Автотранспорт воситаларини иссиқ ва чангли жойларда, тоғ шароитларида ишлатиш хусусияти - Transport - Referatlar

Автотранспорт воситаларини иссиқ ва чангли жойларда, тоғ шароитларида ишлатиш хусусияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

602 KB

Ko'chirib olish

Автотранспорт воситаларини иссиқ ва чангли жойларда, тоғ шароитларида ишлатиш хусусияти Режа: 1. Автотранспорт воситаларини иссиқ ва чангли жойларда ишлатиш хусусиятлари 2. . Юқори ҳароратларда двигателнинг ишлаш қобилиятига ёнилғи ҳусусиятларининг таъсири 3. Двигателнинг техник ҳолати ва ТХК сифатининг чиқинди газлар заҳарлилигига таъсири 4. . Двигателларнинг таъминот тизимидан атмосферага чиқариладиган заҳарли моддалар

Автотранспорт воситаларини иссиқ ва чангли жойларда ишлатиш хусусиятлари Бу хусусиятларнинг кўзга кўринганлари қуйидагилар: 1. Ҳавонинг юқори ҳарорати ва нисбатан кам намлиги. 2. Ҳаво ва йўл қопламларининг юқори даражада чангиши. 3. Автомобилнинг совитиш тизимига қуйиладиган сувнинг юқори даражада қаттиқ- (бикир)лиги ва ифлосланганлиги. Ўрта Осиё ҳудуди иқлими кескин континентал бўлиб, ҳаво ҳарорати суткалар, ойлар, мавсумлар ва йиллар бўйича катта қийматларда ўзгариб туради. Қишки ҳаво мўьтадил кенгликларга хос бўлса, ёзда тропик иқлимга яқин. Узоқ кузатишлар натижасида аниқланишича, қуёш ёритиб турадиган йиллик ўртача соатлар миқдори Тошкентда 2889 га тенг. Бунинг нисбатан катта миқдор эканлигини бошқа шаҳарларга таққослаб билиш мумкин. Масалан, қуёш Харьков шаҳрида йилига 1748 соат, Ботумида1890 соат, Римда 2362 соат, Афинада 2655 соат, Ашхабада 2748 соат ёритиб туради. Ўзбекистонда ҳавонинг ойлик ва йиллик ўртача ҳарорати МДХ мамлакатлари билан деярли бир хил. Ҳавонинг абсолют энг катта ҳарорати 50 0 С. Бу рақам қўшни ҳудудлардагидан катта, ер куррасидаги ҳароратдан эса борйўғи 5 0 С кам (1-жадвал). 1-жадвал Айрим чет элларда, Марказий Осиё ҳудудларида ва Ўзбекистоннинг асосий районларида иқлимий шароитлар

Ҳаво ҳароратига таъсир қиладиган муҳим омиллардан бири тупроқнинг табиий қопламаси ҳисобланади. Тупроқ юзаси тез-тез 70 0 С ва ундан юқори даражада қизиб кетади. Қорақум саҳросида ўлчовлар ўтказилганда қум юзаси 6872 0 С бўлгани органик ёпишқоқ материаллар билан ишлов берилган йўл қопламасининг ҳарорати эса 85 0 С бўлгани қайд этилди. Тошкент атрофидаги асфальтланган шоссе ёз ойларида 75 0 С гача, асфальтобетон қопламалар эса 80 0 С гача қизиди. Хоразм вилоятида йўллар юзаси август ойида 78 0 С гача қизийди. Иқлимнинг қуруқлигини ҳавонинг нисбий намлигидан кўриш мумкин, унинг оқибатида йўллар ўта қуриб чанг-тўзон кўтарилиб кетади. Ўзбекистоннинг қатор районларида ёз ойларида ҳавонинг ўртача нисбий

намлиги 38-40 % оралиғида бўлади. Катта қиймат бўладиган кунлар ойида ўртача 18-28 кун, айрим шаҳарлар бўйича эса 30 куннинг ҳаммаси бўлади. Юқори ҳароратларда автомобилларни ишлатиш мосламалари ичида карбюраторли двигателларнинг таъминот тизими ишончлилиги муҳим ўрин тутади. Ҳаво ўта қизиб кетганда баъзан таъминот тизимида “буғ тиқини” ҳосил бўлиб, автомобил ўз-ўзидан тўхтаб қолади. Бундай ҳолат айниқса, шаҳардаги транспорт ҳаракати чўққига чиққанида, автомобиллар ёмон йўл шароитида дон ёки пахтани ялпи ташиш шароитларида кузатилади. Шундай вазиятлар Тожикистон ва Туркманистон шароитларида ва бошқа тропик иқлимли ҳудудларда ҳам тез-тез учраб туради. “Буғ тиқини” ҳодисаси илгаридан маълум. Авиацияда атмосфера босими пасайиб кетиши натижасида буғ тиқинлари ҳосил бўлади. Шунинг учун бензиннинг сифат кўрсаткичлари буғ тиқинлари ҳосил бўлишига қандай таъсир қилиши илмий-тадқиқот ташкилотларида ва автомобил саноатида доим ўрганиб келинади. Двигателнинг таъминот тизимидаги бензин қизиб кетганда паст ҳароратларда қайнайдиган углеводородлар буғланади. Бензин буғининг ҳажми тенг оғирликдаги суюқ бензинникидан 150-200 марта катта бўлгани сабабли ёнилғи ўтказувчи найчалар, карбюраторнинг каналчалари ёнувчи аралашма ҳосил қилиш учун етарлича буғ ўтказиб беролмайди. Натижада двигателнинг ишида узилишлар рўй беради. Бензиннинг буғланиши давом этавериб, двигателга кираётган ёнувчи аралашма шунчалик “суюлиб” кетадики, оқибатда двигател ўчиб қолади. Автомобилни ишлатиш шароитида буғ тиқини ҳосил бўлиш эҳтимоллиги қуйидаги омилларга боғлиқ: 1) бензиннинг буғланувчанлиги; 2) бензин ҳарорати; 3) бензин оқимидаги босим; 4) двигателнинг бензин сарфи;

5) ёнилғи тизимининг бензин буғларини ўтказиш қобилияти. Бензиннинг хусусиятларига қараб буғ тиқинлари ҳосил бўлиш механизми А.А. Гуреевнинг ишларида баён этилган. Б-6, Б-9, Б-10 турдаги бензин насосларида бензиннинг буғ тиқинлари ҳосил қилишга мойиллиги ўрганиб чиқилди. Натижада бензин буғлари двигателни ўчириб қўядиган ҳарорат (t б.т. бензиннинг ҳарорати)нинг 38 0 С даги тўйинган бензин буғларига Р 38 , бензиннинг фракция таркибига, қайнай бошлаш ҳароратига (t қ.б. ) ва 10 % ҳайдалиш ҳароратига (t 10% ) боғлиқлигининг эмпирик ифодаси топилди (2- жадвал). 2-жадвал Бензиннинг двигателни ўчириб қўядиган ҳароратининг тўйинган буғлар босимига ва бензиннинг фракциялар таркибига боғлиқлиги. Насос тури 100 мм с.у.га тенг қайта босимдаги унумдорлик, л/соат Тўйинган буғлар босимига боғлиқлик Қайнаш ҳароратига боғлиқлик 100 % ҳайдаш ҳароратига боғлиқлик Б-6 60 Тп.пқ114- 0.IP38 Тп.пқ1.85н.к 13 Тп.п Т10% Б-9 110 Тп.пқ123- 0.IP38 Тп.пқ1.85н.к -4 Тп.п Т10%10 Б-10 150 Тп.пқ133- 0.IP38 Тп.пқ1.85н.к 15 Тп.п Т10%20 Жадвалдаги рақамлардан кўринишича, бензин насосининг унумдорлиги катта бўлса, тиқинлар двигателни ўчириб қўядиган бензин ҳарорати сезиларли ортади, чунки насос катта миқдорда буғни ўтказиб бера олади. Таъминот тизимининг ҳарорат режимига атроф-муҳит ҳарорати хал қилувчи таъсир ўтказади. Тизим ичидаги бензин ҳарорати ҳаво ҳароратига, тизим асбобларининг жойлашувига, капот ости бўшлиғидаги ҳарорат ва ҳаво

