Ҳайдовчи ва унинг ҳаракат хавфсизлигини таъминлашдаги ўрни - Transport - Referatlar

Ҳайдовчи ва унинг ҳаракат хавфсизлигини таъминлашдаги ўрни

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

209.5 KB

Ko'chirib olish

Ҳ айдовчи ва унинг ҳаракат х авфсизлигини таъминлашдаги ўрни Р ежа : 1. Ҳ айдовчини тавсифловчи кўрсаткичлар , унинг руҳий ҳолати ва биологик имкониятлари 2. Ҳ айдовчи меҳнатини ташкил этиш ва унинг касбига муносиблигини аниқлаш 3.Ҳ айдовчиларни тиббий кўрикдан ўтказиш 4. Ҳ аракатланиш хавфсизлиги ва алкогол

1. Ҳ айдовчини тавсифловчи кўрсаткичлар , унинг руҳий ҳолати ва биологик имкониятлари Ҳаракат хавфсизлигини таъминлашда инсон йўл ҳаракатининг асосий иштирокчиси : ҳайдовчи , йўловчи , пиёда ва ҳаракатни ташкил қилувчи сифатида қатнашади . Буларнинг ичида ҳайдовчи алоҳида ўрин эгаллайди, шунинг учун ҳаракатни ташкил қилишда унинг психологик, физиологик ва биологик имкониятларини эътиборга олиш зарур. Ҳаракатланиш давомида ҳайдовчига ҳар хил нохуш омиллар таъсир этади: автомобил салонига кираётган чиқинди газлар, транспорт шовқини, вибрация, қишнинг совуқ ва ёзнинг иссиқ ҳавоси, ёмғир, қор, туман, йўлнинг ёмон шароити, автомобилнинг ҳар хил камчиликлари, пиёдаларнинг тартибсиз ҳаракатланиши ва ҳоказолар. Ҳайдовчи асосий ахборотни йўл шароитини кузатиш орқали олади ва ахборотлар унинг учун иккинчи даражали аҳамиятга эга. Ахборотларнинг тавсифи ва ҳажми жуда тез ўзгарувчан бўлиб, у доимо ҳайдовчидан мунтазам равишда йўлдаги ҳаракат шароитини диққат-эътибор бериб кузатишни тақозо қилади. Ҳайдовчининг иш фаолияти жуда мураккаб бўлиб, ҳаракатланиш давомида йўл, автомобил, пиёда ва муҳит шароитига фаол таъсир кўрсата олмайди ва уларнинг ўзгаришини олдиндан аниқлай олмайди, у шундай шароитда ўзининг, йўловчиларнинг, пиёдаларнинг ҳаётига хавф туғдирмасдан ҳамда автомобилни ва ундаги юкларни тўлиқ сақлаган ҳолда хавфсиз ҳаракатни таъминлаши керак. Ҳар бир касбда инсоннинг фаолиятини таҳлил қилишдан келиб чиқиб, унинг му ҳ им руҳий-физиологик ўзига хослигини ажратиб кўриш мумкин. Ҳайдовчи доимо ҳаракатдаги барча қатнашчиларининг ҳаракатланиш тартиби, йўлнинг ҳолати ва ўлчамлари, атроф-муҳит ҳолати ва бошқарув воситалари мавжудлиги, автомобилнинг қисм ва асбобларининг ҳолати тўғрисидаги катта ҳажмдаги ахборотни доимий равишда қабул қилиши ҳамда қисқа муддатда ахборот мажмуасини қайта ишлаб ва таҳлил қилиб, қарор қабул қилиш керак. Шуни айтиб ўтиш керакки, ҳайдовчилар ҳар доим ҳам тўғри қарор қабул қилиб ҳаракат қилмайдилар. Бундай ҳолат вужудга келишига кўпинча қуйидагилар сабаб бўлади:

- ахборот ўз вақтида олинмаган, унинг натижасида ҳайдовчи ҳаракат шароитини тўғри баҳолай олмаган ва ЙТҲнинг олдини олиш имконияти етарли бўлмаган; - бирламчи ахборотни нотўғри тушуниш, масалан, бурилиш учун берилган сигнални ҳайдовчи тормоз сигнали деб қабул қилиши; - ҳаракатланиш шароитини нотўғри таҳлил қилиш, масалан, чорраҳага яқинлашаётган ҳайдовчи светофорнинг сариқ сигналидан кейин яшил ёнишини кутган, лекин сигнал қизил ёнган; - нотўғри қарор қабул қилиш, масалан, вужудга келаётган ЙТҲнинг олдини олишнинг бирдан-бир тўғри йўли й ў налишни бирмунча ўзгартиришнинг ўрнига ҳайдовчи жадал тормоз қилишга қарор қилиши; - нотўғри ҳаракат қилиш, масалан, ҳайдовчи тўсатдан тормоз педали ўрнига ёнилғи берувчи педални босиши ва шу билан ҳаракат тезлигини бирданига ошириб юбориши. Келтириб ўтилган вазиятларнинг юзага келишида ҳайдовчининг руҳий ҳолати, шунингдек, амалий тажрибаси катта аҳамиятга эга. Инсонларнинг руҳий ўзига хослиги бир хилда эмас. Одамнинг руҳий ҳолатига кўп жиҳатдан атроф-муҳит кўрсаткичлари таъсир кўрсатади, улар нерв тизимига таъсир кўрсатиб, руҳий жараёнларнинг кесиш чуқурлиги ва тезлигини ўзгартиради. Шу сабабдан ҳайдовчининг руҳий ҳолатини тўғри тушуниш учун унинг фаолиятини кузатувчи айрим руҳий жараёнларни ўрганишнинг ўзи етарли бўлмасдан, бунинг учун инсонни шахс сифатида тавсифл овчи ўзига хосликни билиш зарур. Шахс кўп қиррали сифатларнинг ўзаро боғланишларидан ташкил топади. Булар қизиқишлар, темперамент, тавсиф , берилувчанлик, ўз касбига муносабат, бошқа фаолият турларига муносабат, жамоат ишларига муносабат ва ҳ.к. лардан иборат.

