Ўзбек тили стилистикасини, жумладан грамматик стилистикасини ўрганишнинг ҳозирги босқичдаги муаммолари - Tilshunoslik - Referatlar

Ўзбек тили стилистикасини, жумладан грамматик стилистикасини ўрганишнинг ҳозирги босқичдаги муаммолари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

144.5 KB

Ko'chirib olish

Ўзбек тили стилистикасини, жумладан грамматик стилистикасини ўрганишнинг ҳозирги босқичдаги муаммолари Режа: 1. Стил – услуб тушунчаси ҳақида. 2. Ўзбек тилшунослигида стилистикасининг ўрганилиши. 3. Ўзбек тили стилистикасининг йўналишлари. 4. Тил услуби ва нутқ услуби тушунчалари. 5. Бадиий адабиёт стилистикаси. 6. Вазифавий услубшунослик. 7. Услубшуносликнинг ҳозирги босқичдаги муаммолари.

Таянч сўз ва иборалар: Стил ва стилистика атамалари. Уларнинг таърифи.Ўзбек тилшунослигида ўрганилиши. Предмети, мақсад ва вазифалари. Йўналишлари. Назарий масалаларини ўрганишга ҳисса қўшган олимлар.. Тил ва нутқ услублари. Тилшунослик ва адабиётшунослик стилистикаси. Вазифавий услубшунослик. Муаммолар ва вазифалар. Ўзбек адабий тилининг кейинги ўн йилликлардаги тараққиётини кўз олдимизга келтирар эканмиз унинг функционал – вазифавий имкониятларининг нақадар кенгайиб кетганлигининг гувоҳи бўламиз. Бу тараққиёт босқичида, айниқса, халқимизнинг ўз мустақиллигини қўлга киритгандан кейинги давр алоҳида бир мавқени ташкил қилади. Бунинг сабаби шундаки, ХХ асрнинг охирги ўн йиллигида собиқ Иттифоқ барбод бўлиб, мустақилликка эришилгандан кейин ўзбек халқи тарихида бутунлай янги бир давр бошланди. Давлатчилик тизимининг ўзгариши муносабати билан халқимиз ўз ҳаётига тегишли бўлган барча ижтимоий-сиёсий масалаларни ўзи ҳал қилиш имкониятига эга бўлди. 1991 йилда муқобил сайловлар асосида Ислом Абдуғаниевич Каримов Ўзбекистон Республикасининг биринчи Президенти этиб сайлангандан сўнг юртбошимиз томонидан республикамиз ўз танлаган йўлининг иқтисодиётнинг сиёсатдан устувор бўлиши, давлат асосий ислоҳотчи бўлиши, қонун ва уларга риоя қилишнинг ҳамма нарсадан устунлиги, кучли ижтимоий сиёсат юритилиши, бозор иқтисодиётига ўтишнинг босқичма- босқич амалга оширилиши сингари тамойиллари ишлаб чиқилиб, бу тамойиллар тараққиётимизнинг ва ривожланишимизнинг асосига айланди. Мамлакатимиз мустақилликка эришган пайтларда дунё XXI асрга қадам қўяётган бўлиб, у билан ҳамқадамлик ватанимизнинг ривожланиш стратегиясини, ислоҳотларни чуқурлаштиришни ва жамиятни янгилаш борасидаги фаолиятимизнинг мазмун-моҳиятини чуқур англаб олишимизни тақозо қилар эди. Ана шундай бир пайтда Президентимиз И.А.Каримов

