Ипак ишлаб чиқариш ва қайта ишлаш соҳасининг вазифалари

Ипак ишлаб чиқариш ва қайта ишлаш соҳасининг вазифалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

84 KB

Ko'chirib olish

Ипак ишлаб чиқариш ва қайта ишлаш соҳасининг вазифалари Режа: 1. Ўзбекистонда ипак ишлаб чиқариш ва қайта ишлаш соҳасининг вазифалари , ривожланиш босқичлари ва тутган ўрни . 2. Дунё бўйича ипак ишлаб чиқариш ва қайта ишлаш соҳасининг ҳолати . 3. Тут ипак қуртининг ривожланиш босқичлари. 4. Тут ипак қуртини боқиш ва унинг озуқаси.

Табиий толалардан бири бўлган ипакка инсоннинг қизиқиши жуда қадимдан бошланган. Маълумотларга қараганда, пилладан ипак чувиб олиш эрамиздан аввалги III мингинчи йилликда Хитой императори Хоангтининг рафиқаси Си Лингчи томонидан тасодифан очилган. Боғда иссиқ чой ичиб ўтирган маликанинг пиёласига дарахтдан пилла тушиб, бир оз вақт ўтгандан кейин унда узун ингичка ипак иплари пайдо бўлади. Пилладан ип ажратиб олиш мумкинлиги маълум бўлгандан сўнг, императорнинг рафиқаси қизи Луичен билан биргаликда эрамиздан аввалги 2698 йилда пиллаларни чувиш бўйича иш бошлаганлар. Шу сабабли ҳам Си Лингчини ўлимидан сўнг ипакчилик ҳомийси ва асосчиси деб аташган. Шу вақтдан бошлаб Хитойда ипакчилик кенг ривожлана бошлаган ва у доимо давлатнинг диққат марказида бўлган, сир сақланган. Мамлакатдан ташқарига пилла олиб чиқганлар ўлимга маҳкум этилган. Бироқ эрамиздан аввалги I - II минг йилликда қўшни ривожланган давлатлар билан алоқа ўрнатишга киришилди ва шунинг натижасида қадимги дунёнинг катта давлатлари Рим ва Хитой ўртасида дастлабки муносабатлар учун йўл очиб берилди. Адабиёт маълумотларига кўра, Хитойдан ипакчилик Кореяга, у ердан Японияга ва Эронга шундан сўнг Осиё давлатлари, Африка ва Европа давлатларига тарқаган. Ўрта Осиёга эса ¢арбий Туркманистондан ва Эрон орқали ипакчилик кириб келган. Лекин охирги йиллар маълумотига кўра ипакчилик ва ипак ишлаб чиқариш эрамиздан аввалги бир неча минг йиллар олдин мавжуд бўлиб, мустақил равишда ривожланган деган исботлар келтирилмоқда. Пилла ва ипак ишлаб чиқариш, уни қайта ишлаш Ўрта Осиё халқларининг қадимги анъанавий миллий ҳунардмандчилиги бўлиб, хусусан, мамлакат ҳудудида Фарғона водийси, Зарафшон воҳасида кенг ривожланган. Кейинчалик диёримизда пилла етиштиришни жиддийлик билан ривожланиши юртимизда пиллани қайта ишлашни саноат усулига ўтишга сабаб бўлди.