Темперамент шахснинг ўзига хослигини ифодалаб, руҳий жараёнларнинг ўтиш динамикасини аниқлайди. Темпераментнинг тўртта тури мавжуд: холерик, сангвиник, флегматик ва меланхолик . Темперамент иш қобилиятида акс этади. Масалан, холерик учун юқори даражадаги эмоционал қўзғалувчанлик хос бўлиб, автомобилни бошқаришда ишга осойишта муносабатда бўлувчи флегматикка нисбатан тезроқ чарчайди. Сангвиник ҳайдовчилик касбида ўзини яхши намойиш этади. Меланхолик барча транспорт воситалари ҳайдовчилик касбий фаолияти учун унчалик яроқли бўлиб ҳисобланмайди. Толиқиш - инсон фаолияти давомида кучайиб борадиган ва унинг вақтинчалик самарадорлигини пасайтиришга олиб келадиган инсон руҳий ҳолати ўзгаришларининг мажмуидир. Сергаклик - бу марказий нерв тизимининг зарур ишни бажаришга тайёрлик даражасидир. Ҳайдовчи иш қобилиятининг даражасига кўп ҳолда меҳнатни ташкил этиш таъсир кўрсатади. Масалан, нотўғри тузилган иш жадвали тунги ҳаракатланиш олдидан ва ундан кейин тўлиқ дам олишга имкон бермайди. Толиқиш ҳолатида кўплаб йўл-транспорти ҳодисалари содир этилади. Толиқиш таъсири остида кўриш функцияси, ҳаракатланиш реакцияси ва ҳаракат мувофиқлиги ёмонлашади, диққатнинг жадаллиги сустлашади, тезликни сезиш даражаси йўқолади. Толиққанда ҳайдовчида апатия, ҳолсизланиш, бўшашиш ҳолати вужудга келади. Диққатлилик даражаси камаяди. Жавобгарлик ҳис - туйғуси сустлашади. Ҳайдовчининг руҳий ҳолати ва унинг биологик имкониятларини ўрганишни аввал сезишда кўрамиз. Сезиш - бу моддий оламдаги ҳодисаларнинг ва предметларнинг одам онгида акс эттирилишидир. Сезиш кўриш , эшитиш , ушлаб кўриш , тери орқали , ҳаракатланиш , тебраниш ва ҳоказоларга бўлинади.

Идрок - предмет ва ҳодисаларни билишда сезишдан кейинги юқорироқ поғонадир. Идрок этишда атроф-муҳитдан сезиш орқали олинган маълумотлар яхлит умумлашган ҳолда намоён бўлади. Автомобилни бошқаришда кўриш таҳлил қилувчи сифат шаклида атрофдаги муҳит тўғрисидаги асосий ахборот воситаси ҳисобланади. Йўлдаги ҳаракат вазиятини кўриш ёмонлашиши ЙТҲ келиб чиқишининг асосий омилларидан бири. Ҳаракат миқдори суткани нг қоронғи вақтида 20  30 % га пасайишига қарамасдан, муаллифнинг таҳлилига кўра , Тошкент вилояти автомобил йўлларидаги охирги беш йил ичида содир этилган ЙТҲнинг 35  45 % куннинг қоронғи даврига тўғри келади. Икки полосали йўлдан қарама-қарши полосада ҳаракат йўқ бўлган вақтда, 80 км/соат тезлик билан ҳаракатланаётган ҳайдовчи кўз қарашининг 43,2 % автомобилнинг 25-120 м олдидаги йўл бўлагини кўришга, қолган вақтни эса йўлни, қатнов қисмини, йўл ёқасини ва бошқа йўл элементларини кўришга сарфлайди. Агарда икки полосали йўлда қарама-қарши ҳаракат кузатилса, унда ҳайдовчи кўриш диққатининг 30 % вақтини қаршидан ҳаракатланаётган автомобил олади. Йўл элементлари эса 47,9 % ни ташкил этади , унинг асосий қисми йўл қопламасини ва автомобил - нинг олдидаги йўл ҳолатини баҳолашга сарфланади . Эшитиш орқали идрок этиш - ўз моҳиятига кўра кўришдан кейин иккинчи ўринда туради. Эшитиш ор- қали идрок қилиш учтаГрадуслар Градуслар 1 6 0 4 4 8 1 2 8 1 2 8 0 4 4 2 2 6 6 2.4% 5.1% 43.2% 6.9% 26.3% 7.2% 2-расм. Тўғри йўл бўлагидан ўтганда ҳайдовчининг кўз қараши вақтининг бўлиниши (10 дақиқалик даврда)