томонидан ривожланиш ва тараққиётимизнинг омиллари сифатида қуйидаги олтита устувор йўналиш ҳам белгилаб берилди: 1) Мамлакат сиёсий, иқтисодий ҳаётини, давлат ва жамият қурилишини янада эркинлаштириш; 2) Жамият маънавиятини янада юксалтириш; 3) Кадрлар тайёрлаш бўйича Миллий дастурни амалга ошириш; 4) Халқ турмуш даражасининг изчил ва барқарор ўсиши учун аҳолини янада кучли ижтимоий ҳимоялаш; 5) Иқтисодиётда таркибий ўзгаришларни таъминлаш; 6) Жамиятдаги барқарорлик, тинчлик, миллат ва фуқаролараро тотувликни, сарҳадларимиз дахлсизлигини, мамлакатимиз ҳудудий яхлитлигини таъминлаш. 1 Янги ўзбек давлатчилиги тарихидаги ана шу тамойиллар ва омиллар ғоятда ҳаётийлиги билан халқимиз фаолиятида зарур қўлланмага айланди. Бунинг натижаси ўлароқ бугун биз дунё ҳамжамиятида ўзимизнинг муносиб ўрнимизга эгамиз. Ижтимоий ҳаётнинг барча соҳаларини янада такомиллаштириб боришнинг аниқ йўллари бор. Халқимизни порлоқ манзилларга етакловчи миллий истиқлол ғояси ишлаб чиқилди. Шундай экан, бу жараённинг тилимиз функционал тараққиётига таъсири сезиларли даражада бўлаётганлиги ҳам табиий бир ҳолдир. Дарҳақиқат, мустақилликнинг шарофати билан дунё эшигининг кенг очилиши тилимиз ривожида янги босқични юзага келтирди. Биз коммунистик мафкура истибдодидан қутулганимизнинг исботи ва натижаси сифатида русча-байналмилал деб номланган, четдан кириб келган бирликларни, айниқса жой номларини қайтадан кўриб чиқдик, тилимизнинг амалда бўлиш кўлами, таълим тизимидаги ўрнини бир қадар аниқ белгилаб олдик. Бунда ҳали мамлакатимиз мустақил бўлмаган пайтлардаёқ қабул қилинган «Давлат тили ҳақида»ги Қонун (1989 йил 21 октябрь) катта тарихий аҳамиятга эга бўлди. Шундай қилиб, жаҳон цивилизацияси ва илмий-техникавий инқилоб туфайли рўй бераётган ўзгаришларнинг ўзбек тилига таъсири энди бошқача 1 Ўзбекистон ХХ1 асрга интилмоқда. – Т.:Ўзбекистон, 2000, 13-16-бетлар.

бир тарзда кечмоқда. Тилимиз ички ва ташқи имкониятларига таянган ҳолда бойишнинг янги йўлларидан бормоқда. Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, мустақиллик туфайли халқимиз ҳаётида янги ижтимоий муносабатлар шаклланди, мавжудлари такомиллашди. Бу ҳол айниқс дипломатик алоқаларда, интернейт тизимининг юзага келишида, ахборот технологияларининг такомиллашувида, халқаро тажрибаларнинг кириб келишида, янги иқтисодий, диний, маданий муносабатларнинг шаклланишида кўринади. Бинобарин, ана шу ислоҳотларга боғлиқ ҳолда тилимизнинг расмий, оммабоп ва илмий услублари тараққиёти янги босқичга кўтарилганлигини таъкидлаймиз. Коммунистик мафкура ва социалистик реализм тазйиқидан халос бўлган бадиий адабиётимиз ҳам бугун бошқача ўлчовлар, талаблар ва эҳтиёжлар асосида ривожланмоқда. Кишиларда бадиий тафаккур ва мушоҳадани чуқурлаштириш, уларнинг қалбида бадиий-эстетик завқ уйғотиш, юксак инсоний туйғулар ва фазилатлар, маънавий қадриятлар руҳида камол топишига кўмаклашиш ўзбек адабиётининг бош мақсадига айланган ҳозирги даврда бадиий услубнинг лингвистик имкониятлари ҳам ўзгарди. Сўзга, бадиий сўзга бўлган талаб, масъулият кучайди. Ўзбек миллатининг дунё ҳамжамиятидаги мавқеи, унинг бугунги ривожланиш даражаси, бунинг устига «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» она тилимиздан сўзлашув жараёнида фойдаланиш олдига мутлақо янги талабларни қўймоқда. Умуммиллий тараққиётимиз ва маданиятимиздан орқада қолиб бораётган оғзаки нутқ маданияти муомала, мулоқот жараёнининг бу муҳим йўналишига алоҳида муносабатни кутмоқда. Шундай экан, ўзбек тили нутқ маданияти, меъёрий ммуаммолари қаторида унинг стилистикаси – услубшунослиги, хусусан функционал – вазифавий услубшунослиги соҳасида юзага келган тадқиқотлар умумлаштирилиши, назарий пойдевори мустаҳкамланиши, замон талаблари даражасида айрим ўринлари қайта кўриб чиқилиши лозим.