1919 йилда Ўрта Осиёда ипакчилик саноатини ташкил қилиш учун «Турк ипак», сўнгра «Ўрта Осиё ипаги» ҳиссадорлик жамоаси ташкил қилинди. Бу жамоа, уруғчилик заводлари, ипак қурти озуқаси тутчиликни ривожлантиришда пиллакашлик корхоналарини ишга туширишга катта ҳисса қўшди. Биринчи пиллакашлик фабрикаси 1921 йил Фарғонада қурилиб, ишга туширилди. Бу фабрика 38 та механик пилла чувиш дастгоҳига эга эди. Худди шундай корхоналар 1927 йил Самарқандда, 1928 Бухорода, сўнгра Марғилон шаҳрида ишга туширилди. Кейинчалик юқорида кўрсатилган корхоналар иқтисодий самарадорлик ҳисобига кенгайтирилди ва қайта қурилди. Марғилон ипак комбинатида («Турон шойиси») пилладан ипак олиш, турли нафис креп матолар ишлаб чиқиш, уни пардозлаш ва чиқинди ипакдан йигирилган ипак ипи ишлаб чиқариш жараёнларини бирлаштиради. Булар қаторига Наманган «Атлас» ҳиссадорлик жамоаси ҳам киради. МДҲ (СНГ) давлатларидаги энг катта корхоналардандир. 1959 йилда Тошкент пиллакашлик фабрикаси, кейинчалик 80- йиллларда Урганч, Шаҳрисабз, Наманган, Булоқбоши корхоналари ишга тушди. Маълум давр корхоналарда КМС-10 механик дастгоҳлар қўлланилган бўлса, фан техника ривожи автомат пилла чувиш дастгоҳларини яратилишига ва уларни ишлаб чиқаришга тадбиқ қилинишига олиб келди. Ҳозирги даврда пилла чувиш дастгоҳларини 74 % ни автоматлар ташкил қилади. Урганч, Шаҳрисабз, Марғилон, Наманган, Булоқбоши корхоналарида япон пилла чувиш автоматлари ишлаб чиқишга тадбиқ қилинган. Ипакчилик саноати Ўзбекистонда асосий саноат соҳаларидан бири бўлиб, тўқувчилик корхоналарига хом ашё тайёрлайди. Ипакчилик саноатининг асосий маҳсулотларига: 1. Тут ипак қурти пилласи;

2. Пилладан чувиб олинган хом ипак (1,56; 1,89; 2,33; 3,23; 4,56 текс чизиқли зичликдаги ассортиментлар); 3. Эшилган ипак иплари (жарроҳлик, тикув иплари); 4. Шаклдор ипак иплари; 5. Йигирилган ипак иплари; 6. Махсус соҳалар учун (электротехника, ҳарбий, космос) тайёрланган ипак иплари. Шойи тўқиш саноатида, асосан, ипак газламалар (хон атлас, крепдешин, крепжоржет ва шифон, тасма, гилам) ишлаб чиқариш билан шуғулланади. Мустақиллик йилларида Ўзбекистонда пилла етиштириш ва ипак ишлаб чиқариш соҳасига, уни жаҳон андозалари талаб даражасига олиб чиқиш учун жуда катта эътибор берилмоқда. Республикада пиллачилик соҳасини бошқариш тизимини такомиллаштириш тўғрисида 1998 йил 30 мартда Республика Президенти Фармони чиқди. Унга мувофиқ Республикада пиллачилик соҳасини бошқаришни такомиллаштириш, бозор муносабатларини чуқурлаштириш, ҳамда соҳа корхоналарининг экспорт салоҳиятини ошириш кўзда тутилган. Фармонга кўра «Шойи» ҳиссадорлик компанияси ва «Пилла-холдинг» холдинг компаниясини ўз ичига олган «Ўзбек ипаги» мустақил уюшма ташкил этилди. Бу уюшмага сифатли қуруқ пилла, пилла хом ашёси ва хом ипак, жаҳон бозорида рақобатбардош бўлган табиий ва аралаш шойи газламаларни ишлаб чиқаришнинг ягона технологик жараёнларини таъминлаш борасидаги фаолиятини мувофиқлаштириш, хорижий сармоялар иштирокидаги корхоналар барпо этиш, экспорт хажмини кўпайтириш жаҳон бозорида рақобатбардошликни таъминлаш, янги тутзорлар барпо этиш вазифалари қўйилган. Республика бўйича «Ўзбек ипаги» уюшмасига тегишли 195 та корхона ва бирлашмалар бўлиб, уларнинг 10 таси пилла чувиш корхоналари, 6 та ипак тўқиш корхоналари, 17 та уруғчилик заводлари, 10 та тутчилик хўжалиги, 122 та пилла тайёрлаш ва қуритиш корхоналари, 2 та илмий

