Transport-ekspeditsion xizmatlarni ko'rsatuvchi subyektlar faoliyati auditining tashkiliy va axborot ta’minotining holati hamda ularni takomillashtirish yo'nalishlari - Transport - Referatlar

Transport-ekspeditsion xizmatlarni ko'rsatuvchi subyektlar faoliyati auditining tashkiliy va axborot ta’minotining holati hamda ularni takomillashtirish yo'nalishlari

Yuklangan vaqt:

16.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

290 KB

Ko'chirib olish

Transport-ekspeditsion xizmatlarni ko`rsatuvchi subyektlar faoliyati auditining tashkiliy va axborot ta’minotining holati hamda ularni takomillashtirish yo`nalishlari Reja: 1. Transport-ekspeditsion xizmatlarni ko`rsatuvchi subyektlar faoliyati auditining tashkiliy ta’minoti va uni takomillashtirish yo`nalishlari 2. Transport-ekspeditsion xizmatlarni ko`rsatuvchi subyektlar faoliyati auditining axborot ta’minoti va uni takomillashtirish yo`llari

Transport-ekspeditsion xizmatlarni ko`rsatuvchi subyektlar faoliyati auditining tashkiliy ta’minoti va uni takomillashtirish yo`nalishlari Korxona va tashkilotlarda o`tkaziladigan auditorlik tekshiruvlarining samarasi bevosita uni tashkiliy ta’minotiga bog`liq. Auditning ushbu ta’minotining mazmun-mohiyati adabiyotlarda atroflicha yoritilgan. Ularda keltirilgan ta’riflarga ko`ra, auditning tashkiliy ta’minoti deganda uni rejalashtirish va o`tkazishga doir barcha ishlar majmuasi tushuniladi. Biroq, ta’kidlash joizki, transport-ekspeditsion xizmatlarni ko`rsatuvchi subyektlar xususiyatlaridan kelib chiqib, ularda o`tkaziladigan auditining tashkiliy jihatlari adabiyotlarda maxsus yoritilmagan. Shu bois, quyida transport-ekspeditsion xizmatlarni ko`rsatuvchi subyektlar faoliyati xususiyatlaridan kelib chiqib, ularda o`tkaziladigan tashqi va ichki auditning tashkiliy ta’minoti masalalarini tadqiq etishni maqsadga muvofiq, deb bildik. Respublikamizning auditorlik faoliyati to`g`risida qonuni va ushbu qonun asosida qabul qilingan standartlarga ko`ra ham tashqi, ham ichki audit 4 ta bosqichga ajratiladi. Bular: 1.Auditni rejalashtirish bosqichi; 2.Auditni o`tkazish bosqichi; 3.Audit natijalarini umumlashtirish va rasiylashtirish bosqichi; 4.Audit natijalarini amaliyotga tadbiq etish bosqichi. Auditni rejalashtirish bosqichi o`z ichiga audit tekshiruvlari boshlangunga qadar amalga oshiriladigan ishlarni oladi. Respublikamizning “Auditni rejalashtirish” nomli 3-son AFMSga muvofiq tashqi va ichki auditni rejalashtirish audit tekshiruvlari buyurtmachilari uni olib boruvchilari tomonidan olib boriladigan bir qator ishlarni oladi. Chunonchi, tashqi auditda bunday ishlar sirasiga quyidagilarni kiritish mumkin (6-jadvalga qarang). Ichki auditni rejalashtirish tashqi auditni rejalashtirishdan farq qiladi. Bu jarayonni rejadlashtirishda, bir tomondan korxonaning boshqaruv organi, ikkinchi

tomondan esa, ichki auditorlar ishtirok etadi. Ichki auditni rejalashtirishda bajariladigan asosiy tashkiliy ishlar tarkibi jadvalda keltirilgan. jadval Tashqi auditni rejalashtirishga doir ishlar Buyurtmachi korxonada Auditorlik tashkilotida 1.Korxona boshqaruv organi tashqi auditga tanlov e’lon qilinadi. 1. E’lon qilingan tenderga qatnashish uchun tijorat taklifi hamda auditorlik tekshiruvini o`tkazishga huquq beruvchi litsenziya, auditorlar sertifikatlari, sug`urta polisi va boshqalarni taqdim etiladi 2. Tashqi auditorlarning tijorat takliflarini qabul qilinadi 2. Auditni o`tkazishga asos bo`luvchi hujjatlarni - audit rejasi, audit dasturi va shartnoma variantini taqdim etishga murojaat-xat qabul qilinadi 3.Tashqi auditorlarni o`rganish asosida ular ichidan makbuli tanlanadi va uning tasdig`i masalasi aksiyadorlar umumiy yig`ilishiga olib chiqiladi 3.Mijozning xat-murojaati asosida mijoz faoliyati o`rganiladi. 4.Umumiy majlisda tasdiqlangan auditor tashkilotiga auditni o`tkazishga asos bo`luvchi hujjatlarni - audit rejasi, audit dasturi va shartnoma variantini taqdim etishga murojaat-xat 4. Audit rejasi, audit dasturi va shartnoma varianti tayyorlanadi. 5.Auditning tashkiliy asoslarini belgilovchi audit rejasi, audit dasturi va shartnomalar imzolanadi 5.Auditning tashkiliy asoslarini belgilovchi audit rejasi, audit dasturi va shartnomalar imzolanadi 7-jadval Ichki auditni rejalashtirishga doir ishlar Boshqaruv organi Ichki auditor 1.Boshqaruv organi ichki auditor lavozimiga tanlov e’lon qiladi. 1. E’lon qilingan tenderga muvofiq boshqaruv organiga ichki auditorlik lavozimiga davogar shaxs o`ziga doir tegishli hujjatlarni (anketa, diplom, auditor yoki ichki auditor sertifikati nusxalarini ) taqdim etadi 2. Ichki auditorlik lavozimiga da’vogarlardan tegishli hujjatlar (anketalari, diplomi, sertifikati, mehnat daftarchasi nusxalari) qabul qilinadi 2. Boshqaruv organi, chunonchi kuzatuv kengashi a’zolari suhbatidan o`tadi 3.Ichki auditor lavozimiga da’vogarlar ichidan makbuli tanlanadi va uning tasdig`i masalasi kuzatuv kengashi a’zolari yig`ilishiga olib chiqiladi 3. Kuzatuv kengashi yig`ilishida makbul deb topilgach, ichki auditor lavozimiga mehnat shartnomasini imzolaydi