оқими жадаллигига йўл қопламасининг ҳарорати, шунингдек таъминот тизими бензинни ўтказиш қобилиятига боғлиқ. Автомобилсозлик ривожланганлиги сари капот остидаги ҳарорат ортиб боради. Мотор бўлимида ўрнатиладиган бензин ва мой деталлари, найчалари турли ёрдамчи асбоб-ускуналарнинг ҳажми ва сони ошгани натижасида бўш қоладиган ҳажм камайиб боради. Двигателнинг совитиш тизимидаги суюқлик иссиқ иқлим шароитида 98-100 0 С гача етиб боради, сувнинг қаттиқлиги натижасида қатқалоқ жадал суръатлар билан ҳосил бўлиб, суюқлик ҳарорати пасаймайди. Ҳаво ҳарорати 25 0 С бўлганда бензин баки билан карбюраторнинг аралаштирувчи камераси оралиғидаги найчалардаги бензин ҳарорати 70 0 С га етади. Ўзбекистонда ёз ойлари ўта қуруқ келганда, ҳавода чанг зарралари кўпайиб кетади ва автомобилларни ишлатиш қийинлашади. Мамлакатда шоссе йўллар тармоғи, қаттиқ қопламали йўллар узунлиги йилдан-йилга кўпайиб бормоқда. Бироқ, айрим вилоятлардаги йўлларнинг ярмидан ортиғида қаттиқ қоплама йўқ. Қорақалпоғистон республикаси, Бухоро ва Хоразм вилоятларининг катта қисми саҳро ва ярим саҳролар билан қопланган. Қум саҳролар автомобиллар эксплуатациясини мураккаблаштиради. Сариқ тупроқдан ҳосил бўлган бўз тупроқлар кенг тарқалган ва уларда тўзон бўладиган заррачалар кўп. Булардан ташқари, Жарқўрғон нефти билан ишлов берилган майда тош қопламали қора шосселар кўп тарқалган. Бундай йўллар катта суръатлар билан ўсиб бораётган қатновларга узоқ чидамайди. Мирзачўл ерларида дренаж-коллекторлар тармоғи қурилишида ҳавонинг чангланиши 1,5-2,5 г/м куб даражага чиқади. Ёз ойлари 3-тоифали йўллардаги чанг миқдори 1,5, сариқ тупроқли йўлларда 2, пахтачилик районларида 3,5 г/м кубга етади. Шамол турса, ҳавонинг чангиши янада ортади.

Мамлакатнинг текислик ҳудудларида деярли йил бўйи шимолий шамоллар эсиб, қум ва чанг тўзони кўтаради. Бундай тўзон ишқаланувчи деталлар орасига, бензин бакига, сон саноқсиз чуқурчалар ва тешикларга тушиб ифлослантиради, ишқаланишни кўпайтиради. Мирзачўлнинг шарқий қисмида эсадиган “Урсатьев шамоллари” деб ном олган шамоллар қиш ойлари иқлимга жиддий таъсир этади. Айниқса, Янгиер шаҳри атрофида эсадиган жанубий-шарқий шамоллар кучли эсади. Унинг тезлиги 45 м/сек га чиқиб, тўфон даражасига етади. Ноябр ойидан бошлаб мартгача кучли шамоллар эсади. Бироқ қаҳратон совуқ кунлар кўп бўлмайди, илиқ кунлар билан алмашиб туради. Ховос атрофида “Урсатьев шамоллари” 1-2 кундан 3-4 кунгача, баъзан 5-6 кун давом этади. Йилига ўрта ҳисобда 52 кун эсади. Ўзбекистон ҳудудида чанг бўронлар тез-тез кўтарилиб туради. Бундай кунлар сони йил давомида, Мирзачўлда 47-63 кун, Термизда-31, Нукусда- 26,6 (апрелдан-сентябргача) Қўқонда-40,4 кун бўлади, ҳавонинг чангиши 17 г/м куб гача етади. Тупроқ чанглари тупроқ зарраларининг дисперсияси ва минерал таркибига боғлик. Уларда 2-40 мк/м ўлчамдаги зарралар кўп. Чангнинг дисперсия таркиби иқлим шароитлари, йўллар ҳолати, транспортнинг ҳаракат тезлиги ва жадаллиги, транспорт воситалари юриш қисмининг тури ва тузилиши, двигателга ҳаво сўриладиган баландлик, юк ортиш-тушириш ишларининг механизациялаш даражаси каби омиллардир. Шу сабабларга кўра автомобилларни ишлатаётганда ҳавонинг чангиши катта миқёсларда ўзгаради (10 минг мартагача 0,0002......1085 г/м куб). Ҳаводаги чанг зарралари ҳаво фильтрлари ресурсини, двигателнинг ишлаш муддатини камайтиради. Автомобил ҳаракатланаётганда ҳаво тозалагичга кирадиган қаттиқ заррачаларнинг 80 фоизи атрофидагисининг ўлчамлари 30 мм гача бўлади. Атмосфера чангидаги зарралар асосан кремний, алюминий, темир ва кальций оксидларидан иборат, магний, натрий, ва бошқа элементларнинг бирикмалари камроқ. Қум тупроқли жойлардаги

чанг-тўзон ичида кварц зарралари 92.....98 фоизгача етади, чим структурали жойларда эса бу кўрсаткич 65...75 фоизни ташкил этади. Атмосферадаги чанг зарралари ўша ердаги тупроқнинг кимёвий таркиби билан теппа-тенг келиши тадқиқотлар билан исботланган. Бухоро ва Хоразм вилоятларининг турли районларидаги тупроқнинг 25 намунаси механик, литологик, кимёвий, минерологик, спектрал ва рентгеноструктурал анализ қилиниб ўша ерлардаги тупроқларнинг тўла картинаси, абразив (жилвирлаш) ҳусусиятлари, турли минералларнинг заррачалари, шакллари миқдорий улуши аниқланди. Абразив зарраларнинг дисперс таркиби мухим ахамиятга эга. Гранулометрик анализ натижаларига эътибор қаратайлик. 40-63 мкм катталикдаги фракциялар асосий қисмини ташкил этади. Тадқиқ этилган ҳамма намуналарда шундай бўлиб чиқди. Фоиз ҳисобида эса 30 дан (Хива тумани), 100 гача (Қизилқум саҳроси, Бухородан 66 км четда) ташкил этди. “Поршен ҳалқаси-цилиндр гильзаси девори” жуфтлигининг ейилишига асосан 20-30 мкм катталикдаги фракциялар сабаб бўлади. Бундай фракциялар атмосфера чангида 1 фойиздан (Вобкент) 12-13 фойизгача (Бухоро вилоятининг “Москва” жамоа хўжалиги, Хоразм вилоятининг Янги ариқ тумани) бор. 10 мкм дан кичик фракциялар дизел двигателларининг катта аниқлик билан ишланган ишқаланувчи жуфтларига таъсир этади. Булар 4 фойиздан (Навоий вилояти, Урганчдан 100 км четда) 36 фойизгача (Когон) бор. Тадқиқ этилган барча намуналарда кремний ва алюминийнинг миқдори юқори чиқди, жами 80 фойизгача. Айниқса, Бухоро, Шофиркон, Хазорасп ва Хевада юқори қийматлар аниқланди. Намуналарнинг минералогик анализи ҳам буни тасдиқлади. Кремний ва алюминийнинг ўта жилвирловчи оксидлари кварц турдаги қаттиқ жинсларнинг асосий қисмини ташкил қилади. Спектрал анализ натижасида бу элементларнинг ҳажми 3 фойиздан ортиқ эканлиги аниқланди,