Таълим тизимининг олий босқичида филологик йўналишда ўзбек тилшунослиги бўйича тайёрланадиган магистрларга фанимизнинг ана шу долзарб масалалари бўйича сабоқ бериш лозимлигини даврнинг ўзи тақозо қилмоқда. Маърузалар матни шаклида юзага келган ушбу рисолада, биринчидан, ана шу шарафли вазифанинг ҳеч бўлмаганда бир қисмини амалга ошириш - ўзбек тилидаги грамматик воситаларнинг семантик- услубий хусусиятлари юзасидан маълумот бериш мақсад қилиб қўйилган бўлса, иккинчидан, бу қўйилган масалаларга муаллифнинг баъзи қарашлари ва муносабатларини ифода этиш назарда тутилган. Матнлар юзасидан фикр-мулоҳазаларини билдирган ҳамкасбларимизга ўз миннатдорчилигимизни изҳор этамиз. Ҳар бир миллий тил стилистикасини алоҳида фан сифатида ҳам назарий, ҳам амалий жиҳатдан ўрганишнинг қанчалик муҳимлиги булунги кунда ҳеч кимда шубҳа туғдирмайди. Акад. В.В. Вингорадов таъкидлаганидек, у тилни тадқиқ этишнинг ўзига хос чўққиси, миллий нутқий маданият тараққиётининг назарий асосидир. 1 Зеро Ўзбекистон Республикасининг ҳам мустақил давлат сифатида ташкил топиши дунё халқлари олдида ўзбек маънавиятини аввалгидан ҳам кенгроқ кўламда намойиш этиш заруриятини юзага келтирди ва бу масъулият ўзбек тилшунослигида шу пайтга қадар эришилган ютуқларни яна бир бор қараб чиқиш, ана шу асосда саводхонлигимиз ҳамда нутқий маданиятимз савиясини янада ошириш масаласини ўртага қўймоқда. Демак, бу борада кўплаб саволларга амалда жавоб бера оладиган ўзбек стилистикаси фани билан ҳар қачонгидан ҳам жиддий шуғулланишни ҳаётнинг ўзи тақозо қилмоқда. Бундан беш аср муқаддам буюк мутафаккир Алишер Навоий ўзбек тилининг, айниқса унинг поэтикасининг тасвирий ва услубий имкониятлари нақадар кенг эканлигини ўзининг юксак бадиий асарлари ҳамда «Муҳокамат ул-луғатайн» каби бир қатор тарихий ва илмий асарлари билан ҳам назарий, 1 Вингорадов В.В. Предисловие // Ефимов А.И. Стилистика русского языка. – М., 1969, с.5-6.