омилга боғлиқ: эшитиш таҳлил қилувчиси; овоз манбаи ; босим ўзгаришини овоз манбаидан овоз таҳлил қилувчисига узатувчи муҳит . Ҳайдовчи эшитиш ёрдамида автомобил асбобларининг ишлаш сифатини баҳолайди, бошқа ҳайдовчилар бераётган товушли ишораларни, темир йўл кесишмаларидаги қўнғироқ овозларини, махсус автомобилларнинг товуш мосламалари овозларини, ички ахборот қурил- маларининг зуммерларини ҳамда турли хилдаги шовқинларни қабул қилади, уларнинг жадаллиги ва тез-тез қайтарилиши, ҳаракатланиш тезлиги ва унинг ўзгариши тўғрисида бирмунча тассавур беради. Мувозанат - бу муҳитда тана ҳолатининг ўзгаришини ҳамда организмга тезланиш ва оғирликнинг таъсирини эътироф этиш ва қабул қилишдир. Тезланиш - тезликнинг йўналиши ва миқдорий кўрсаткичлари бўйича ўзгаришни белгилайди. Тўғри чизиқли тезланиш ҳаракатланиш тезлигининг кўпайиши ёки камайиши орқали вужудга келади; ёйсимон ёки марказдан қочирма тезланиш эса эгрилик бўйича ҳаракатланиш даврида вужудга келади . Тезланиш таъсиридаги одамнинг умумий ҳолати бутун тана бўйича вазминликни ҳис қилишнинг вужудга келиши орқали белгиланади. Тебраниш - (механик тебраниш) киши организмига анча салбий таъсир кўрсатади, ҳолбуки, унинг таъсир этиш даражаси ва тавсифи тебраниш турига боғлиқдир. Қабул қилиш - ҳа йдовчи ўзининг касбий фаолияти жараёнида доимо туганмас ахборотлар оқими асосида вужудга келган ва келиши мумкин бўлган йўл-транспорт ҳолатига мос равишдаги ҳаракатларни бажаради. Айни пайтда ҳайдовчи қатор тактик вазифаларга асосланади: ҳаракатланишнинг хавфсиз тезлигига, транспорт жараёнининг ўрнатаётган мақсадига, тўхташ, тўхтаб туриш шартлари ва ҳ.к. ларга асосланади.

Хотира - қ абул қилиш жараёни, асаб тизимининг ташқи олам ҳақидаги ахборотларини ва бу ҳодисаларга организмнинг эътибор беришини сақлаш қобилияти . Фикрлаш - сезиш, қабул қилиш, хотира, тасаввур билан узлуксиз боғлиқ бўлиб, унинг асосий аҳамияти бу жараёнларни мувофиқлаштириш, тартибга солиш ва синтез қилишдадир. Ҳайдовчилар учун фикрлаш тезлиги муҳимдир, чунки фикрлаш асосида хулоса чиқариш ва ундан кейинги ҳаракатлар автомобилнинг ҳаракатланиш тезлиги қанча юқори бўлса, шунча тез бажарилиши лозим. Ҳайдовчининг тезкорлик сифати - бу сифатлар кутилмаганда вужудга келадиган критик вазиятларда тўғри хулоса чиқара олиш ва қисқа вақт ичида керакли ҳаракатларни бажара олишга тайёр бўлишликнинг даражасини аниқлайди. Диққат - бу сифат руҳий фаолият характеристикаси бўлиб ҳисобланади ва онгнинг маълум бир объектга жалб қилиш ва йўналтириш орқали ифодаланади. Диққатнинг автомобил ҳайдовчиси учун муҳим сифатлари бўлиб турғунлик, тўплаш, ҳажм, тақсимлаш ва кўчириш ҳисобланади. Реакция - организмнинг ҳар қандай сигналга жавоб ҳаракатидир. Реакция оддий ва мураккаб бўлади. Оддий реакция - бу аввалдан маълум бўлган бир дона ишорага жавоб ҳаракати. Масалан, ёруғлик ёки товуш қўзғ а тгич тугмасини босиш. Ёруғлик қўзғ а тгич тугмачани босишнинг ўртача вақти 0,2 с, товушники эса 0,15 с. Агарда қатор мумкин бўлган жавоб ҳаракатларидан битта ёки бир нечта аниқ ҳаракатни танлаш зарур бўлса , бундай реакция мураккаб реакция дейилади. Кўпгина ҳолларда ҳайдовчининг кутилмаган вазиятларда вазиятнинг ўзгаришига бўлган реакцияси мураккаб ҳаракат реакциясига киради ва унинг вақти 0,4-2,5 с ва ундан кўпроқ бўлган оралиқда бўлиши мумкин.