текшириш институтлари, 4 та қўшма корхона, механика заводи, «Эталон ипак» заводи, «Ипакимпекс» ташқи савдо фирмаси, «Ипаксавдотаъминот» таъминот фирмаси ва «Ўзбек Силк» модалар уйи мавжуд. Ўзбекистонда юқори сифатли янги маҳаллий зот ва дурагайларни яратиш бўйича қатор тадқиқот ишлари олиб борилмоқда. Хом ипак ва бошқа толалар билан аралашган матолар ишлаб чиқиш бўйича янги ассортиментлар, трикотаж либослар яратилмоқда. Бундан ташқари табиий ипакнинг хусусиятларини ҳисобга олиб соф ипакдан чойшаблар, пайпоқлар, жарроҳлик ва тикув иплари ишлаб чиқиш йўлга қўйилмоқда. 1997 йилда Халқаро Ипак Уюшмасининг ( ISA ) Тайландда бўлиб ўтган конгрессида «Ўзбек ипаги» уюшмаси ҳамда ТТЕСИ аъзо қилиб қабул қилинди. Жаҳондаги ривожланган ипак етиштирувчи давлатлар билан самарали алоқалар олиб борилмоқда. Ургенчда Хитой билан, Наманганда Япония билан ҳамкорликда қўшма корхоналар ишга тушди. Ҳозирда Жанубий Корея кредити асосида барча ипак ишлаб чиқариш корхоналарини янги технологик дастгоҳлар билан жиҳозлаш ишлари бажарилмоқда. Ўз иқтисодиётини пилла етиштириш ва қайта ишлаш орқали жаҳон бозорида тикланиб олган мамлакатлар қаторига Япония, Бразилия, Жанубий Кореялар мисол бўлади. Оз бўлсада пилла етиштирувчи мамлакатлар қаторига Тайванд, Тайланд, Руминия, Вьетнам, Покистон, Сирия, Миср, Италия, Туркия, Испания кабилар киради. Пилла етиштирмасада лекин табиий ипакни сотиб олиб чиройли нафис матолар, галстук, шойи рўмоллар, дастрўмол, безак ипларини Франция, Италия, Германия, Белгия каби давлатларда ишлаб чиқилади. Жаҳонда хом-ипак ишлаб чиқариш миқдори (минг тонна) жадвал Мамлакатлар Йиллар 1978 1985 1990 2000

Хитой 19,0 32,0 44,7 71,8 Хиндистон 3,5 7,0 10,2 16,0 Япония 16,0 9,6 5,8 1,0 Ўзбекистон 1,5 2,5 2,5 1,2 Жанубий Корея 3,2 4,0 1,9 1,5 Бразилия 1,2 1,4 1,6 2,5 Бошқа давлатлар 4,2 2,4 2,5 4,2 Жами 49,4 58,9 70,6 100,0 Табиий ипак жаҳонда ишлаб чиқарилаётган тўқимачилик толаларининг фақатгина 0,5% ни ташкил этсада, аммо унинг ижобий хусусиятлари туфайли, жаҳон бозорида табиий ипакка бўлган талаб жуда юқоридир. Тут ипак қурти ва унинг ривожланиш босқичлари Тут ипак қурти: бўғим оёқлилар тури, ҳашоратлар синфи, тангача қанотлилар туркуми, ипак қурти оиласига ( Bombyx mori L ) мансуб бўлиб, шу туркум ҳашоратлари каби тут ипак қурти ҳам тўртта ривожланиш босқичини ўтади: тухум - қурт - ғумбак – капалак (1-расм). Тут ипак қурти уруғлик босқичида қишлайди. Қурт организми уруғи ичида ривожланади. Ипак қуртининг ривожланиш даври пилла ўрайдиган бўлгунга қадар 5 даврга (ёшга) бўлинади ва 4 марта пўст ташлайди. Ҳар бир пўст ташлаш оралиғи қуртнинг ёши деб юритилади. Пўст ташлаш 1-2 сутка давом этиб, қурт шу даврда барг емайди. Шу пайтда у қимирламайди, шунинг учун ҳам уни ухлаган дейилади. Қуртнинг ривожланиш босқичи 21 кундан 34 кунгача давом этади. Ипак қурти, қуртлик даврида озиқ моддалар тўплайди, бундан кейинги ривожланиш босқичларида у ана шу озиқ моддалар ҳисобига яшайди. Қурт муайян ривожланиш босқичида қуртдан ғумбакка, сўнгра капалакка айланади. Ана шу бир кўринишдан иккинчи кўринишга ўтиш босқичида қурт пилла ўрайди, ўзи пилла ичида қолиб охирги марта пўст ташлайди ва ғумбакка айланади. Қурт 3 кун пилла ўрайди.