4.Kuzatuv kengashi yig`ilishida makbul deb topilgan ichki auditor bilan mehnat shartnomasi tuziladi, uning rejasi va dasturi tasdiqlanadi 4. Ichki audit rejasi va dasturini ishlab chiqadi va uni kuzatuv kengashi tasdig`iga taqdim etadi Ham tashqi, ham ichki auditni rejalashtirish bosqichida tuziladigan muhim hujjatlar bo`lib, yuqorida keltirilgan ma’lumotlardan ko`rinib turibdiki, shartnomalar hamda ularning tarkibiy elementlari hisoblanadigan audit rejasi va dasturi hisoblanadi. Tashqi auditorlik xizmatlari to`g`risida shartnoma - bu auditorlik tashkiloti va xo`jalik yurituvchi subyektlar o`rtasida auditorlik tekshiruvi yoki boshqa kasbiy xizmatlarni ko`rsatish bo`yicha o`zaro munosabatlarga status beruvchi yuridik hujjat. Ushbu shartnomada auditorlik faoliyatining aniq turi (auditorlik tekshiruvi, konsalting, buxgalteriya hisobini yuritish, buxgalteriya hisobini tiklash va shu kabi boshqa kasbiy xizmatlar), ularni qaysi davr uchun o`tkazilishi, o`tkazilish muddatlari, tomonlarning huquq va majburiyatlari, javobgarliklari, ishning qiymati, fors-major holatlar va boshqalar aniq ko`rsatiladi. Auditorlik tekshiruvlari rejasida quyidagilar aks ettirilishi lozim: • audit o`tkazishga doir chora-tadbirlar (ishlar) ro`yxati; • chora-tadbirlar (ishlar)ni bajarish muddatlari; • chora-tadbirlar (ishlar)ni bajarish bo`yicha mas’ul shaxslar. chora-tadbirlar (ishlar)ni bajarishda erishiladigan natijalar. 3-son AFMS «Auditni rejalashtirish»ga muvofiq audit rejasi tuzilganidan so`ng uning dasturi tuzi ladi. Auditorlik tekshtiruvlari dasturida barcha auditorlik amallarining batafsil ro`yxati bayon kilinishi kerak. Dastur auditorlar uchun batafsil yuriknoma bo`lib, unda tekshirilishi lozim bulgan buxgalterlik hisobining barcha bo`limlarini tekshirish, shuningdek ichki nazorat tizimini taxlil qilish bo`yicha ularning barcha xatti-harakatlari aks etirilgan bo`lishi lozim. Audit dasturini puxta bo`lishi kerak, chunki u auditorlar ishidagi ta’sirchan nazorat dastagi bo`lib xizmat kiladi. Dastur auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasini tuzish uchun asos bo`lib xizmat qilishi lozim. Auditorlik dasturi amaliyotda audit rejasini realizatsiya qilish strategiyasini

aks ettiradi. Auditorlik dasturi auditorlar ish sifatini nazorat etuvchi asosiy vosita hisoblanadi. Yuqorida ta’kidlab o`tilganidek, transport-ekapeditsion xizmatlarni ko`rsatuvchi subyektlar uchun maxsus auditorlik rejasi va dasturi ishlab chiqilmagan. Tadqiqotlar auditorlik tashkilotlari tomonidan ushbu sohaga kiruvchi subyektlarda auditni maxsus reja va dasturlarni tuzilmasdan o`tkazilayotganligini ko`rsatmoqda. Adabiyotlarda bevosita transport-ekapeditsion xizmatlarni ko`rsatuvchi subyektlar faoliyatiga mo`ljallangan rejasi xamda dasturi ham maxsus yoritilmagan. Ular maxsus standartlarda xam keltirilmagan. Shu bois, biz o`zimiz bevosita transport-ekapeditsion xizmatlarni ko`rsatuvchi subyektlar faoliyati tashqi auditi rejasi hamda dasturini ishlab chikishga xarakat kildik. Ular jadvallarda keltirilgan. N 1 2 3 4 5 Режалаштирилаётган иш турлари Ўтказиш даври Бажарувчи масъул аудитор Эриши-ладиган натижа Корхонада бухгалтерия ҳисоби ва ички назорат ҳолатини текшириш 1.03.2016 – 2.03.2016 Алланазаров А.Г Ҳисоб ва ички назорат ҳолати аниқланади Таъсис хужжатлари, корхона фаолиятининг ҳуқуқий асослари, устав капитали аудити 3.03.2016 – 5.03.2016 Алланазаров А.Г Таъсис ҳужжатлари ва уларга амал этилганлик ҳолати аниқланади