2. Ҳ айдовчи меҳнатини ташкил этиш ва унинг касбига муносиблигини аниқлаш Таянч сўзлар ва иборалар: иш вақти; иш ҳафта; ҳайдовчи меҳнати; меҳнатни ташкил этиш; касбий муносиблик; ногиронлик; ҳайдовчилик гув о ҳномаси; автомобилларнинг тоифаси; мустақил тайёргарлик; назарий имтиҳон; амалий кўникма. Кўп вақт мобайнида автомобилни бошқариш натижасида ҳайдовчининг диққати пасайиши ва реакция вақти ошиши мумкин. Бу эса ҳаракат хавфсизлиги нуқтаи назаридан жуда хавфли ҳисобланади. Бундай вазиятнинг олдини олиш мақсадида ҳайдовчининг иш вақти тартибга солинади. Ўзбекистон Республикасида мавжуд меҳнат кодексининг 115- моддасига [19] амал қилган равишда автокорхоналардаги ҳайдовчиларнинг иш вақти ҳафтасига 40 соатдан, ҳафтада олти кун ишловчиларга кунига 7 соатдан, беш кунлик иш ҳафтасида эса 8 соатдан ортиб кетмаслиги лозим (бу иш тартиби автобус, такси, махсус транспорт ва тунда ишловчи ҳайдовчиларга тааллуқли эмас). Европа давлатларида ҳайдовчининг бир кунлик максимал иш вақти 9 соат қилиб белгиланган. Ҳайдовчилар 6 ҳафта ишлагандан сўнг 1 ҳафта дам олиш режалаштирилади. Бунда 14 кун мобайнида максимал иш вақти 90 соатдан ошмаслиги керак. Тўхтамасдан автомобилни максимал бошқариш вақти 4,5 соатни ташкил этиши, сўнгра 45 дақиқа дам олиши ўрнатилган. Белгиланган иш тартибини кузатиб (назорат қилиб) бориш учун автомобилларга тахометр ўрнатилади [11]. АҚШда тадқиқотчиларнинг охирги 25 йил ичида ўтказган ЙТҲ таҳлили [11] бўйича юк автомобилини давомли бошқариш ортган сари ЙТҲни вужудга келтирувчи нисбий таваккаллик вазияти ошиб, 9 соат

ишлагандаги нисбий таваккаллик 4,5 соатдагидан 1,31 марта, 10 соатдаги эса 1,5 марта катта (6.3-расм) бўлиши аниқланилган. Ҳайдовчи меҳнатини тўғри ташкил этиш унинг бир автомобилда ва аниқ йўналишда мунтазам ишлашини тақозо этади. Ҳайдовчининг меҳнатини ташкил қилишдаги асосий камчиликлардан бири кўпчилик ҳолларда иш вақтидан ташқари ишлар бўлиб, улар иш вақти ва дам олиш режимини издан чиқаради ҳамда ҳаракатланиш хавфсизлигига катта хавф туғдиради. Ҳайдовчилик касбига муносиблик биринчи навбатда унинг ҳайдовчилик касбига қандай тайёргарлик кўргани, йўл ҳаракат қоидаларини мукаммал билиши, психофизиологик жиҳатдан транспорт воситаларини бошқаришга тайёргарлиги, белгиланган қоидаларга хоҳиш билдириши, шахс сифатида жамият бўлаётган қизиқишларига ва жамият хавфсизлигига эгоистик руҳда эмаслиги аниқланади. Соғлиқни сақлаш вазирлиги томонидан белгиланган тартибда тиббий кўрикдан ўтказилади. Ҳайдовчиларни тиббий кўрикдан ўтказиш учун вазирлик томонидан жойларда махсус ҳайъат тузилади. Ҳайъат таркибида терапевт, хирург, окулист, невропатолог, психолог, отоларингологлар (аёллар акушер-гинеколог кўригидан ҳ ам ўтадилар) қатнашадилар. Агарда ҳайдовчининг касбга муносиблигини аниқлаш даврида низолар чиқадиган бўлса, уни вазирлик, вилоят, шаҳар, туман миқ и ёсидаги тузилган тиббий ҳайъатлар ҳал қилади. Айрим ҳолларда маълум физиологик етишмовчилиги бўлган шахсларга транспортни бошқаришга рухсат берилади. Масалан, оёғи шикастланган ногиронларга транспорт воситаси конструкциясини ўзгартириб, қўлда бошқаришга мослаштирилади ёки эшитиш органида нуқсони борларга махсус эшитиш мосламаси тақиб , транспортни бошқаришга рухсат берилади (бундай ҳолларда ҳайдовчи фақат ўз шахсий транспортини бошқариб, бошқаларга хизмат кўрсатиши ман этилади). Ҳозирда ранг ажратиш

қобилияти паст ёки йўқ (дальтоник) шахсларга транспорт воситасини бошқаришга рухсат бериш тўғрисида изланишлар олиб борилаяпти. Умуман , бизда ўрнатилган ҳайдовчиликка мосликни аниқлаш тартиби ривожланган давлатлар тартибига мос келади. Ўзбекистон Республикасида барча транспорт воситалари уларнинг турларига, қўлланилишига ва бошқаришнинг ўзига хослигига қараб А, В, С, Д, Е тоифаларга ҳамда трамвай, троллейбус, мотокажаваларга бўлинади . Буларни бошқариш учун ҳайдовчилик гувоҳномаси «Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2006 йил 2 августдаги 156-сонли «Ўзбекистон Республикасида автомототранспорт воситаларини бош қ ариш ҳ у қ у қ ини бериш , ҳ айдовчиларни тайёрлаш ва қ айта тайёрлаш тартибини такомиллаштириш чора – тадбирлари тўғрисида»ги қарорига асосан берилади. Ҳайдовчилик гувоҳномасида тегишли рухсат берувчи белгиси бўлган шахслар қуйидагиларни бошқариши мумкин: «А» - мотоцикл, мотороллер, моточана ва бошқа мототранспорт воси- таларини; «В» - тўла вазни 3500 килограммдан ва ҳайдовчининг ўриндиғидан ташқари ўриндиқлар сони саккизтадан ошмайдиган, шунингдек , улар базасида ишлаб чиқаришда қўл билан бошқариладиган автомобилларни; «С» - тўла вазни 3500 килограммдан ортиқ бўлган юк автомобилларини; «Д» - ҳайдовчи ўриндиғидан ташқари ўриндиқлар сони саккизтадан ортиқ бўлган ва йўловчилар ташишга мўлжалланган автомобилларни; «Е» - тоифаси, шатакчаси, «В», «С» тоифалари ёки «Д» тоифасидаги транспорт воситаларидан иборат бўлган туркумни. Трамвай ҳайдовчисига фақат трамвай, троллейбус ҳайдовчисига фақат троллейбус бошқаришга рухсат этилади.