¢умбаклик даври 15-22 кун давом этиб, шу давр ичида ғумбак капалакка айланиб, пиллани тешиб ташқарига чиқади. Чиққан эркак ва урғочи капалаклар биринчи расм. Ипак қуртининг ривожланиш босқичлари. суткадаёқ жуфтлашади. Жуфтлашгандан кейин урғочи капалак 400-900 тагача тухум қўяди. Капалаклар озиқланмайди. Капалак тухум қўйиб бўлгандан кейин харакатланмай қолади ва кўп ўтмай нобуд бўлади. Капалак умри 2 ҳафтагача давом этади. Қурт уруғи тухум шаклида бўлиб, ён томони бир оз пучқайган ўртаси ботиқ бўлади. Унинг ўлчами 1,5-1,1 мм, вазни 0,5-0,7 мг бўлади. 1 қути қурт уруғи 29 граммни ташкил қилади. Шу вазндаги қурт уруғдан 21 гр қурт чиқади. 1 грамм қурт уруғда 1200-2000 донагача тухум бўлади. Қурт уруғлар маҳсус жиҳозланган инкубаторларда очирилади. Инкубаторийларда 80-120 қути уруғ очирилиб, очириш 20 кун давом этади. Ипак қурти зотлари ўз хусусиятларига қараб, моновольтин (бир йилда бир авлод беради), бивольтин (бир йилда 2 та авлод беради) ва поливольтин (бир йилда 8 тагача авлод беради) зотларга ажратилади. Селекционерлар ипак қуртининг йилига бир ёки бир нечта авлод бериш хусусиятларидан фойдаланиб, уларни баҳордагина эмас, балки ёзда ва кузда ҳам боқиладиган, ҳаётчан зотларини яратадилар.

Ипак қурти озуқаси сифатида тут дарахти баргидан фойдаланилади. Тут дарахтини 24 хил тури мавжуд бўлиб, Ўрта Осиёда шуларнинг 5 хили учрайди. Тут баргидаги углерод, водород, кислород, азот ва минерал тузлар мавжуд бўлиб, баргнинг энг тўйимлилик даври баҳор ойига тўғри келади. Бир қути қурт уруғи учун 1000-1200 кг барг сарф бўлади. 1 кг пилла олиш учун 15-20 кг барг сарф бўлади. Сунъий озуқа . Қуртларни йил бўйи боқиш мақсадида сунъий озуқалар топиш учун ҳам кўп ишлар қилинди. Масалан тут баргини консерва қилиш, хлорелла сув ўтидан фойдаланиш. Бу озуқалар илмий текшириш хўжаликларида фойдаланилади.

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. Баркамол авлод - Ўзбекистон тараққиётининг пойдевори. Тошкент: Ўзбекистон, 1997. 2. Рубинов Э.Б. «Технология шелка». Т. Ўқитувчи, 1989 й. 3. Рубинов Э.Б., Мухамедов М.М., Осипов Л.Х., Бурнашев И.З. «Шелкосырье и кокономотания». Справочник. 2-е изд, перераб и док.- М.Легпромбытиздат, 1986 г,-312 с. 4. Қодиров Ш.А. «Пиллани дастлабки ишлаш ва чувиш» бўлимидан маъруза матни, 1999 й. 5. Пиллачилар учун қўлланма. Багавутдинов Н.Г ва бошқалар. 1984 й. 6. А.Х. Алимова, В.А. Усенко. ОЎЮ учун Ипакни эшиш.-Тошкент., «Шарқ»,- 2001.-269 б. 7. Забелоцкий В.И., Усенко В.А. Шелкопрядение. Легпромбытиздат., М: 1961, 314 стр.

O'xshashlar

Мўйна ишлаб чиқариш

Буюм ишлаб чиқариш жараёни

Ипак корхоналарининг ривожланиш масалалари ва бозор иктисодиёти давридаги вазифалари

Ишлаб чиқариш оқим шакл ва турини танлаш

Тукимачилик, пахта, ипак ишлаб чикариш ва енгил саноатида мехнат гигиенаси ва ишлаб чикариш санитарияси