6 3 “Молиявий натижалар тўғрисида ҳисобот” моддалари реаллигини текшириш 5.03.2016 – 10.03.2016 Алланазаров А.Г Молиявий натижалар кўрсаткич-лари реаллиги аниқланади 4“Бухгалтерия баланси” моддалари реаллигини текшириш 10.03.2016- 15.03.2016 Алланазаров А.Г Баланс моддалари реаллиги аниқланади 5Аудиторлик хисоботи ва аудиторлик хулосасини тайёрлаш 21.03.2016 25.03.2016 Алланазаров А.Г Аудиторлик хисоботи ва аудиторлик хулосаси тайёрлаади 5Аудиторлик текшируви натижаларини мухокама этиш ва тегишли карорларни кабул килиш 26.03.2016 30.03.2016 Алланазаров А.Г Аудиторлик текшируви натижалари асосида молиявий ҳисоботдаги четланишлар аниқланади ва уларни тузатишга оид тегишли карорлар кабул килинади Auditorlik tashkiloti rahbari Auditorlik guruhi rahbari

N 1 2 3 4 Аудит булимлари буйича аудиторлик тадбирлари руйхати Ўтказиш муддати, кун Бажарувчи Аудиторнинг иш хужжатлари Корхонада бухгалтерия ҳисоби ва ички назорат ҳолатини текшириш 2 Алланазаров А.Г Ҳисоб сиёсати, корхонада фойдала- наётган бухгалтерия ҳисобининг шакли, ва ишчи счётлар режаси Таъсис хужжатлари, корхона фаолиятининг хуқуқий асослари, устав капитали аудити 2 Алланазаров А.Г Таъсис шарт-номаси, корхона лицензияси корхона устави Молиявий натижалар тўғрисида ҳисобот моддалари аудити: *даромадлар *харажатлар *соликлар *якуний молиявий натижалар 6 Алланазаров А.Г Хўжалик опера-цияларини қайд этиш журнали, синтетик счётлар бўйича айланма қайдномаси, бош китоб журнал ордерлар ва қайдномалар Б у3хгалтерия баланси моддалари аудити *узок ва қиска муддатли активлар (асосий воситалар, номоддий активлар, молиявий ва капитал инвестициялар, ТМЗ, пул маблағлари, дебиторлик қарзлар) *мажбуриятлар (иш хаки, соликлар, банк кредити ва бошка карзлар) *хусусий капитал элементлари (устав капитали, резерв ва қўшилган капитал, тақсимланмаган фойда ва бошкалар) 6 Алланазаров А.Г Активлар, мажбурият-лар, хусусий капитал элементларини акс бошланғич ҳужжатлар, журналлар, синтетик счётлар бўйича айланма қайдномаси, бош китоб, журнал ордерлар ва қайдномалар Fikrimizcha, biz tomonidan ishlab chiqilgan audit rejasi va dasturi transport- ekapeditsion xizmatlarni ko`rsatuvchi subyektlar faoliyati auditini samarali tashkil qilish hamda o`tkazishda muhim dastak rolini o`ynaydi. Auditning ikkinchi bosqichi - bu bevosita uning o`tkazilishidir. Ushbu bosqichda tasdiqlangan dasturga muvofiq audit obyektlari tanlangan usullarda tekshirishdan o`tkaziladi. Odatda, audit tekshiruvlarini umumiylikdan xususiylikka

qarab (deduksiya) yoki xususiylikdan umumiylikka qarab (induksiya) tekshirish usullari asosida o`tkazish mumkin. Ushbu usullarga muvofiq korxonalar faoliyati ko`rsatkichlari, mos ravishda, yuqoridan pastga va pastdan yuqoriga qarab quyidagi ketma-ketlikda tekshiriladi (rasmga qarang). Izlanishlar “Samarqand - tola” MCHJ faoliyati asosan deduksiya usulida audit ko`rigidan o`tkazilganligini ko`rsatmoqda. Ushbu usulga asosan “Samarqand - tola” MCHJda 2014-2016 yillarda “Javlon-audit servis” va “Komil-Ishonch” auditorlik tashkilotlari tomonidan o`tkazilgan auditorlik tekshiruvi natijalariga ishimizning 3-bobida to`xtalamiz. Audit tekshiruvida auditorlar ko`pincha tanlab tekshiruv va yoppasiga tekshiruv usullarini qo`llaydilar. Ushbu usullarni transport-ekspeditsion xizmatlarni ko`rsatuvchi subyektlar faoliyatiga doir ko`rsatkichlarda qo`llash tartibini biz quyidagi jadvalda umumlashtirdik.