«В», «С» ва «Д» тоифасидаги транспорт воситаларининг ҳайдовчиларига уларнинг тўла вазни 750 килограммдан кўп бўлмаган тиркама билан ҳам бошқаришга йўл қўйилади. Тўла вазни 750 килограммдан ортиқ бўлган тиркамали «В», «С» ва «Д» тоифаларидаги транспорт воситаларини, шунингдек, бўғимли автобусларни бошқариш учун ҳайдовчининг ҳайдовчилик гувоҳномасида «Е» тоифасини ҳам бошқаришга рухсат этилганлиги белгиси бўлиши шарт. «В», «С», «Д» ва «Е» тоифаларидаги транспорт воситаларини, трамвайлар, троллейбусларни бошқариш ҳуқуқини берувчи ҳайдовчилик гувоҳномасини олиш учун Ўзбекистон ИИВ ЙҲХББ билан келишилган, Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги томонидан тасдиқланган ягона ўқув режаси ва дастури асосида автомототранспорт воситалари ҳайдовчиларини тайёрлаш ўқув юртларида тайёргарликдан ўтишлари шарт. «А» тоифадаги транспорт воситаларини бошқариш ҳуқуқини берувчи ҳайдовчилик гувоҳномасини олиш учун мустақил тайёргарлик кўрган шахс ларга ҳам ЙҲХ Б РИБ ларда имтиҳон топширишга рухсат этилади. Ўқув режаси дастурларига автотранспорт воситаларини бошқариш фанлари киритилган олий ва ўрта махсус ўқув юртлари, техника билим юртлари ва умум-таълим мактаблари махсус дастурлар асосида «В», «ВС» тоифаларидаги автотранспорт воситаларини бошқариш ҳ уқуқини берувчи гувоҳнома олиш учун тайёрлашлари мумкин. Имтиҳон назарий ва амалий қисмлардан ўтказилади. Назарий имтиҳонда имтиҳон топширувчининг «Йўлларда ҳаракатланиш қоидалари» ва дастурда кўзда тутилган бошқа фанлар бўйича билими текширилади. Амалий имтиҳонда ҳайдовчилик гувоҳномаси қайси транспорт воситаларини бошқариш ҳуқуқини берувчи тоифага олинаётган бўлса, имтиҳон топширувчининг фақат шу тоифадаги транспорт воситаларини бошқариш бўйича малакаси текширилади.

Олий ва ўрта махсус , касб-ҳунар таълим ўқув юртларининг касбий йўналиши автотранспорт ҳ айдовчиларини тайёрлаш учун тасди қ ланган ягона ў қ ув дастурига киритилган фанларнинг тўли қ ў қ итилишини та қ озо этган ихтисосликлар бўйича тугатган шахсларга “ В ” ёки “ ВС ” тоифали ҳ айдовчилик гуво ҳ номасини олиш учун имти ҳ онлар топширишга рухсат этилади . Масалан, Тошкент автомобил - йўллар институтида барча бакалавр тайёрлаш йўналишларининг ўқув режаларига «В» тоифасидаги ҳайдовчилик гувоҳномасини (институтни тамомлагандан кейин махсус курсларни ягона дастур асосида ўқиганлиги муносабати билан қўшимча ўқув курсларида ўқимасдан) олиш учун имтиҳон топширишлари мумкин. Ҳайдовчилик гувоҳномаси мототранспорт ва кажавали мотоциклларни бошқаришга 16 ёшга тўлган («А» тоифа), енгил юк автомобилларини («В», «С» тоифа) ҳайдашга 18 ёшга тўлган , трамвай, троллейбус, такси ва автобусларни («Д» тоифа) бошқаришга 21 ёшга тўлган шахсларга берилади. Мажбурий хизматга чақирилган ҳарбий хизматчиларга истисно тариқасида, автобусларни бошқаришларига 19 ёшга тўлгандан сўнг рухсат этилади. Махсус товушли ва ёруғлик сигналлари билан жиҳозланган ёки хавфли юкларни ташийдиган транспорт воситаларини, шунингдек, шаҳарлараро қатнайдиган ва халқаро йўналишга хизмат қилувчи автобусларни бошқариш учун тегишли тоифадаги транспорт воситаларида охирги уч йил мобайнида муттасил фақат ҳайдовчи сифатида ишлаган шахсларга рухсат этилади. «С» ёки «Д» тоифаларига оид транспорт воситаларини бошқариш учун ҳайдовчилик гувоҳномаси бўлган аёлларга (юк автомобилларини ёки автобусларни бошқаришга) Ўзбекистон Республикаси Меҳнат вазирлиги ва Ўзбекистон Касаба уюшмалари Федерацияси Кенгаши томонидан белгиланган маълум чеклашлар (автомобилларнинг юк кўтариш қуввати 2,5 тоннадан, автобусларда йўловчиларнинг сони 14 кишидан ошмаслиги керак) асосида рухсат этилади.