ҳам амалий жиҳатдан исботлаб берган эди. Бу масаланинг бир томони бўсла, иккинчи бир муҳим жиҳати – у зотнинг ўзбек тилининг улкан ҳимоячиси эканлигини ҳам эътироф этмаслик, тан олмаслик асло мумкин эмас. ХУ аср шароитида туркий халқлар орасида араб ва, айниқса, форс-тожик тилларининг таъсири баланд бўлиб турган, ҳатто айрим кишиларнинг туркий тилни камситишгача борган бир пайтда уни дадил ҳимоя қилиб чиқиш ва унинг тенглар ичида тенг (араб, форс-тожик тиллари билан) эканлигин исботлаш ҳамманинг ҳам қўлидан келадиган иш эмас эди. Буни Алишер Навоийнинг ўзи «Муҳокамат ул-луғатайн»ни ёзиб тугаллаётганида фахр билан қайд этади: «Ва хаёлимға мундоғ келурким, турк улуси фасиҳлариға улуғ ҳақ собит қилдимки, ўз алфоз ва иборатлари ҳақиқати ва ўз тил ва луғатлари кайфиятидин воқиф бўлдилар ва форсигўйларнинг иборат ва алфоз бобида таън қилур сарзанишинидан қутулдилар». 2 Жамият, унда фаолият кўрсатаётган халқ тинимсиз ривожланиш ва тараққиётда бўлгани каби уларнинг тили ҳам узлуксиз бойиб бориши табиий бир ҳолдир. Кўп асрлардан буён ўз халқи ва миллатининг алоқа воситаси бўлиб келаётган ўзбек тилининг имкониятлари унинг барча кўринишларида яна ҳам кенгайди, замонлар силсиласида, бадиий ижод жарайнида яна ҳам сайқал топди. У энди ўзбек халқи учун ўзаро алоқа қилиш ва бир-бирларига хабар етказиш воситасигина эмас, билки юксак бадиий-эстетик туйғуларни ҳам ифодалай оладиган ва худди шундай таъсир кўрсата оладиган, кишиларга завқ берадиган нодир бойликка айланди. Ана шу нодир бойликни, бошқача қилиб айтганда, она тилимизнинг серқирра имкониятларини бутун нозикликлари билан таҳлил қилиш ва уни яна тилнинг ўз ижодкори –халққа қайтариш ўзбек тили стилистикаси – услубшунослигининг бош масаласидир. Стил ва стилистика сўзлари филология фанида қадимдан маълум эканлигига қарамасдан, Европа ҳамда рус тилшунослигида бу масала билан асримизнинг бошларида шуғуллана бошланди. Аммо таъкидлаш лозимки, 2 Алишер Навоий. Муҳокамат ул-луғатайн. Асарлар, 15 томлик. 14-том. – Тошкент, 1967, 132-бет.

стилистика масалалари тилшуносликда 20-йиллардаёқ тадқиқотчиларнинг эътиборини ўзига қаратган бўлса ҳам, у кўпроқ адабиётшунослик нуқтаи назаридан ўрганиб келинаётган эди. У фақат 40-йиллардан кейин Прага лингвистик тўгараги ҳамда В.В.Виноградовнинг бу соҳадаги илмий ишлари пайдо бўлиши билан янгича мазмун касб этди, 50-йиллардан бошлаб тилшуносликнинг диққат марказида туриб, унинг энг қизиқарли мавзусига айланди. Ўзбек тили стилистикасини тадқиқ қилишнинг бошланиши ҳам ана шу йилларга тўғри келади. Аммо шу пайтгача юзага келган кўплаб ишларни кўздан кечириб, унинг назарий асослари ва амалий жиҳатларини бирмунча батафсил ишлаб чиқиш 70-йилларнинг ўрталаридагина бошланган, деб хулоса чиқаришимизга имкон беради. Шу сабабли стилистика ўзбек тилшунослигининг бошқа соҳалари – фонетика, грамматика, лексикология, лексикография, фразеология, диалектологияга нисбатан янги фан ҳисобланади. Ўзбек тилшунослари Европа, рус ва туркологияда эришилган ютуқларга таянган ҳолда стилистика фанининг предмети, унинг мақсад ва вазифалари нималардан иборат эканлигини аниқлашга ва шу билан ўзбек тили стилистикасини назарий асосга қўйишга киришдилар. Ўзбек тили стилистикасининг имкониятларини тадқиқ этиш борасидаги дастлабки ишлар асосан бадиий адабиёт тилини ўрганишга бағишланган бўлиб, А.Ғуломовнинг «Бадиий асар тилидаги камчиликлар ҳақида» («Қизил Ўзбекистон» газ., 1954 йил 2 август), Ш.Шоабдураҳмоновнинг «Пўлат қуювчи» поэмасининг тили ҳақида баъзи мулоҳазалар» («Шарқ юлдузи» ж., 1948, 4-сон), «Моҳир сўз санъаткори» («Қизил Ўзбекистон» газ., 1953 йил 20 май), «Ойбек романларининг тили» («Шарқ юлдузи» ж., 1955, 10-сон), М.Пўлатовнинг «Бадиий асар тилини ўрганиш ҳақида» («Совет мактаби» ж., 1957, 7-сон), А.Шомақсудовнинг «Муқимий сатирасининг тилига доир» («Шарқ юлдузи» ж., 1953, 9-сон), «Ўзбек адабий тилининг ривожланишида Ҳамза ижодининг аҳамияти»