jadval Transport—ekspeditsion xizmatlar auditida qo`llaniladigan usullar № 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 Ҳужжатлар, кўрсаткичлар , ҳисоб бўлинмалари Аудитда қўлланиладиган усуллар Танлаб текшириш усули (+,-) Ёппасига текшириш усули (+,-) Счёт-фактуралар + Кирим касса ордери + Чиқим касса ордери + Касса китоби + Тўлов топшириқномалари + Банк кўчирмалари + Йўл варақалари + Сафар харажатлари бўйича бўнак ҳисоботлари + Корхона харажатлари + Корхона даромадлари + Солиқлар ва тўловлар + Фойда кўрсаткичлари + Асосий воситаларнинг ҳолати ва харакати + Амортизация ажратмалари + Қимматли қоғозлар бўйича олинадиган фоиз тўловлари + Иш ҳақининг тўғри ҳисобланиши + Иш ҳақидан ушланмалар + Дебиторлик қарзлар ҳолати + Кредиторлик қарзлар ҳолати + Ижобий ва салбий курс фарқлари + Устав капиталидаги ўзгаришлар + Қайта баҳолаш натижалари + Дивидендларнинг тўғри ҳисобланганлиги + Банкдаги бошқа счётлардаги операциялар + Товар- моддий бойликларнинг моддий жавобгар шахслар бўйича ҳолати + Xo`jalik yurituvchi subyektlarda auditorlik tekshiruvini o`tkazishning 3- bosqichi bo`lib uning natijalarini umumlashtirish va rasmiylashtirish hisoblanadi. Auditorlik tekshiruvi natijalarini umumlashtirish deganda shartnomada ko`rsatilgan obyektlar bo`yicha auditorlik tekshiruvida aniqlangan dalilu-isbotlarni rasmiy hujjatlarda aks ettirish tushuniladi. Ushbu rasmiy hujjatlar bo`lib auditorning hisoboti va auditorlik xulosasi h isoblanadi.

O`zbekiston Respublikasining «Auditorlik faoliyati to`g`risida Qonun»iga muvofiq (18-modda) « auditor hisoboti - bu auditorlik tekshiruvining borishi, buxgalteriya hisobini yuritishning belgilangan tartibidan aniqlangan chetga chiqishlar, moliyaviy hisobotdagi qoida buzarliklar to`g`risidagi mufassal ma’lumotlardan, shuningdek auditorlik tekshiruvi o`tqazish natijasida olingan boshqa axborotlardan iborat bo`lgan va xo`jalik yurituvchi subyekt rahbariga, mulkdoriga, qatnashchilari (aksiyadorlari) ning umumiy yig`ilishiga yo`llangan hujjat». Xo`jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy hisobotlarini tekshirish bo`yicha o`tqazilgan auditorlik tekshiruvlari natijalari to`g`risida auditor hisoboti 70-son AFMS «Auditor hisoboti va moliyaviy hisobot to`g`risida auditorlik xulosasi» ga muvofiq tuziladi. Ushbu AFMS ga muvofiq auditorning hisoboti quyidagi uch qismdan (bo`limdan) iborat bo`ladi. Qism (bo`lim) Nima aks ettiriladi 1.Kirish qism Auditorlik tashkiloti va auditorlar to`g` risidagi ma’lumotlar, shuningdek auditorlik tekshiruvini o`tqazishga doir umumiy ma’lumotlar ko`rsatiladi 2.Asosiy qism Auditorlik tekshiruvini olib borish jarayonlari, va tekshiruv natijalari, mavjud xato-kamchiliklar, ularning sabablari ko`rsatiladi. Ushbu qism alohida mavzular (bo`limlar)ni aks ettiruvchi paragraflarga bo`linishi mumkin 3.Xulosa qismi Tekshirish obyekti (obyektlari) bo`yicha auditorlik xulosasi, aniqlangan chetlanishlar va qonunbuzarliklarni bartaraf etish, shuningdek xo`jalik yurituvchi subyektning moliyaviy xo`jalik faoliyati samarador-ligini oshirish bo`yicha tavsiyalar va takliflar beriladi Auditor hisoboti ikki nusxada tuziladi va uning bir nusxasi buyutmachiga topshiriladi, ikkinchi nusxasi auditorlik tekshiruvida qoladi. Auditorlik tashkilotida qoladigan nusxaning oxirida auditorlik tekshiruvini buyurtgan tashkilot raxbari va bosh buxgalterining auditor hisoboti bilan tanishganligi va uning bir nusxasini