«ВС», «С» ёки «Д» тоифали ҳайдовчилик гувоҳномасига эга бўлган, ҳайдовчилик соҳасидаги иш фаолияти бир йилдан кам бўлмаган (шахсий автомобил ҳайдовчилари учун охирги 24 ой мобайнида автомобил бошқарган), ўқув юртларида тегишли дастурга мувофиқ қайта тайёргарликдан ўтган ва амалий имтиҳон топширган ҳайдовчиларга «Е» тоифасидаги транспорт воситаларини бошқариш ҳуқуқи берилади. Ҳайдовчиларнинг ишлаш ва дам олиш вақтидан тўғри фойдаланишларига қатъиян риоя қилишларини назорат қилиш керак. Ҳафтада 6 кун ишлаш ўрнатилганда ҳайдовчилар кунига 7 соатдан ортиқ ишлашлари мумкин эмас. Кечаси ишлаш вақти 22 дан бошлаб 6 соатни ташкил этиши керак [19] . Шаҳарлараро ташиш билан шуғулланувчи ҳайдовчилар 12 соатдан ортиқ транспорт воситасида бўлиши режалаштирилган автомобилларда ухлаш учун жой ташкил қилинган бўлиши лозим ва маршрутга иккита ҳайдовчи юборилиши керак. Шаҳарлараро ташишда ҳайдовчи биринчи 3 соат ва ундан кейин ҳар 2 соатдан сўнг 10 дақиқа дам олиши лозим. Ҳар кунги дам олиш (сменалар оралиғида) иш куни вақтидан икки марта кам бўлмаган вақтга тўғри бўлиши керак. Масалан, сменада 8 соат ишлаган бўлса , дам олиш вақти 16 соатдан кам бўлмаслиги керак. 3. Ҳ айдовчиларни тиббий кўрикдан ўтказиш Ҳаракат хавфсизлигини таъминлаш учун биринчи навбатда ҳайдовчиларнинг ҳаракатланиш давомида, олдиндан ва касбий касалланишининг олдини олишдан иборат бўлади . Инглиз мутахассисларининг фикрича, йилига 200 дан ортиқ ЙТҲ ҳайдовчиларнинг йўлда ҳаракатланиш даврида инфаркт миокард бўлишидан содир этилиши аниқланган. Бундай ҳолат АҚШда йилига 2 мингдан ортиқ қайд этилиши [1 7 ] маълум. Тиббиёт мутахассисларининг фикрича, ҳайдовчиларда кўп

учрайдиган қон босимининг кўтарилиши, уларнинг кун давомида юқори даражада асабларининг зўриқиши билан ишлаши, шунингдек, ошқозон-ичак касаллигининг тез-тез учраши ҳайдовчилар ишлаш графигининг нотўғрилигидан келиб чиқади. Келтирилган нохуш ҳолатлар вужудга келмаслигининг олдини олиб ҳайдовчиларни тиббий кўрикдан ўтказилади. Барча транспорт воситаларининг ҳайдовчилари Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлигининг 2006 йил 6 июндаги 300- сонли буйруғида белгиланган тартибда тиббий кўрикдан ўтишлари шарт. Ҳар бир ҳайдовчи ҳайдовчилик гувоҳномаси олишдан олдин ва 6.1-жадвалда келтирилган муддатларда тиббий кўрикдан ўтадилар. Транспорт воситаларининг ҳайдовчиларини дастлабки тарзда мажбурий ва кейинчалик вақти-вақти билан тиббий кўриклардан, шу жумладан, йўлга чиқиш олдидан ва йўлдан қайтгандан кейин тиббий кўриклардан ўтиши “ Йўл ҳаракати хавфсизлиги тўғрисида ” ги қонуннинг 17-моддасида ҳам келтирилган. Агар Йўл ҳаракати хавфсизлиги бошқармаси (ЙҲХ Б ) ва транспорт корхоналаридаги мансабдор шахсларда ҳайдовчининг соғлигига нисбатан шубҳа туғилган бўлса, унга белгиланган муддатлардан олдин тиббий кўрикдан қайта ўтиш учун йўлланма берилиши мумкин. Ҳайдовчиларни тиббий кўрикдан қайта ўтиш ҳақидаги қарор ЙҲХБ бўлим ва бўлинмалари бошлиқлари ҳамда уларнинг ўринбосарлари, улар бўлмаганда эса, ички ишлар бўлими бошлиғи ҳамда уларнинг ўринбосарлари томонидан қабул қилинади. Автотранспорт воситалари ҳайдовчиларини қатнов олдидан тиббий кўрикдан ўтказиш ҳайдовчилар томонидан содир этиладиган ЙТҲнинг олдини олишга қаратилган профилактик ишлардан бўлиб, у асосан қуйидаги тартибда ташкил этилади. Ҳайдовчининг қатнов олдидан тиббий кўриги автотранспорт кор х о- наларида ташкил этилган ва тиббиёт шифохонаси таркибига кирувчи соғл о м- лаштириш пунктининг тиббий ходими (назоратчи) томонидан ўтказилади.