бошқа кимёвий элементлар ҳажми эса жуда кам (фоизнинг юздан бир улуши) чиқди. Катталиги 5 мкм дан кичик фракциялар (майда заррали бўлгани учун лой кўриниши олинди) рентгеноструктурал анализ қилинганда, улар уч асосий минерал гидрослюда: каолинит ва хлоритдан иборат эканлиги аниқланди. Минералогик анализ учун асосан 20-30 мкм катталикдаги фракциялар ва 4063 мкм ли фракциялар олинди. Бу фракциялар асосан кварцдан, агрегатли зарралар ва карбонатдан иборат бўлди. Хира кўринадиган минераллар ҳам (гематитлимонит гуруҳи) 5-6 фойиз, гоҳо 11фоиз ни ташкил этди, слюда гуруҳи минераллари ҳам тахминан шу миқдорларда (9-11 фоиз) экан. Айрим намуналар таркибида циркон аниқланди (3-10 фоиз), бошқа минераллар миқдори 3 фоиздан ошмади. 20-30 мкм ва 40-63 мкм ўлчамли фракциялар доналарнинг силлиқланганлиги билан фарқ қилади. Биринчисида юмалоқланган, изометрик қирридор силлиқланганлари ҳам, силлиқлари ҳам бор. Иккинчисидан эса мураккаб шаклли, силлиқланмаган, ёмон сараланадиган зарралар кўп, кварц зарралар эса ҳатто учлик, ўткир қиррали бўлади, аксари ҳолда неолит ва лимонит аралашган бўлади. Дала шпати мураккаб ва жадвалдагидек шаклларда учрайди. Шундай қилиб, тадқиқ этилган тупроқ намуналарнинг тафсилотлари аниқланади (кварцнинг юқори миқдори опал жинсининг синиқлари, ўта қаттиқ жинслар). Ўткир учлик зарралар ҳам учрайди. Атмосферада жилвирловчи зарралари кўп бўлган туманлар Хазорасп, Хева, Когон, Шофиркон ва Бухоронинг туманлари. Тадқиқ этилган тупроқларнинг асосини (95 %) парчаланган ва кварцли қаттиқ карбонатли юмшоқ жинслар ташкил этади. Тупроқ намуналари ҳақида олинган маьлумотлар: 1. Жилвирловчи зарралари кўп (50 фойзгача кварц турдаги); 2. Кремний оксидлари миқдори юқори (алюминий ёки темир оксидларига нисбатан);

3. Асосий фракциялар ўлчами 40-63 мкм; 4. Жилвирловчи зарралари кўп тупроқлар: Хазорасп, Хева, Когон, Шофиркон, Бухоро анализларидан маьлум бўлишича, йўллардаги чангнинг асосий қисми кремний, алюминий ва кальций бирикмаларидан иборат бўлиб, бошқа элементлар миқдори юздан, ҳатто мингдан бир улушда учрайди. Ўта қаттиқ минераллар: SiO2, Al 2 O 3 , CaCO да ўлчами 40...63 мкм зарралар кўп учрайди. Чанг таркибида кварц 21...37 %, калций 12...24 %, органик - 8...15%, даломит -8...16%. Энг хавфли жилвир зарралар катталиги 15...40 мкм бўлан кремнезем (SiO 2 ) ва глинозем (Al 2 O 3 ) ҳисобланади. Механик аралашмаларнинг жилвирли хусусиятларини белгилайдиган муҳим кўрсаткичлар ҳавонинг ифлосланганлиги, зарраларнинг дисперсия таркиби, минералогик таркиби ҳисобланади. Ҳаво тозалагичга кирадиган ҳавонинг чангиганлик даражаси уни тортадиган жойга кўп жиҳатдан боғлиқ. Жой баландлигини 680 мм га ортса, чанг қуюқлиги 3...16 марта камаяди. Тадқиқотчи И. Вебер берган маьлумотга қараганда “Шкода 7006 Т” автомобилининг мотор бўлимида, ҳаво тозалагичнинг чап томонидаги чангиганлик автомобилнинг олдида, бампер сатҳидаги чанг қуюқлигининг 28,4 фоизига тенг, 1 м баландликда эса 40 фоизни ташкил этади. Ҳаво тортиш жойининг баландлиги камайса, чангнинг дисперсия таркиби ҳам ўзгаради. 3-жадвалда турли баландликдан тортилган ҳавонинг чангиш даражаси берилган.

3-жадвал Чангиганлик, г/м 3 Баландлик Енгил қумоқ тупроқ Қумли Қумлоқ Ўртача қумоқ тупроқ Оғир қумоқ тупроқ 600 0,312 0,287 0,0263 0,235 0,212 1000 0,417 0,132 0,119 0,108 0,095 1400 0,067 0,063 0,059 0,054 0,052 1800 0,032 0,033 0,030 0,028 0,029 Двигателга кирадиган чангнинг дисперсия таркиби автомобил ишлаётган жойга ва вақтга ҳам боғлиқ.. Чангнинг дисперсия таркиби, у тозалагичдан ўтгандан кейин ишқаланувчи жуфтларда ҳам ўзгаради, демак, жилвирлаш хусусияти ҳам ўзгаради. Йўллардан кўтариладиган чангнинг нисбий юзаси 1500 дан 5820 кв.см гача бўлади. Чангнинг катта қисмини ташкил этган зарралар ўлчами 1...100 мкм оралиқда. Чангнинг майдалик даражасини баҳолаш учун, унинг солиштирма юзаси деган тушунча ишлатилади (4- жадвал).

Чанг тури Намуна олинган жой Чангнинг солиштирма юзаси, см 2 /г Йўлдаги Москва вилояти, Кубинка станцияси 3900 Йўлдаги Москва вилояти, Серпухов тумани 2100 Йўлдаги Москва вилояти, Солнечногорск тумани 4850 Йўлдаги Тошкент вилояти Янгийўл тумани 5820:5000 Синов (НАТИ) чанги №2 3000 Синов 8002-74 чанги ГОСТ 5600 Синов (НАТИ) чанги №1 7900 Чанг зарраларининг ўртача диаметри билан солиштирма юзаси ўртасида қандайдир функционал боғлиқлик борлиги тадқиқотларда тасдиқланган. Чангнинг майдалик даражаси унинг солиштирма юзаси билан тавсифланади, шунинг учун юзанинг ортиши ҳавони тозалагичдан ўтказиш самарасини камайтиради. Чанг таркибида кўп учрайдиган элемент кварц бўлиб у 50...96 % ни ташкил етади. Унинг қаттиқлиги (1000...1200 кг/мм 2 ) двигател деталлари материалидан катта, шунинг учун жилвирли ейилиш содир бўлади. Ердан кўтариладиган чанг двигателга, картерни шамоллатиш тизими ва нозичликлари, шунингдек киритиш трактининг жипс бўлмаган жойларидан ўтиб киради. Бу чангларнинг жилвирлаш хусусияти, зарарлар миқдори, дисперс таркиби ва қаттиқлиги билан аниқланади. Кўп тадқиқотчилар таькидлашича, картонли ҳаво тозалагич КФЕ ларни қўллаганда жилвирли ёйилиш мой-инерцияли тозалагичларга қараганда анча кам бўлади.