olganligi to`g`risida tilxat yoziladi va imzolanadi. Agar auditorlik tekshiruvi mulkdorlar, prokuratura va boshqa h uquqni muhofaza qilish organlari buyurtmasi bilan o`tqazilgan bo`lsa, u holda auditorning hisoboti uch nusxada tuziladi va uning bir nusxasi auditni buyurtgan tomonga taqdim etiladi. Ushbu holatda auditor hisoboti bilan tanishganlik va ularni nusxalarini olganlik to`g`risidagi tilxatlar audit o`tqazilgan xo`jalik yurituvchi subyektning raxbari va bosh hisobchisi, shuningdek auditni buyurtgan organ (shaxslar) tomonidan imzolanadi. Auditorlik hisobotining hajmi varaqlar soni jihatidan, odatda, chegaralanmaydi. Auditor hisobotining har bir varag`i auditorlik tekshiruvini o`tkazgan auditor (auditorlar) tomonidan imzolanadi. Auditor hisobotida aks ettirilgan axborot maxfiy hisoblanadi va oshkor qilinishi mumkin emas. Ushbu axborotdan foydalangan shaxslar axborotni oshkor qilganlik uchun qonun hujjatlariga muvofiq javobgarlikga tortiladi. Auditorning hisoboti auditorlik xulosasini tuzishga asos bo`ladi. O`zbekiston Respublikasining auditorlik faoliyati to`g` risida Qonuniga asosan (19-modda) «auditorlik xulosasi - moliyaviy hisobotning to`g`riligi va buxgalteriya hisobini yuritish tartibining qonun hujjatlarida belgilangan talablarga muvofiqligi to`g`risida auditorlik tashkilotining fikri yozma shaklda ifodalangan, xo`jalik yurituvchi subyekt moliyaviy hisobotidan foydalanuvchilar uchun ochiq bo`lgan hujjat». Xo`jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy hisobotlarini tekshirish bo`yicha o`tqazilgan auditorlik tekshiruvlari natijalari to`g`risida auditorlik xulosasi 70-son AFMS «Auditor h isoboti va moliyaviy h isobot to`g` risida auditorlik xulosasi» ga muvofiq tuziladi. Ushbu AFMS ga muvofiq auditorlik xulosasi xuddi auditorning hisoboti kabi quyidagi uch qismdan (bo`limdan) iborat bo`ladi: • Kirish qism - unda auditorlik tashkilotiga doir ma’lumotlar ko`rsatiladi; • Asosiy qism - unda auditni o`tqazilishiga asos bo`lgan shartnoma va me’yoriy hujjatlar, audit obyektlari, tomonlarning javobgarliklari ko`rsatiladi.

• Xulosa qismi - unda moliyaviy hisobotning qonunlar va boshqa me’yoriy xujjatlarga mos kelishi yoki kelmasligi ko`rsatiladi. Auditorlik xulosasi yuqorida keltirilgan ma’lumotlarni o`z ichiga olgan, qisqa mazmunli xujjat hisoblanadi. Auditorlik hisoboti auditorlik tekshiruvini o`tqazgan auditor, auditorlik tashkiloti rahbari tomonidan imzolanadi va auditorlik tashkiloti muhri bilan tasdiqlanadi. Auditorlik xulosasi kamida uch nusxada tuziladi, uning ikki nusxasi auditorlik tekshiruvi o`tkazilgan xo`jalik yurituvchi subyektga taqdim etiladi, bir nusxasi esa auditorlik tashkilotida qoladi. Auditorlik xulosasiga korxonaning auditorlik tekshiruvi materiallari asosida tuzilgan buxgalteriya balansi va moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisoboti ilova qilinadi. Auditorlik xulosasiga ilova qilinadigan ushbu xujjatlar ham auditor va auditorlik tashkiloti rahbari tomonidan imzolanishi, auditorlik tashkilotining muhri bilan tasdiqlanishi lozim. Majburiy auditorlik tekshiruvidan o`tgan xo`jalik yurituvchi subyektlar olingan auditorlik xulosasining bir nusxasini davlat soliq idorasiga qonun hujjatlariga muvofiq taqdim etishlari va qayd ettirishlari kerak. Tashabbusli asosda auditorlik tekshiruvini o`tkazgan xo`jalik yurituvchi subyektlar ham olingan auditorlik xulosalarini davlat soliq organiga topshirishlari va qayd ettirishlari mumkin. Auditorlik xulosalari asosan to`rtta turga ajratiladi: 1.Ijobiy auditorlik xulosasi -bu moliyaviy hisobotni to`g`riligi, uning qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarga to`liq mos kelishini tasdiqlovchi hujjat 2.Shartli ijobiy auditorlik xulosasi - bu moliyaviy hisobotning umuman to`g`riligini, uning qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarga asosan mos kelishini, shuning bilan birga xo`jalik faoliyatida uning ko`rsatkichlarini buzib ko`rsatilishiga va foydalanuvchilar qabul qiladigan qarorlarga muhim ta’sir etmaydigan ayrim holatlarni borligini tasdiqlovchi hujjat. 3.Salbiy auditorlik xulosasi - bu moliyaviy hisobotni to`g`ri emasligi, uning qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarga mos kelmasligini tasdiqlovchi hujjat. 4.Auditorlik xulosasini berishdan bosh tortish - bu moliyaviy hisobotni to`g`riligi, uning qonunlar va boshqa me’yoriy hujjatlarga mos kelish yoki