Назоратчилар қатнов олди тиббий кўригини соғлиқни сақлаш ва ички ишлар вазирликлари томонидан биргаликда ишлаб чиқилган дастурга асосан ўтказадилар. Назоратни ўтказувчи тиббий ходимлар ҳайдовчиларнинг йўлга чиқишидан олдин саломатлигини кўздан кечирадилар ва унинг соғлигига боғлиқ бўлган ЙТҲ сабабларини таҳлил қилишда ҳаракат хавфсизлиги хизмати фойдаланиш ва ходимлар бўлимлари билан ҳамкорликда фаолият кўрсатадилар. 1-жадвал Т /р Транспорт воситалари номлари ва уларнинг таснифлари Тиббий кўрик муддати 1. Барча турдаги ва маркадаги мотоцикл, мотореллор. Барча тур ва маркали мопедлар «А» тоифаси 3 йилда 1 марта 2. Тўла оғирлиги 3500 кг дан ошмайдиган, ўриндиқлари ҳайдовчиларникидан ташқари 8 дан ошмаган автомобиллар «В» тоифаси, ёлланиб ва ёлланмасдан ишлайдиган ҳайдовч и лар. 3 йилда 1 марта 3. Юк ташийдиган, тўла оғирлиги 3500 кг дан ошадиган автомобиллар, «С» тоифаси 3 йилда 1 марта 4. Йўловчиларни ташишга мўлжалланган ва ўриндиғи ҳайдовчиникидан ташқари 8 та бўлган автомобил «Д» тоифали 3 йилда 1 марта 5. Шатакчи транспорт воситалари таркиби «В», «С» ёки «Д», «Е» тоифалари 3 йилда 1 марта 6. Троллейбус, трамвай 3 йилда 1 марта 7. Барча тоифадаги ногиронлар (Улуғ Ватан уруши, ҳарбийлар, меҳнат ва болаликдан ногиронлар учун қўлда бошқариладиган автомобиллар) 3 йилда 1 марта 8. Ногиронлар мотокажоваси 2 йилда 1 марта 9. Барча тоифадаги ҳайдовчилар: - стажировкани ўтган, ҳайдовчи ҳуқуқига эга ногирон лар - 55 ёшга тўлган эркаклар, 50 ёшга тўлган аёл ҳайдовчилар - Улуғ Ватан уруши қатнашчилари, ҳарбий меҳнат ногиронлари 2 йилда 1 марта 2 йилда 1 марта 2 йилда 1 марта Қатнов олдидан ҳайдовчилар соғлигини текшириш вақтида қуйидаги ишлар бажарилади: - ҳайдовчининг ўзидан соғлиги тўғрисидаги фикри эшитилади; - тана ҳарорати ўлчанади; - қон босими ўлчанади; - томир уриши аниқланади;

- нафас чиқаришда алкоголнинг белгилари аниқланади. Тиббиёт кўригидан сўнг ҳайдовчининг йўл варақасига «қатновга рухсат берилди» деган штамп қўйилади ва уни тиббиёт ходими имзолайди. Қуйидаги ҳолларда ҳайдовчига транспорт воситасини бошқаришга рухсат этилмайди: - вақтинча ишга яроқсизлик белгилари аниқланганда (тана ҳарорати, қон босими юқори бўлганда ва ҳ.к.) ; - нафас чиқарганда алкогол ҳиди сезилганда. Ҳайдовчи меҳнат қобилиятини йўқотганда тиббиёт ходими унга тиббиёт шифохонасида шифокор кўригидан ўтиш учун йўлланма беради. Ҳайдовчини қатновдан олдин кўрикдан ўтказишда шифокор қабули бўлмаса, меҳнатга яроқсиз ҳисобланган ҳайдовчига тиббиёт ходими ишдан озод қилинганлиги тўғрисида маълумотнома беради ва унда касаллик ҳақида қисқача маълумот ёзилиб, шифокорга кейинги кун бориши тавсия этилади. Тиббиёт ходимлари ҳайдовчининг қатнов олдидан тиббиёт кўригидан ўтганлиги тўғрисидаги маълумотларни 2-шаклдаги журналига киритади. 2-жадвалЁзилган вақти Тартиб рақами Ҳайдовчининг фамилияси, исми, отасининг исми Табел рақами Ҳайдовчининг шикоятлари Тана ҳарорати Қон босими Алкоголга текширилганлиги Томир уриши Ш ифокорга юбориш сабаблари Ўрта тиббиёт ходими, назоратчининг имзоси 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 Ҳайдовчининг қонида алкогол белгилари мавжудлиги аниқланса, унинг транспортни бошқаришига рухсат берилмайди. 4. Ҳ аракатланиш хавфсизлиги ва алкогол Инсон организмидаги алкоголни унинг қонидаги, сийдиги ёки ичидан пуфлаб чиқарган ҳавосидаги миқдорига қараб аниқлаш кенг миқ и ёсда йўлга қўйилган. Кўпчилик инсонларнинг қон таркибидаги алкогол концентрацияси 0,05 % 0 (промилл) бўлса, бу уларни бирмунча тинчлантиради. Қон таркибида алкогол концентрацияси 0,05 % 0 дан 0,15 % 0 гача бўлганда ҳаракатланиш пайтдаги мувозанат (координация) ва ҳатто ҳаракатларида (ҳолатида) ўзгариш кўзга ташланади. Бундай ҳолат биринчи кўринишда мия