КамАЗ ва МАЗ русумли автомобил двигатели цлиндрига ҳаво ўтказувчи йўл нозичликлари орқали чанг кириб, цлиндр –поршен гуруҳи (ЦПГ) деталларини 10...40 минг км йўл ўтгандаёқ ишдан чиқаради, яъни ейилиш энг чекка даражага бориб қолади, ҳатто автомобил асфальт қопламали йўлларда яхши шароитларда ишласа ҳам шундай бўлади. Картонли фильтрлар билан ишлайдиган ЯМЗ русумли двигателларини стенд синовидан ўтказганда ЦПГ деталларининг ейилиши камида 2,8 марта, КамАЗ двигателида эса 3 марта камаяди. Эксплуатация шароитларида ейилиш 1,4...2,5 марта камаяди. Киритиш тракти нозич бўлиб, 1...2 % бўлса ҳам тозаланган ҳаво кирса, ЦПГ деталларининг ейилиши 2,5...1,7 марта ошиб кетади. Картонли фильтрловчи элемент картон тўсиқ тунукадан ишланган кўплаб тешиклари бор иккита гардиш (ички ва ташқи) ва тўсиқ учларини жипсловчи элементлардан иборат. Гардишлар картон тўсиқларни механикавий шикастлардан асраб, керакли бикирликни таьминлайди. Картон тўсиқлар ва гардишларнинг учлари штамплаб тайёрланган метал қопқоқларга қаттиқ елим таркибли моддани эритиб қуйиб зичланади. Фильтр тозаловчи материал ўта ғовак картондан ясалиб, фенолформальдегидли картон (смола) нинг махсус эритмаси шимдирилади ва картоннинг нам тортувчанлиги камайтирилади. Фильтрга ишлатиладиган картонларнинг физик-механик ва структуравий кўрсаткичлари ҳам хар ҳил жадвалда келтирилган. Картон қоғоз, одатда ғиж-ғиж ингичка толалар массасидан иборат бўлиб, улар ҳаво оқимига перпендикуляр жойлаштирилади, бир-бирининг орасида бўшлиқлар ҳосил қилинади. Ҳаво таркибидаги турли қаттиқ зарралар чўкиб қолгунга қадар шу масса ичида илонизи ва нисбатан узоқ йўл ўтади. Автомобиллар эксплуатация қилинаётган жойдан олинган йўл чангларининг уч хил намунасини текшириб кўрганимизда, уларнинг асосини кремний ташкил этиши маьлум бўлди. Металл ва минерал зарраларнинг қаттиқлиги қуйидаги жадвалда таққосланган (5- жадвал).

5-жадвал Материал номи Микроқаттиқлик, кг/мм 2 Материал номи Микроқаттиқлик, кг/мм 2 Феррит 120-150 Кремний 1225 Перлит, пластинкасимон 200-350 Кварц тиниқ 1175 Цемент, темир карбитли 700-800 Олмос 10060 Мартенсит 700-1300 Алюминий оксиди 2100 Бўр карбити 1000-1500 Темир оксиди 900 Вольфрам карбити 1170-1730 Рақамлардан кўринадики, минералларнинг қаттиқлиги автомобил деталларининг материалларидан анча ортиқ.. Двигателнинг таьминот тизими ва ЦПГ деталларининг узоққа чидаб ишлаши ва ишончлилиги кўпинча ишлаётган бензиннинг тозалигига боғлиқ.. Автомобилнинг ёнилғи баки атмосферадан ҳавони муттасил сўриб туради, чунки ёнилғи сарфланган сари унинг ўрнига клапан орқали ҳаво чанг билан бирга кириб туради. Бензин ёки дизел ёнилғиси чангни ўзига ютади ва двигател ичига олиб киради. Двигател ҳаво картерини шамоллатиш учун қўйилган сапун орқали ва турли нозичликлар (масалан, тирсакли валнинг мойтутқичи, мой сатхини ўлчагич) орқали ҳам киради. Шунингдек, двигителга янги мой, ёнилғи қуяётганда, двигател агрегатларини ечиб техник хизмат кўрсатаётганда ҳам ҳаво киради. Двигателга кириб қоладиган чанг зарраларининг энг каттаси 60 мкм бакка тушган чанг, оғирлик бўйича 5...34 г/т ва фоиз ҳисобида 0,00131 бўлади. 1 мл бензинда 10 мкм дан каттароқ зарралардан ўртача 1500 дона бўлади. 200 минг км йўлда ишлаган бензин носозликлари текширилиб кўрилганда, 30% нинг ишдан чиқишига бензиннинг чанг билан ифлосланиши

сабаб бўлган, оқибатда автомобилнинг иш унуми, ишлаш қобилияти пасайган. Қаттиқ зарралар резина клапанлар ичига кириб туриб қолган, майда толасимон зарраларни эса баьзан фильтр ҳам тутиб қололмайди. 83 та ГАЗ-24 автомобилининг таьминот тизими ўрганилганда 30,7 фоизида двигател ишдан чиққан, 7,8 фоизи эса бутунлай автомобилнинг ўзи бузилган. Таьминот тизимига хос бўлган носозликлар орасида карбюраторнинг дозалаш тизимидаги жиклёрлар ва каналлар, қалқовичли механизм клапани, тезлатувчи насоснинг тескари клапани, бензонасос клапанлари, ёнилғи найчалари кирланиб қолиши, экономайзер клапанларининг нозичлиги кўпроқ учраб туради. Юқори ҳароратларда двигателнинг ишлаш қобилиятига ёнилғи ҳусусиятларининг таъсири Ёнилғи аланга олиши учун унинг ҳаво билан аралашмасидаги қуюқлиги (концентрацияси) маьлум оралиқда бўлиши керак. Бу оралиқ аланга оладиган энг юқори ва энг қуйи чегаралар ичида бўлади. Ёнилғи буғларининг айтилган қуюқлиги ушбу ёнилғи навининг буғланишига боғлиқ бўлиб, ёнилғининг тўйинган буғлари босими билан белгиланади. Ўз навбатида бу босим ёнилғининг фракция таркибига, атроф- муҳит ҳароратига боғлиқ. МДҲ ҳудудларининг катта қисмида ёздаги ҳаво ҳароратининг энг юқори қиймати 30 0 С дан кўп, ҳатто қиш мавсуми чўзилиб кетадиган районларда ҳам шундай. Марказий Осиёда эса ҳатто декабр –феврал ойларида ҳам ҳарорат 30 0 С дан ошиб кетиши мумкин, у ерларда ёзги ҳарорат 45-47 0 С га етади. Бунда қуёшдан олинадиган иссиқлик ва радиация миқдорлари дунёнинг тропик мамлакатларидагига яқинлашиб қолади. Ёнилғидаги енгил буғланадиган фракцияларнинг аҳамияти. Автомобил бензини таркибида енгил буғланадиган фракциялар кўп бўлиши керак. Бу хусусият автомобилнинг иш тавсифларига таъсир этади; бензин яхши буғланадиган минусли ҳароратларда ҳам барқарор ишлайди.