kelmasligini aniqlash uchun mijoz tomonidan yetarlicha ma’lumotlar taqdim etilmaganda auditorlik tashkiloti tomonidan taqdim etiladigan hujjat. Auditorlik faoliyati to`g`risidagi qonun xujjatlariga muvofiq soxta tuzilgan auditorlik hisoboti va auditorlik xulosasi uchun uni taqdim etgan auditorlik tashkilotining litsenziyasi, javobgar auditorlarning malaka sertifikatlari bekor qilinadi, shuningdek ularga jinoiy javobgarlikga tortishgacha bo`lgan jazo choralari qo`llanishi mumkin. Auditning yakuniy bosqichi bo`lib uning natijalarini tadbiq etish hisoblanadi. Audit natijalarini tadbiq etish deganda auditor hisobotida aks ettirilgan xato va kamchiliklarni bartaraf etish bo`yicha amalga oshiriladigan ishlar majmuasi tushuniladi. Odatda, ushbu ishlar auditorlik tekshiruvidan keyin ko`pi bilan 15 kun ichida o`tkaziladi. Audit natijalarini tadbiq etishga doir ishlarga quyidagilar kiradi: •auditorlik tekshiruvi natijalarini xo`jalik yurituvchi subyekt raxbariyati, mulkdorlar, kuzatuv kengashi a’zolari va boshqa qiziquvchilar ishtirokida muhokama qilish; •auditorlik tekshiruvida aniqlangan xato va kamchiliklarni bartaraf etish bo`yicha tadbirlarni ishlab chiqish va ularni amalga oshirish muddatlarini, aniq ma’sul xodimlarni belgilash; •auditorlik tekshiruvida aniqlangan kamchiliklarni haqiqatda bartaraf etilganligini nazorat qilish va muhokama etish. Auditorlik tekshiruvi natijalarini tadbiq etishga ma’sul bo`lib xo`jalik yurituvchi subyektlarning rahbarlari hisoblanadi. Rahbar auditorlik tashkiloti bilan tuzilgan shartnomaga muvofiq aniqlangan xato va kamchiliklarni tekshiruvni o`tkazgan auditorlarning ishtirokida o`tkazishi maqsadga muvofiq. Chunki, bir tomondan, auditorlar to`plagan isbotu-dalillar asosida xatolarni qay darajadaligini, kimlar tomonidan yo`l qo`yilganligini, ularni qanday tuzatish kerakligini mutaxassis sifatida chuqurroq biladilar. Ikkinchi tomondan, auditorlar ishtirokida

tuzatilgan xato kamchiliklar tuzatilgan moliyaviy hisobotga rasmiy auditorlik xulosasini olishni tezlashtiradi. Transport-ekspeditsion xizmatlarni ko`rsatuvchi subyektlar faoliyati auditining axborot ta’minoti va uni takomillashtirish yo`llari Transport-ekspeditsion xizmatlarni ko`rsatuvchi subyektlar faoliyati auditining samarasi uning tashkiliy ta’minoti singari axborot ta’minotiga ham bevosita bog`liq. Auditning axborot ta’minoti deganda, odatda, isbotu dalillarni yig`ishda manba bo`lib hisoblanadigan barcha axborotlar va ularning tashuvchilari tushuniladi. Bunday axborot manbalarini 2 ta guruhga ajratish, bizningcha, maqsadga muvofiq. Bular: 1. Audit o`tkazishga asos bo`luvchi me’yoriy huquqiy hujjatlar. 2. Audit o`tkazishda aniqlangan ma’lumotlarga guvohlik beruvchi va ularni tasdiqlovchi hujjatlar. Transport-ekspeditsion xizmatlarni ko`rsatuvchi subyektlar faoliyati auditi axborot ta’minotini tashkil etuvchi va yuqoridagi ikkita guruhga kiruvchi axborot manbalari tarkibining biz tomonimizdan ishlab chiqilgan tizimi 11-jadvalda keltirilgan.

Auditning maqsadi va auditorlarning muhim vazifalari bo`lib, oldingi bobda ta’kidlab o`tilganidek, korxonalarda qonun hujjatlariga amal qilish holatiga baho berish hisoblanadi. Ushbu maqsadga erishish va vazifani bajarilishini xolis tekshirishda asosiy manba bo`lib me’yoriy- huquqiy hujjatlar (qonunlar va qonunosti hujjatlari) hisoblanadi. Transport-ekspeditsion xizmatlarni ko`rsatuvchi subyektlar respublikamizda asosan AJ, MCHJ, XKlar shakllarida tashkil etilgan. Turli maqomdagi ushbu korxonalar faoliyati auditini o`tkazishda aynan ular maqomini belgilab beruvchi qonunlar, chunonchi “Aksiyadorlik jamiyatlari va aksiyadorlar huquqlarini himoya qilish to`g`risida qonun”, “Mas’uliyati cheklangan va qo`shimcha mas’uliyatli jamiyatlar to`g`risida qonun”, “Xususiy korxonalar to`g`risida qonun” asosiy manba bo`lib hisoblanadi. Ma’lumki, har bir subyekt davlat soliqlarini to`lovchisi bo`lib hisoblanadi. Shu bois ham korxonalarni soliq to`lovchi nuktai nazaridan tahlil kilmaslik mumkin emas. Bunda asosiy manba sifatida, tabiiy ravishda, respublikamizning Soliq kodeksi bosh rolni o`ynaydi.

