m dan kattaroq qilinadi. Bu shartni bajarish uchun boronaning yoyilmasini chizishda avval, hamma plankalar oralig‘i m 1 ga teng qilib olinadi, keyin esa, chetki plankalar qadami m gacha, rasmdagidek, birmuncha ichkariga suriladi.

4. TUPROQ YUZA QATLAMIGA ISHLOV BERISH MASHINA VA QUROLLARI Diskli qurollarning tuzilishi va vazifasi. Diskli ish organlari plug, lushilnik, borona va kultivatorlar, ya’ni tuproqqa ishlov beruvchi qurollarning deyarli barcha turlariga o‘rnatiladi. Bulardan tashqari, seyalkalarning bir diskli soshnigi, kartoshka ekkichlarning zagortachlari ham sferik disklardan yasaladi. Disklar ish jarayonida mashina yoki qurol ramasi bilan birgalikda ilgarilanma harakat qilishdan tashqari, tuproqqa ishqalanish hisobiga aylanma harakatda ham bo‘ladi. Lushilnik va borona disklari gorizontal o‘qlarda joylashgan. Borona va lushilniklarda, asosan, disklarning yo‘nalish burchagi a , ya’ni agregatning harakat yo‘nalishi bilan disk joylashgan tekislikning gorizontal izi orasidagi burchak rostlanadi. Diskli pluglar sernam og‘ir tuproqli yerlarda va sholiðoyalarni 30 sm gacha chuqur haydashda ishlatiladi. Plugning har bir diski 2 (diametri 600—800 mm) o‘zining xususiy o‘qida aylanadi, harakat yo‘nalishiga 40—45° va vertikal 15— 20° burchak hosil qilib o‘rnatilgan. Har qaysi disk (korpus) oldida burchak keskich 3 o‘rnatilgan. Agregat harakatlanganda sferik disk tuproqni yuqoridan pastga qarab qirqadi, qirqilgan palaxsani ishqalanish kuchi hisobiga o‘z sirti bo‘ylab yuqoriga ko‘taradi, uvalab ag‘daradi. Diskning radiusi bo‘ylab turli nuqtada tuproq turli tezliklarda (markazdan uzoqlangan sari tezlik osha boradi) sirpanganidan yaxshi uvalanadi; disk tig‘i aylanganda tuproqni sirpanib qirqqanidan egat tubi zichlanmaydi. Ish jarayonida plugni gorizontal tekislikda haydalmagan dala tomonga burishga, vertikal tekislikda esa, tuproqdan chiqarishga intiluvchi katta reaksiya kuchlari paydo bo‘ladi. Shuning uchun diskli pluglar og‘ir qilib yasaladi, tayanch g‘ildiragi gorizontga 60—70° qiyalantirib o‘rnatiladi, yumshatgich-stoykaga dala taxtasi (stabilizator) o‘rnatiladi. Disklar yopishgan loydan tozalagich yordamida tozalanadi.

Dala lushilniklar ang‘izni 8—10 sm gacha chuqur yumshatgich uchun ishlatiladi. Sanoatimizda ËÄÃ-5 (L—lushilnik, D— diskli, G-gidravlik boshqariladi, qamrash kengligi 5 m) ËÄÃ ¢ -10 va ËÄÃ-15 diskli tirkalma lushilniklar ishlab chiqariladi. Ularning ish organlari diametri 450—610 mm li sferik disklardan iborat. 8— 10 ta sferik disk umumiy kvadrat kesimli o‘qda bir- biridan 170 mm oraliqda joylashtirilib disklar batareyasi (seksiyasi) hosil qiladi. Valda disklar va kerish vtulkalari gaykalar bilan siqiladi. Ikkita vtulkaga o‘rnatilgan sirpanish podshiðniklariga batareyaning ramkasi biriktiriladi. Disklarni tuproqqa botirish uchun qurol ustiga ballast o‘rnatiladi yoki prujinali shtanga va gidrosilindrdan foydalaniladi. Disklarning yo‘nalish burchagi a = 10—35° bo‘lib, uni har 5° dan trostlash mumkin. Disk sferik bo‘lganidan yo‘nalish burchagi kattalashishi bilan tuproqning umumiy qarshiligi va vertikal reaksiya kuchi ham oshib, diskni chuqurlatishga intiladi. Shuning uchun a burchagi kattalashganda diskning qamrash kengligi va ishlash chuqurligi ham oshadi, tuproq to‘laroq ag‘darilib, yaxshi uvalanadi. Harakat vaqtida tuproqning reaksiya kuchi ta’sirida aylanadi. Diskli lushilniklarning ish tezligi 10 km/soat, 1 m qamrash kengligiga 190— 250 kg massasi to‘g‘ri keladi. Tortishga qarshiligi 1,4—2,5 kH/m. Diskli boronalar botiq sferik disklar bilan jihozlangan. Disk tig‘i charxlangan. Ish vaqtida borona tuproq palaxsalarini qirqadi, maydalaydi va biroz ag‘darib chetga tashlaydi. Ildizpoyali o‘t va yerlarda diskli borona ishlatilmaydi. Vazifasiga ko‘ra dala, bog‘ va to‘qay boronalari mavjud. Paxtachilikda ÁÄT- 2,2 tirkalma va ÁÄT-3,0 yarim o‘rnatma og‘ir diskli boronalar ishlatiladi. Sferik disklar diametri 450—660 mm bo‘lib, gorizontal o‘qda bir-biridan 230—280 mm oraliqda o‘rnatiladi. Disklarning yo‘nalish burchagi a ish turiga qarab o‘rnatiladi. Disklardagi kesiklar tuproqqa botishni osonlashtiradi, tuproqni yaxshi maydalaydi. Tirkalma boronada yo‘nalish burchagi vintli mexanizm yordamida rostlanadi. Yarim o‘rnatma boronada a burchagi chetki stoykalarni zarur vaziyatga qayta o‘rnatib rostlanadi. Tuproqni yaxshi uvalash uchun birinchi va ikkinchi qatordagi