Буғ ҳосил бўлишининг яширин ички ҳарорати ва тўйинган буғларнинг босими яхши буғланувчанликни белгилайди ва ёнилғи-ҳаво аралашмаси цилиндр ичида тарқалишига таъсир этади. Двигателни ишга тушириш трактида бензин буғланиши учун маълум миқдорда иссиқлик керак, шу иссиқлик яширин (ички) иссиқлик билан белгиланади. Яширин иссиқлик қанча юқори бўлса, ўша миқдордаги бензинни буғлатиш учун шунча кўп миқдорда иссиқлик керак, демак, аралашманинг ҳарорати шунча пасайиб кетади. Киритиш трактида аралашма ҳосил бўлиш жараёнида ёнилғининг фракциялари маълум кетма-кетликда буғга айланади. Бу тартиб фракция ичидаги углеводород буғларининг эластиклигига боғлиқ. Ёнилғининг фракциялар таркиби ўзгариши аралашмадаги ёнилғи фазаларини ўзгартиради, бу ўз навбатида аралашманинг цилиндрлар бўйича тақсимланишига таъсир қилади. Бензин буғланувчанлигининг ортиши, уни нефтдан ҳайдаб олиш юқори участкалари ўзгарганда аралашманинг цилиндрлар бўйлаб тақсимланишини сезиларли даражада яхшилайди. “ Буғ-суюқлик” ва ёнилғининг тўйинган буғлари босими ўртасидаги нисбат. Бензиннинг ҳар қандай нави таркибида маълум миқдорда буғланувчан углеводородлар бўлиб, қиздирилганда буғга айланади. Битта русумли бензинлар ҳам буғланувчанлик бўйича бир-биридан фарқ қилиши мумкин, яъни ҳароратга қараб буғ ва суюқ фазаларида маълум нисбатга эга бўлади. Бензинда енгил буғланадиган углеводородлар қанча кўп бўлса, ҳарорат ошиши билан “буғ суюқлик” нисбатидаги буғнинг улуши шунчалик жадал кўпаяди. Бир русумдаги бензинларнинг буғланувчанлик фарқи, кавитация ҳосил қилишга мойиллиги ҳам ортади. “Буғ суюқлик” нисбатига атмосфера босими ҳам таъсир этади. Бу, айниқса, тоғ шароитида билинади, чунки босим ўзгарганда углеводородларнинг қайнаш ҳарорати ҳам ўзгаради. Босим камайиб, ҳарорат ошса, ҳамма нав бензинларда “буғ-суюқлик” нисбатидаги буғ улуши кўпаяди. Бироқ буғ ва суюқлик пропорциясининг

ўзгариши ҳар бир русум бензин учун ҳар ҳил, ҳатто октан сони бир хил бўлган битта нав бензинда ҳам. Ёнилғи узатиш тизимининг қайсидир участкасида босим қанча кўп тушса, буғ ҳосил бўлиш шунча жадаллашади. Қуйидаги жадвалда босимнинг бензин фракцияларининг қайнаш ҳароратига таъсирини кўрсатувчи маълумотлар берилган (6-жадвал инглизча адабиётлардан олинган). 6-жадвал Ўрта навли Британия бензини учун фракцияларнинг қайнаш ҳарорати ва тўйинган буғлар босими Бензиннинг тавсифи Атмосфера босими, кПа 101 87,7 (1500 м баландликда) Қайнашнинг бошланиши, С 35,7 31,9 20 % буғланиш, С 54,4 50,1 50 % буғланиш, С 100,0 95,5 90 % буғланиш, С 164,0 158,8 Қайнаш охири, С 198,0 192,4 Буғлар босими, Рейд бўйича, кг/см 2 0,586 0,720 Рақамлардан кўринадики, атмосфера босими 13,3 кПа га камайганда бензиннинг буғланувчанлиги ўрта ҳисобда 6 %, тўйинган буғлар босими эса 23 % ортади. Бошқа бир инглиз адабиётидаги маьлумотлар бўйича турли нав бензинларда буғ-суюқлик нисбати ҳарорат ва босимга қараб қандай ўзгаришини кўриш мумкин. Бу нисбат 32...60 С ораликдаги ҳароратларда ўлчанган (1расм). Ёнилғи оқимидаги кавитация шароити гидравлик қаршиликлар туфайли босим пасайишидан ҳам, ҳарорат ошишидан ҳам содир бўлади. Кавитация оқибатида ҳаво ҳарорати кўтарилганда, двигателнинг иши ёмонлашади. Бунинг сабаби қилиб шартли равишда буғ тиқинлари қабул қилинган. Бироқ тиқинни, ҳаракатни тўхтатиб қўядиган нарса сифатида қабул қилмаслик

керак, ёнилғи найчалар ва каналлар бўйлаб оқаверади, фақат ичида буғ пуфакчалар ҳосил бўлиб, уларнинг ҳажми катталашиб кетиши мумкин. Катталашгач, ёнилғи ҳаво аралашмаси ҳосил қилиш учун камлик қилиб қолади. Илмий адабиётларда бензин буғ тиқинлари ҳосил бўлишининг олдини олиш учун 10 % бензин ҳайдашдаги ҳарорат эмпирик формула кўрсатган миқдорга тенг ёки ундан каттароқ бўлиши керак: t 10% ≥0,5в+46,5, (1) Бу ерда t 10% - атроф ҳаво ҳарорати. Агар бу формулага + 70 0 С рақам (ҳамма нав бензинларини 10 % ҳайдашдаги энг катта ҳарорат)ни қўйсак, атроф ҳавонинг буғ тиқин ҳосил бўлмайдиган чегаравий ҳарорати қуйдагича чиқади: t 10% ≤70-46,5/0,5≤47 0 С, (2) Маьлумки, ГОСТ-2084-77 бўйича 10 % бензин ҳайдаш ҳарорати ҳисоблангандан кўра анча кам бўлиши мумкин ва бундай бензинлар автомобилларда кўп ишлатилиб туради. 56-60 0 С да ҳайдалса, эмпирик формулада плюс 17-27 0 С натижа чиқади. Шу ҳароратларда кавитация шароити юзага келиб, буғ тиқинлар ҳосил бўлмаслиги мумкин. Ароматик углеводородлар кўп бўлган енгил бензинларнинг буғланиши тез, шунинг учун автомобилнинг таьминот тизимида ёнилғи буғларининг концентрацияси ва тўйинган буғлар босими кўпаяди, яьни кавитацияли ишлаш эҳтимоллиги нафақат иссиқ ҳудудларда, балки мўътадил иқлим ҳудудларда ҳам юқори бўлади. Маьлум бир ҳажмдаги бензиндан 200-300 марта катта ҳажмли буғ ҳосил бўлади ва ёнилғи ўтказиш йўлларини эгаллаб олади. Буғ тиқинлар тизимнинг босими паст жойларда ҳосил бўлади, айниқса, бензин насосининг ишчи камерасида. У ерда двигателнинг сўриш такти натижасида сийракланиш 66,5 кПа гача тушади. Бензиннинг буғланиши бакдан бошланади, чунки унинг ҳарорати атроф ҳаво ҳароратида бўлади. Агар бензин баки қизиган асфальтдан тўсилмаган бўлса, ҳарорати ҳавоникидан ошиб кетади. Буғ-ҳаво клапанли бакларда,