фаолиятининг стимуллашганини (кўп гапириш, агрессивлашиш, ҳаракатларнинг фаоллашиши ), аслида эса оддий ҳолатда бундай қилинмаслигини, мия фаолиятининг тормозланиши эканлигини билдиради. Қондаги катта миқдордаги алкогол ҳайдовчининг қобилиятини пасайтиради ва у ўзининг ҳолатини нотўғри баҳолаб, баъзан оддий ҳолатдагига нисбатан яхши ҳаракат қилаётгандек туюлади. Ўтказилган кўп йиллик кузатишлар шуни кўрсатадики, ЙТҲда ҳалок бўлган 45  57 % ҳайдовчиларнинг қонида 0,1 % 0 алкогол концентрацияси бўлганлиги аниқланди. Алкогол миқдорини аниқлаш учун Норвегия давлати [11] биринчилар қаторида «промилл» ўлчовининг чегаравий қийматларини киритди. Агарда ҳайдовчининг қонида алкогол миқдори 0,5 промиллдан катта бўлса, у ҳолда ҳайдовчи маст деб айтилади (0,5 промилл деганда 50 миллиграмм алкоголни 100 миллиметр қондаги миқдори тушунилади). Алкогол таъсир қилиши натижасида ҳайдовчининг марказий асаб тизими таъсирланади ва ахборотни қабул қилиши сусаяди, реакция вақти ортади, ҳалокатли вазиятига тушган вақтида қарор қабул қилишида хатоликларга йўл қўяди. Ўтказилган изланишлар [11] шуни кўрсатадики , 30 % яқин ҳайдовчилар ЙТҲ содир этилганда маст ҳолатда бўлганлар. Ҳайдовчининг қони таркибида алкогол миқдори қанча кўп бўлса, унинг шунча кўп ЙТҲни вужудга келтиришда таваккал қилиш даражаси ортади (6.3-жадвал). 3-жадвал Кўрсаткичлар Алкоголнинг ҳайдовчи қонидаги миқдори, промиллда Маст эмас 0-0,5 0,51-0,99 1,00-1,49 1,5 ва катта Маст ҳайдовчининг ичмаган ҳайдовчига нисбатан ЙТҲдаги таваккалиги Жароҳат олинган жами ЙТҲ 1 15 39 104 Ҳалок бўлган ҳайдовчилар 1 13 98 556 Маст ҳайдовчилар содир этган ЙТҲ тўғрисидаги айрим маълумотларни Норвегия давлатининг марказий статистика бюроси томонидан таҳлил қилиниб [1] қуйидаги хулосага келинган (6.4-жадвал). Жадвалдаги таҳлил қилинаётган кўрсаткичларнинг жароҳат даражаси маст ҳолдаги ҳайдовчиларда ўлим ва жуда оғир тан жароҳатлари катталигини, маст эркак ҳайдовчилар ичмаганларига нисбатан 15 % кўп ЙТҲни содир этишларини, уларнинг асосан 50 % ортиғини шанба, якшанба кунлари ва сутканинг қоронғи вақтида соат 21.00 дан 9.00 гача ЙТҲ содир этилишини кўриш мумкин.

4-жадвал Тан жароҳатлари билан бўлган ЙТҲ ва бошқа кўрсаткичлар Маст ҳайдовчилар содир этган ЙТҲ, % Жами ЙТҲ, % ЙТҲдаги жароҳат даражаси: - ҳалок бўлган - жуда оғир тан жароҳати - оғир тан жароҳати - енгил тан жароҳати жами Ҳайдовчиларнинг жинси: - эркаклар - аёллар жами Ҳайдовчиларнинг ёши 16-17 18-19 20-24 8 5 14 73 100 94 6 100 8 18 30 4 2 13 81 100 79 21 100 6 14 21 25-29 30-39 40-49 50 ва катта Жами ЙТҲ тури: Транспорт воситалари билан тўқнашув Якка ЙТҲ Пиёдаларни босиб кетиш Жами Хафта кунлари: Душанба Сешанба Чоршанба Пайшанба Жума Шанба Якшанба Жами Сутканинг вақти 21.00-08.59 09.00-20.59 Кўрсатилмаган Жами 14 15 9 6 100 31 67 2 100 9 8 10 8 13 28 24 100 57 42 1 100 12 18 12 17 100 73 16 11 100 15 14 14 14 17 15 11 100 19 81 - 100 Кўпчилик давлатларда ҳайдовчиларнинг маст ҳолда транспорт воситаларини бошқариши таъқиқланган бўлиб , қоидага бўйсунмаган ҳайдовчилар ҳайдовчилик гувоҳномасидан ма ҳ рум қилинадилар . Бир қатор давлатларларда ҳайдовчилар қонидаги алкоголнинг максимал миқдори қуйидагича белгиланган ( промиллда ): Англияда 0,8; Янги Зеландияда 1,0; Канадада 0,8; Норвегияда 0,5; Америка қўшма штатларида 0,8  1,0.

O'xshashlar

Транспорт воситалари ҳаракат хавфсизлигини таъминловчи узел ва тизимларни техник диагностикалаш воситалари

Хавфсиз ҳаракатланишни таъминлашда транспорт воситалари техник ҳолатининг аҳамияти

ЙТҲ тўғрисидаги маълумотларни йиғиш тизими. ЙТҲ вужудга келишида автомобилнинг, ҳайдовчиларнинг ва йўл шароитининг ўрни.

”Ташиш, йўл ҳаракатини ташкил этиш ва экология”

Йўл-транспорт ҳодисалари ва уларнинг кўрсаткичлари