Barcha xo`jalik yurituvchi subyektlarda mehnat munosabatlari, chunonchi xodimlar bilan bo`ladigan moliyaviymunosabatlar auditning o`ta muhim obyektlari bo`lib hisoblanadi. Auditorlik tekshiruvlarida ushbu munosabatlarni qonuniyligini tekshirmasdan auditorlik xulosasini berish mumkin emas. Bunda asosiy manba bo`lib, tabiiy ravishda, respublikamizning mehnat kodeksi va xodimlar bilan bo`ladigan moliyaviy munosabatlarni tartibga solib turuvchi qonunosti hujjatlari hisoblanadi. Auditorlik tekshiruvlari, m’lumki, respublikamizda maxsus “Auditorlik faoliyati to`g`risida qonun” (2000 yil) bilan, shuningdek ushbuqonun asosida ishlab chiqilgan auditorlik faoliyati milliy standartlari (AFMS) asosida o`tkazilishi shart. Auditorlar, bir tomondan ushbu qonun va qonunosti hujjatlariga asoslanishlari hamda ularga tekshirilayotgan subyektlarda amal qilish holatiga baho berishlari lozim. Auditorlik tekshiruvlarida korxonalarning ichki me’yoriy hujjatlari, chunonchi “Biznes reja”, “Hisob siyosati”, ichki Nizomlar, korxona rahbarining buyruqlari ham eng muhim axborot manbalari bo`lib hisoblanadi. Auditorlar nafaqat ushbu ichki me’yoriy hujjatlarning mavjudligi, balki ularning naqadar to`g`ri tuzilganligi, respublikamiz qonun hujjatlariga mosligi, ijrosi va boshqa jihatlariga baho berishlari kerak. Transport-ekspeditsion xizmatlar auditini ular faoliyatini buxgalteriya hisobiga oid normativ hujjatlar, shuningdek amalga oshirilgan xo`jalik operatsiyalariga guvohlik beruvchi buxgalteriya hisobi hujjatlari, registrlari va hisoblarisiz amalga oshirib bo`lmaydi. Oldingi bobda ta’kidlab o`tilganidek, transport ekspeditsion xizmatlarni ko`rsatuvchi subyektlar daromadlari va xarajatlari tarkibi, ularni shakllantirish tartiblari maxsus normativ hujjatlar bilan belgilanmagan. Ular ham barcha boshqa subyektlar singari daromadlar va xarajatlar hisobini Vazirlar Mahkamasining 1999 yil 5 fevraldagi 54-son qarori bilan tasdiqlangan “Mahsulot (ish, xizmat) larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviynatijalarni shakllantirish tartibi to`g`risida Nizom”, shuningdek amaldagi 21-son BHMsga

asosan yuritmoqdalar. Ushbu me’yoriy hujjatlar, biroq, soha subyektlari xususiyatlarini to`lig`icha qamrab olmagan. Shu bois ham, transport-ekspeditsion xizmatlarni ko`rsatuvchi subyektlar uchun maxsus tarmoq Nizomini ishlab chiqish, shuningdek ular uchun schyotlar rejasini tasdiqlash foydadan xoli bo`lmaydi. Fikrimizcha, bunday normativ hujjatlarni kabul kilinishi transport-ekspeditsion xizmatlarni ko`rsatuvchi subyektlarda ular faoliyati auditini o`tkazishning axborot ta’minotini yanada yaxshilashga imkon beradi. Transport-ekspeditsion xizmatlar, oldin ta’kidlab o`tganimizdek, yuklarni tushirish, saqlash va xaridorlarga yuklashga doir ishlardan iborat. Ushbu xizmat turlaridan olinadigan daromadlar va ularga ketadigan sarf- xarajatlarni tasdiqlovchi hujjatlar bo`lib buyurtmachiga taqdim etiladigan schyot-fakturalar, turli hisob-kitoblar, reyestrlar hisoblanadi. Izlanishlar mazkur hujjatlarning tipovoy shakllarini tasdiqlanmaganligini ko`rsatmoqda. Korxonalarda, chunonchi “Samarkand-Tola” MCHJda barcha uchun bir xil bo`lgan schyot-faktura tuzilmoqda. Ushbu schyot-faktura transport-ekspeditsion xizmatlardan olinadigan daromadlarni to`g`ri hisob-kitob qilinganligini bevosita ushbu hujjatlar asosida nazorat qilish imkonini bermaydi. Fikrimizcha, schyo-fakturaning axborot berish imkoniyatini kengaytirish maqsadida uning predmet qismida ko`rsatilgan xizmat turi, uning hajmini ifodalovchi o`lchov birligi, bir birlik xizmat tarifi, xizmatga to`g`ri keladigan to`lov summasi ko`rsatilishi lozim. Shuningdek, bizningcha, schyot- fakturalarni har bir xizmat turi bo`yicha alohida-alohida tuzish maqsadga muvofiqdir. Shuni ham ta’kidlash joizki, hozirgi kunda paxta terminallari tomonidan “O`zpaxtaeksport” ga taqdim etilayotgan reyestr ham faqat schyot-fakturalar tartib raqamlari va ularning umumiy summasini ko`rsatish bilan chegaralanib qolgan. Mazkur reyestrdan qaysi xizmat uchun qancha haq talab etilayotganligi to`g`risida axborot olib bo`lmaydi. Bizningcha, ushbu reyestrni xizmatlar turlari kesimida quyidagi shaklda tuzish va “Paxtaeksport” AJga taqdim etish maqsadga muvofiqdir (jadvalga qarang).