бензин сарфланиши натижасида ҳаво сийракланиши, буғ-ҳаво муҳити ҳосил бўлганда эса ортиқча босим (0,2 кгс/см 2 ) юзага келади. Юриб турган автомобилда буғ тиқинлари ҳаво ҳарорати юқори бўлган, шаҳарнинг магистрал йўлларида секин ҳаракатланганда, тепаликка узоқ чиққанда, йўлчироқ (светофор) олдида туриб қолганда ҳосил бўлади. Айниқса, тўла юклама билан узоқ юриб келиб тўхтаганда шундай бўлади. Жадвалда (7- жадвал) ГАЗ -3102 енгил автомобили ва ПАЗ русумли автобуснинг капотости бўшлиғидаги ҳаво, карбюраторининг қалқовичли камерасидаги бензин ва радиаторидаги суюқлик ҳароратлари берилган. Бу рақамлар автомобилни МДХ нинг ҳудудларида юргазиб олинган. Жадвалдан кўринадики, капотости ҳавоси 50-80 0 С, қалқовичли камерадаги бензин 41-75 0 С оралиғида бўлади. Бунда радиатордаги суюқлик 90 0 С га етади. Иссиқ иқлимли шароитларда, двигател ишлаб турганида бензин узатиш тизими ичидаги бензин ҳарорати атроф ҳаво ҳароратидан 20-30 0 С ортиқ бўлади, автомобил юришдан тўхтаб, двигател ўчирилганда эс бу фарқ 30-40 0 С га кўтарилиб кетади. Марказий Осиё шароитларда ўтказилган тадқиқотлар кўрсатишича, атроф ҳаво ҳарорати +40 0 С бўлган шароитда автомобилни тўхтатиб, двигателни ўчиргач, бакдаги бензин ҳарорати 50-60 0 С, карбюраторнинг қалқовичли камерасидаги бензин 63-87,5 0 С га чиқади. Бундай шароитда бензиннинг фракция таркиби жиддий ўзгаришларга юз тутади. Бакдан олинган бензин устида ўтказилган таҳлил шуни кўрсатдики, янги бензинни ҳайдаш ҳарорати кун охирида 37 0 С дан 52-53 0 С га сурилган. Бензин ҳайдашни тавсифловчи эгри чизиқ тик кўтарилган. Бундай ҳолат оқибатида кун бўйи ишлаган автомобилнинг бакидаги бензиндан 30 % га яқин фракциялар учиб кетади. Ёнилғи узатиш тизимидаги бензиннинг жадал буғланиши, яьни икки фазали “буғ-суюқлик” муҳитининг ҳосил бўлиши суюқ ёнилғи камайиб кетишига сабаб бўлади, двигателга кираётган “ҳаво– ёнилғи” аралашмаси суюлиб кетади.

Двигателда ўт олиш фазасининг узилиб-узилиб туриши, автомобил яхши шиғов ололмаслиги, ёнилғи узатиш тизимида буғ тиқини ҳосил бўлганидан дарак беради. Тоғ шароитларда автомобилни бошқариш хусусиятлари. Ёнилғи узатиш тизими хақидаги маслаҳатлар, биринчи навбатда бензин насоси ишини яхшилаш, кўпинча умумий характерга эга бўлади. Баъзи тавсиялардагина муайян элементлар ёнилғи, бензобак, найчалар, бензин насосига тегишли бўлади. Автомобилни тоғ шароитларда бошқарув органлари ҳолатига, ёритиш ва сигнализация асбобларига, маҳкамлаш ва ростлаш ишларига кўпроқ эьтибор қаратиш лозим. Тоғ шароитида ишлаш учун автомобилни техник жиҳатдан тайёрлаш керак, чунончи, ТХК ларнинг даврийлиги 40 % га камайтирилади, тоғ шароитида автомобилни бошқариш қоидаларига қатьий риоя қилинади. Бундан ташқари, 3000-4000 метр баландликда номинал юк кўтарувчанлик 25- 35 % га камайтирилади. Ёнилғини тежаш учун карбюратор махсус ростланади, яъни жиклёрларнинг ўтказиш қобилияти 10-20 % га камайтирилади, қалқовичли камерада бензин сатҳи 2-3 мм га пасайтирилади. Баландлик 2500 метрдан ошиб, атмосфера сийраклашиб кетганидан, двигател қуввати кескин пасаяди, ташиш унумдорлиги камайиб, таннархи ортади. Ҳаво сийраклашгани туфайли автомобилнинг тормоз тизими, электр ускуналари, совитиш тизими ва бошқа ҳамма агрегатлари бутунлай бошқача шароитда ишлайди. Ўрта Осиё, Кавказорти ва Кавказ мамлакатларининг автомобил транспорти тоғ шароитларида ишлаш тажрибасига эга. Тожикистоннинг тоғли Бадахшон вилоятидаги автомобил йўллари ўрта ҳисобда 3000 м баландликдан ўтади ва баъзи ерлардан 5000 м баланддаги довонлар билан уланиб кетади. Ўзбекистонда ҳам автомобил транспортининг тоғ шароитларида ишлаш ҳажми муттасил ортиб бораяпти. Республика автомобил транспортининг ишини таҳлил қилиб, уч хил шароитни ажратиб кўрсатиш мумкин:

1. Қуруқ тропик иқлимга яқин иссиқ иқлимли шароит. 2. Тоғлардаги автомобил йўллари. 3. Йўллари денгиз сатҳидан 2800-4800 метр юқоридан ўтган баланд тоғ шароитлари. Маълумки, денгиз сатҳидан юқори бўлган ҳар 1000 метр баландликдаги шароитда автомобил қуввати 10-12 % камаяди. Двигателнинг таьминот тизимида буғлар ҳосил бўлавериб, двигател ишламай қолиш ҳолатлари рўй беради. Карбюраторли двигателларда ишлатиладиган бензиннинг буғ тиқинлари ҳосил бўлиш ҳарорати бензинни ҳайдашнинг 10 фойзли нуқтаси бўйича аниқланади. А-72 ва А-76 бензинлар учун бу ҳарорат тахминан 55-60 0 С га тенг. Кўриниб турибдики, Ўзбекистон шароитларида бензин тиқинлари ҳосил бўлиш эҳтимоли катта. Карбюраторга кираётган ҳавонинг ҳарорати унинг миқдори ўзгармаган ҳолда ортиши, асосий тозаловчи тизимда ҳаво сийракланишига сабаб бўдади, бу ўз навбатида бензин сарфини кўпайтиради. Заводнинг ростланиши билан ишлайдиган карбюратор капотости ҳарорати +80 0 С бўлганда тежамли ишлолмайди. ЦНИТА ва ТАЙИ олимлари маьлумотлари бўйича, ҳаво ҳарорати +35...+40 0 С бўлганда автомобилнинг ҳамма иш режимларида ёнувчи аралашмани 5...20 % га бойитиш (“қуюқлаштириш”) керак. Натижада ёнилғи двигател ичида тўла ёнмасдан, сарфи кўпаяди, атмосфера кўпроқ ифлосланади. Ҳайдовчилар меҳнатига алоҳида эьтибор қаратиш зарур. Эрисман номидаги соғлик гигиенаси илмий тадқиқот институти олимлари Тожикистон шароитларида текширувлар ўтқазиб аниқлашларича, юк автомобили кузовида ҳаво ҳарорати +50...+60 0 С, двигатели олдинда жойлашган автобусда эса +70 0 С га чиқади. Бундай катта ҳароратлар ҳайдовчининг иш қобилиятига салбий таъсир этади. Ёз мавсумларида автобус ҳайдовчилари бошқа ишларга ўтиб кетиши сабаби ҳам асосан