disklarning botiqlari turli tomonga qaratib o‘rnatiladi, shunda har bir disk tuproq tiqilmasligi uchun bir-biridan yetarli oraliqda mustaqil egatcha yasaydi. Diskli boronalar nosimmetrik va simmetrik tarzda yasalishi mumkin. Borona daraxtga to‘g‘ri kelganda uni chetlab o‘tish uchun maxsus gidrosilindr bilan jihozlanadi. Ikki izli og‘ir boronaning tortish qarshilgi 4—8 kH/m, bog‘ boronalarining qarshiligi esa 2—3 kH/m. Tishli borona qarshiligi va muvozanatlilik sharti Borona og‘irligi quyidagicha hisoblanadi: G = qB / b 0 , bunda B —boronaning qamrash kengligi, B = nb 0 ; n —borona tishlarining soni; q — bir tishga to‘g‘ri keladigan og‘irlik. Boronaning tortish qarshiligi P = nk ¢ , bu yerda k ¢ —bir tishning tortish qarshiligi. Paxtachilik rayonlarida yengil boronalar uchun k ¢ = 12—18 H, o‘rtacha boronalar uchun k ¢ = 24—28 H, og‘ir boronalar uchun k ¢ = 35—50 H. Boronaning turg‘un harakatlanishi uchun G > P sin a ta’minlanishi lozim. Tortish kuchi P ning yo‘nalish burchagi a = 18—20° bo‘lishi kerak. Sxemadan quyidagi formulani yozish mumkin. a = arctg (2 l 0 / L ), bunda L —borona uzunligi; l 0 = l — a/2. Agar l 0 = l deb qabul qilsak, a =14—17°. Ko‘pchilik boronalar uchun l t =925 mm. Borona ish vaqtida notekis harakatlansa, boronaning brusdagi tirkash nuqtasi O past-baland siljitiladi. H T = l T sin a yoki tirkash moslamasining uzunligi l T o‘zgartiriladi.

ADABIYOT 1. Iofinov S. A., Babenko E.P., Zuyev Y.A. Mashina-traktor parkidan foydalanishga oid spravochnik. T., „Mehnat“, 1988. 2. Shoumarova M., Abdullayev T. Qishloq xo‘jaligi mashinalari T., „O‘qituvchi“, 2002. 3. B.M.Tojiboyev. Chorvachilikni mexanizatsiyalashtirish va avtomatlashtirish. T., „Mehnat“, 2002. 4. B.M. Tojiboyev, A.S.Sirojiddinov. Chorvachilik va chorvachilikni mexanizatsiyalashga oid ruscha-o‘zbekcha lug‘at. T., Uzgiðrozem, 1994. 5. Matchonov R.D., Usmonov A.S. Agrosanoat mashinalari. Ma’lumotnoma. T., „Yangi asr avlodi“, — 2002.

O'xshashlar

Qator oraliqqa ishlov berish mashinalari va qurollari

Sigirlarni sog‘ish va sutga dastlabki ishlov berishni mexanizatsiyalash

Urug‘ ekish mashinalari

Favqulodda holatlarda xalq xo‘jaligi tarmoqlarida qutqaruv va birlamchi tiklav ishlarini tashkil etish

Detallarni tiklash usullari