Transport-ekspeditsion xizmatlarni ko`rsatuvchi subyektlarda daromad va xarajatlar hisobini ask ettirishga mo`ljallangan schyotlar tizimlarini ham takomillashtirish zaruratlari mavjud. Chunonchi, transport - ekspeditsion xizmatlarning alohida turlaridan olinayotgan daromadlar tizimli hisobini yuritish uchun tarmoq schyotlar rejasida quyidagi schyotlarni nazarda tutish lozim, deb hisoblaymiz: *9031 “Yuklarni tushirish xizmatlaridan daromadlar” *9032 “Yuklarni saqlash xizmatlaridan daromadlar” *9033 “Yuklash xizmatlaridan daromadlar” *9034 “Boshqa xizmatlardan daromadlar”. Ushbu tavsiya etilayotgan schyotlarni alohida xizmatlarni tasdiqlovchi hujjatlar asosida yuritilishi ularda har bir xizmat turidan olingan daromadlar to`g`risidagi axborotlarni tizimli shakllantirilishiga imkon beradi. Bu, o`z navbatida, auditorlar tomonidan xizmatlardan olingan daromadlari realligini tekshirishni yengillashtirishga, shuningdek unga ketadigan vaqt sarfini anchagina kamaytirishga imkon beradi.

Transport - ekspeditsion xizmatlar tannarxi ko`rsatkichining muhim ahamiyatga molikligini e’tiborga olib, har bir xizmat turi tannarxini tizimli hisobini yuritish uchun tarmoq schyotlar rejasida quyidagi schyotlarni nazarda tutish lozim, deb hisoblaymiz (jadvalga qarang ). jadval Transport - ekspeditsion xizmatlar tannarxi hisobini yuritishga mo`ljallangan schyotlar tizimi (tavsiya ) Хизматларни кўрсатиш жараёни Хизматларни сотиш жараёни 201 1 Юк тушириш хизматлари 9131 Юкларни тушириш хизматлари таннархи 201 2 Юкларни сақлаш хизматлари 9132 Юкларни сақлаш хизматлари таннархи 201 3 Юклаш ортиш ва жўнатиш хизматлари 9133 Юклаш хизматлари таннархи 201 Бошқа хизматлар 9134 9139 “Бошқа хизматлар Transport - ekspeditsion xizmatlarni ko`rsatuvchi subyektlarda davr xarajatlari hisobi “Mahsulot (ish, xizmat) larni ishlab chiqarish va sotish xarajatlari tarkibi hamda moliyaviynatijalarni shakllantirish tartibi to`g`risida Nizom” da belgilangan moddalar hamda 21-son BHMSda keltirilgan schyotlar kesimida yuritilishi lozim, deb hisoblaymiz. Fikrimizcha, yuqorida keltirilgan takliflarimiz transport-ekspeditsion xizmatlarni ko`rsatuvchi subyektlarda buxgalteriya hisobini yanada takomillashtirishga, shuningdek ularda o`tkaziladigan auditorlik tekshiruvlari axborot ta’minotini yaxshilashga imkon beradi.

Adabiyotlar: 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. - Т: “Ўзбекистон”, 2012 (кейинги ўзгартиришлар ва қўшимчалар билан). 2. Ўзбекистон Республикаси Солик кодекси. 25.12.2007 й. ЎРҚ-136- сон Қонуни билан тасдиқланган) 3. Ўзбекистон Республикаси қонуни “Бухгалтерия ҳисоби тўғрисида”, 2016 йил 13 апрель 4. Ўзбекистон Республикаси қонуни “Аудиторлик фаолияти тўғрисида”, 2000, 25 май 5. « 2017 - 2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегияси» Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.М. Мирзиёевнинг 2017 йил 7 февралдаги «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар стратегияси тўғрисида» 4947-сон фармони билан тасдиқланган. 6. “2016-2020 йилларда хизматлар соҳасини ривожлантириш дастури тўғрисида”. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2016 йил 26 февралдаги 55-сонли қарори. 7. «Ишлаб чикарилган ва сотиладиган пахта толаси учун ҳисоб- китоб қилиш механизмини такомиллаштириш тўғрисида». Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2003 йил 3 июндаги 240- сонли қарори 8. “Маҳсулот (иш, хизмат)ларни ишлаб чиқариш ва сотиш ҳаражатлари таркиби ҳамда молиявий натижаларни шакиллантириш тартиби тўғрисида Низомни тасдиқлаш тўғрисида”.Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 199 5 февралдаги 54-сон қарори

O'xshashlar

Transport-ekspeditsion xizmatlar auditining nazariy asoslari

Transport-ekspeditsion xizmatlarni ko‘rsatuvchi subyektlar faoliyati asosiy ko‘rsatkichlari realligining auditi va ular bo‘yicha biznes reja bajarilishining tahlili

Yuk tashuvchi transport vositalarini tanlash va ularni hisoblash

Yuk tashuvchi transport vositalarini tanlash va ularni hisoblash

Texnologik jihozlarga texnik xizmat ko’rsatish, ta’mirlash tizimi va ularni yangilash va takomillashtirish