ҳароратнинг баландлигидан. Иссиқ ва қуруқ иқлим шароитларда, тоғ йўлларида ишлаган автомобилларнинг ишдан чиқиши ҳам ўзига яраша. Қуйидаги 8-жадвалда ЗИЛ-130 автомобили 100-130 минг км, юргандан кейин юзага келадиган нуқсонлар ҳақида маьлумот берилади. 8- жадвал Назорат остидаги автомобиллар сони Нуқсон Ҳолатлар сони Ҳолатлар сони, % 70 Орқа кўприк балкасининг рессорга маҳкамланган жойидан дарз 10 14 Рама платформасининг олдинги нуқтаси маҳкамланган жойида дарз 14 20 Буриш кулагида дарз 20 29 Йўлнинг “план” даги мураккаблиги ҳайдовчини тез толиқтиради, бироқ бу масала ҳозирча яхши ўрганилмаган. Йўл профилининг мураккаблиги йўлларнинг ҳолати, ишончлилигига ҳам салбий таъсир этади: двигател, тормозлар, осма деталлари ишида ишончлилик пасаяди (9- жадвал) ростланишлар бузилади, бирикмалар бўшашиб кетади. Буларнинг бари жадал ейилишларга, чарчаш ҳолатларига ва автомобилнинг бузилишига сабаб бўлади. 9-жадвал Турли шароитларда ишлаган КамАЗ-5511 автомобилининг агрегатлари ва тизимларидаги бузилишлар (%: А.Н Турсунов маьлумотлари) Агрегат ва тизим Ж ой Агрегат ва тизим Жой Тоғ Текислик Тоғ Текислик Двигател 21,5 14,7 гилдирак ва гупчаклар 12,0 7,5 Илашма 4,9 6,3 рул бошқармаси 3,5 6,2 Карбюратор 1,7 7,1 тормозлар 16,7 10,3

Кардан узатма 3,8 6,3 электр жихозлари 11,0 12,5 Етакчи кўприк 3,4 7,1 платформа 4,9 6,3 Рама 0,3 - кабина 4,4 3,6 Осма 9,6 5,4 автомобил 100 100 Олдинги ўқ 2,2 6,7 Автомобилларнинг стандарт фаралари тоғ шароитларида бошқариш учун мос эмас. Рўпарада келаётган автомобил ҳайдовчиси кўзини қамаштириб, фалокат ва ҳалокатларга сабаб бўлади. Тоғларнинг вертикал профили ҳам мураккаблиги автомобилларни бошқаришда муаммо яратади. Тоғ йўлларида катта қияликлар кўп учраб, баьзан меъёридан ортиб кетади. Бундай шароитда узатмалар тез-тез алмаштирилади, пастки узатмада кўп юрилади, двигател ва трансмиссияга кўп юклама тушади. Далил сифатида Ўш – Хорог тоғли автомобил йўлининг бир қисмида ўртача юк кўтарувчи автомобилни бошқариш режимларини кўрсатиш мумкин (10-жадвал). 10-жадвал Узатмалар қутисидаги узатмалар сони Узатмаларни алмаштириш сони Узатмада юрилган йўл, км Шу йўлнинг улуши, % 1 36 15 5 2 96 25 8 3 169 73 22 4 171 179 50 5 64 53 15 Жами: 100 Рақамлардан кўринадики, 345 км.ли йўлнинг тахминан 15 фоизида автомобил тўғри узатма билан юрган.

Автомобил паст узатмада узоқ вақт тепага қараб юрса, узатмалар қутиси ва бош узатмадаги мой қизиб кетади. Бунга амалиётдан олинган қуйидаги рақамлар мисол бўлади (11-жадвал). 11-жадвал Автомобил модели Агрегат номи Ҳарорат Агрегат номи Ҳарорат А ЗИЛ-130 Узатмалар қутиси 115 Бош узатма 100 Б ГАЗ-53 А Узатмалар қутиси 120 Бош узатма 108 Мойнинг ҳарорати 100 0 С дан ортиб кетганда мойлаш сифати пасайиши билан бир қаторда, мой тутқичларининг зичламалари ҳам бузила бошлайди. Оддий резинадан ишланган мойтутқичлар юқори ҳароратда қотиб қолади-да, кейин ўз вазифасини яхши бажара олмайди. Автомобилнинг тормоз тизимига ҳам иссиқ иқлим ва тоғ шароитларида катта юклама тушади. Тажрибада аниқланишича, автомобил 50 км/соат тезлик билан юрганида 400 0 С гача қизиган тормозлар ҳарорати 80 0 С га тушиши (совуқ тормозлар) учун ўртача 20 км йўлни босиши керак. Тормоз барабанларининг ҳарорати 350-400 С бўлганда автомобилнинг тормоз йўли меъёридан деярли 3 марта ортиқ бўлади. Бошқача айтганда, довондан тушган автомобилнинг тормозлари қизиб кетгани сабабли тез тўхтатишнинг имкони йўқ. Денгиз сатҳидан 2500 метргача юқори бўлган йўлларни – тоғ йўллари, ундан юқоридагиларни баланд тоғ йўллари дейилади. Кейингиларида ҳавонинг зичлиги сезиларли паст, қуёш радиацияси эса баланд бўлади. Бундай шароитда двигателнинг ёнилғи сарфи кўпайса ҳам қуввати пасаяди. Турли шароитларда ишлаган автомобилларнинг ёнилғи сарфини таққослаб кўрайлик. Текислик шароитда ишлаган автомобил ҳар 100 км учун ўрта ҳисобда 30-35 литр сарфласа, баланд тоғ шароитида 55-60 литр сарфлайди.

Юқорида айтилган ҳолатлар автомобилнинг иш унумини пасайтиради, эксплуатация харажатларини кўпайтиради, автомобил зўриқиб ишлаганидан хизмат муддати камаяди. Двигателнинг техник ҳолати ва ТХК сифатининг чиқинди газлар заҳарлилигига таъсири Автомобил ҳаракат қилгани сари газ тақсимлаш механизми, таъминот тизими, ёнилғи тизимида ростланадиган параметрлар ўзгараверади, натижада атмосферага заҳарли моддалар чиқиши ҳам кўпайиб боради. Шундан келиб чиқадики, атмосферага чиқаётган заҳарли моддаларнинг умумий миқдори автомобилларнинг миқдоридан ташқари уларнинг техник ҳолатига ҳам бевосита боғлиқ экан. Автомобил 8...9 минг км йўл юргач, карбюраторнинг салт ишлаш сози бузулади, натижада ёнилғи тежамкорлиги 1,6 % камайиб, чиқинди газларнинг заҳарлилиги 1,8 % ортади. Карбюратор созининг бузилиш сабаблари қуйидагилардир: ёнувчи аралашма сифатини белгилайдиган винт ҳолатининг ўзўзидан ўзгариши; дозаловчи элементларни қартон босиши; дроссел тўсмақопқоқ очилиш ҳолатининг ўзгариши. Винт бир айланиш миқдорига бўшашиб қолса, двигателнинг иш тартиботида сезиларли ўзгариш бўлмаслиги мумкин, лекин чиқинди газлар таркибидаги СО миқдори анча ортади. Карбюраторнинг тезланувчи насоси энг беқарор элемент бўлиб, у дроссел тўсмақопқоқ кескин очилганда ёнувчи аралашмани қуюлтириб беради. Ёнувчи аралашмани нима учун “қуюлтириш” керак? Двигателни шиғов олдириш учун дроссел тўсмақопқоқни кескин очганда ёнилғига қараганда енгил ва ҳаракатчан бўлган ҳаво кўп сўрилади ва аралашма “суюлиб” кетади. Шунда тезланувчи насос ишга тушиб, ёнилғини керакли миқдорда етказиб беради. Бундан ташқари, дроссел тўсмақопқоқ кескин очилганда киритиш коллекторидаги сийракланишнинг пасайиши ёнилғи пардаси ҳосил бўлишини кучайтиради. Бу ҳолат ҳам аралашмани “суюлтириб” юборади.

Карбюраторни заҳарлиликка ростлаш Ташхис (диагностика) усули қуйидагича: 1) двигателни ишлатиб, 70 0 С гача қиздириш; 2) карбюратордаги ҳаво тўсмақопқоғи ҳолатини текшириш; 3) ўт олдиришни илгарилатишнинг бошланғич бурчаги карбюраторни ишлаб чиқарган завод тавсиясига мос келиши лозим. Биринчи ростлаш – салт юришнинг кичик айланишларида бажарилади. Иккинчи ростлаш – катта айланишларда (0,6..........100 айл/мин) бажарилади. Тезланувчи насос ишлаётганда заҳарлиликни текшириш: а) тирсакли валнинг айланишлар сонини 600...700 айл/мин гача туширилади ва СО нинг миқдори ўлчанади; б) дроссел тўсмақопқоқни бошқарувчи педал 2-3 марта кескин босилади ва газ миқдорини кўрсатаётган стрелканинг оғиши кузатилади. Агар тезланувчи насос соз бўлса, СО нинг миқдори 1,5.....2 % миқдорда сакраб-сакраб кўпаяди. Бундан кам бўлса, демак тезланувчи насос етарлича ростланмаган. Салт юриш тартиботини ростлаётганда белгиланган даражага эришилмаса, демак, аралашма сифатини ўзгартирадиган винт ейилган, ҳаво клапанлар кирланган, қалқовичли камерада ёнилғи сатҳи юқори. Агар чиқинди газлар таркибида СО жуда кам бўлса – ёнилғи сатҳи пасайган ёки асосий жиклёр кирланган, жуда кўп бўлса – ҳаво фильтри кирланган ва экономайзер клапани зич беркилмайди. Двигателларнинг таъминот тизимидан атмосферага чиқариладиган заҳарли моддалар Автомобилларда енгил фракциялари кўп бензин ишлатилиши натижасида ёнилғи бакидан, карбюраторнинг қалқовичли камерасидан кўп миқдорда буғлар чиқиб туради, чунки эксплуатация давомида бу

идишлардаги ёнилғининг ҳарорати кўтарилади. Бу буғлар таркибида углеводородлар (СН) мавжуд. Дунёнинг барча мамлакатларида автомобиллардан ҳавога заҳарли моддалар чиқишини камайтириш устида илмий, амалий ишлар олиб борилади. Аввало, ёнилғини цлиндрларга етказиб берувчи тизимдан буғлар чиқиши меъёрлаштирилади. Ҳаво ҳарорати нормал бўлганда, ёнилғи таркибидаги енгил буғланадиган фракцияларнинг тахминан 3 фоизи буғланиб чиқишига рухсат бор. Одатий ҳароратларда автомобилдан бир суткадан чиқадиган 40 г буғнинг 30 грамми ёнилғи бакига, 1 грамми карбюраторга тўғри келади. Бу, барча заҳарли чиқиндиларнинг таҳминан 15 фоизини ташкил этади. ТАЙИда ёнилғи бакидан ва карбюратордан чиқадиган буғларни камайтириш мақсадида резина ичқўймалар, буғларни ўзига шимиб олувчилар, янги конструкциядаги қопқоқлар, карбюратор қалқовичли камерасининг янги конструкцияси, бензин буғларини тутиб олувчи тизим (БТТ) таклиф этилди. Булар бир суткада ажралиб чиқадиган бензин буғлари 6...8 г бўлишини таьминлади. Таьминот тизимида “буғ тиқинлари” ҳосил бўлмаслиги учун бензонасосга махсус қалпоқ кийғазилади, у капотости бўшлиғининг юқори ҳарорати ва двигателнинг иссиқлик радиациясидан бирмунча ҳимоя қилади. Автомобилдан ганчиқади заҳарли моддалар Ишлаб бўлган газлар ичида Картер газлари ич ида Таъ минот мидатизи Ёнилғи бакидан Карбюратордан Ёнилғи қуйиш вақтида

Замонавий газ анализи усуллари билан автомобилларнинг чиқинди газлари таркибида 200 га яқин заҳарли моддалар ва бирикмалар борлиги аниқланган. Улардан энг заҳарлилари угдерод оксиди (СО), ёнмай қолган углеводородлар (С m Н n ) ва азот оксидлари (NO x ) дир. Дунё мамлакатларининг қонунлари ана шу моддалар учун чегаравий рухсат этилган меъёр (ЧРМ) ларни белгилайди. ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР 1. Асатов Э.А., Тожибоев А.А. «Ишончлилик назарияси ва диагностика асослари». Ўқув қўлланма.- Т.: «Эзгулик манбаи нариёти», 2006.- 160 б. 2. Надёжность в технике. Методў оценки показателей надёжности по экспериментальнўм даннўм. Методические указания. РД50-690-89., М.: Издательство стандартов, 1990 –132 с. 3. Эксплуатация дорожнўх машин. Учебник для вузов / А.М. Шейнин, Б.И. Филиппов, В.А. Зорин и др.: Под ред. А.М. Шейнина. – М.: Транспорт, 1992 –328 с. 4. Я.Б. Шор, Ф.И. Кузьмин. «Таблицў для анализа и контроля надёжности» М.: Издательство «Радио», 1968. – 288 с. 5. Проников А.С. Параметрическая надёжность машин. -М.: Изд-во им. Н.Э. Баумана, 2002.-560с. 6. Техническая эксплуатация автомобилей: Учебник для ВУЗов. 4-е изд., перераб. и дополн. / Е.С.Кузнецов, А.П.Болдин, В.М. Власов и др.-М.: Наука, 2004. 535 с. 7. Техническая эксплуатация автомобилей: Учебник для ВУЗов. / Под ред. Г.В. Крамаренко. 2-е изд., перераб. и доп. / и др. - М.: Транспорт, 1983. - 488 с. 8. Диагностика технического состояния автомобилей. Говоруҳенко Н.Я. Изд-во «Транспорт», 1970 г., стр. 1-256.

9. Мирошников Л.В. и др. Диагностирование технического состояния автомобилей на автотранспортнўх предприятиях. М., «Транспорт», 1977.

O'xshashlar

Автотранспорт воситаларини сақлаш

Автотранспорт воситаларини (атв) такомиллаштириш анъаналари

Автотранспорт воситаларини техник эксплуатация қилишда меҳнат сарфини аниқлаш

Автотранспорт воситаларини экстремал иқлим шароитида эксплуатация қилиш жиҳатлари

Ҳар хил табиий-иқлим шароитида автомобиллардан фойдаланишни таъминлаш