(«Шарқ юлдузи» ж., 1954, 3-сон), «Муқимий сатирасидаги халқ сўзлашув тили элементлари ҳақида» («Ўзбек тилшунослиги масалалари» тўплами. САГУ илмий асарлари. – Тошкент, 1957), «Муқимий сатирасининг тили ва стили» («Ўзбек адабиёти масалалари» тўплами. – Тошкент, 1959), Р.Қўнғуровнинг «А.Қаҳҳорнинг «Шоҳи сўзана» асарининг лексик ва стилистик хусусиятлари» (ЎзДУ асарлари, янги серия, №1. – Самарқанд, 1956), «Кечирилмас гуноҳлар» пьесасининг тили ҳақида баъзи мулоҳазалар» (СамДУ илмий асарлари, янги серия, №77. – Самарқанд, 1958), «Алишер Навоийнинг «Чор девон»ида келишик категорияси» (СамДУ талабалари тадқиқотлари тўплами, янги серия, №2. – Самарқанд, 1959), Ж.Ҳамдамовнинг «Муқимий асарларида рус тили лексикаси ҳақида» (СамДУ асарлари, янги серия, №91. – Самарқанд, 1959), М.Ҳусаиновнинг «Ойдин ҳикояларида халқ мақолларининг қўлланиши» (СамДУ асарлари, янги серия, №91. – Самарқанд, 1959) каби қатор тадқиқотлар ана шу уринишлар натижасидир. Бу йилларда шоир ва ёзувчиларнинг тили ва услубини ўрганишга бағишланган номзодлик диссертациялари ҳам ёзилган эди. 3 Аммо бадиий асар тилини ўрганиш борасида юзага келган юқоридаги асарларни ҳисобга олмаганда, бу иш маълум тартиб ва тизим асосида олиб борилмади. Фақат 60-йилларга келибгина тадқиқотчилар сони ва кузатишлар кўлами кенгая борди. Бунда собиқ Иттифоқ миқёсида бадиий асар тилини ўрганиш муаммоларига бағишлаб 1951-1959 йилларда «Литературная газета»да, «Вопросы языкознания» ҳамда «Вопросы литературы» журналлари саҳифаларида уюштирилган, 1965 йили «Литературная газета»да бадиий адабиёти стилистикасига бпғишланган баҳслар ижобий роль ўйнади. «Ўзбек тили ва адабиёти», «Шарқ юлдузи», «Совет мактаби» журналлари саҳифаларида, кўплаб илмий тўпламларда ўзбек тили стилистикасини, унинг назарий асосларини ўрганишга бағишланган илмий-методик мақолалар эълон қилина бошланди. Худди ана шундай баҳслар «Бадиий тил муаммолари» 3 Шоабдураҳмонов Ш. О художественном языке дастана «Равшан»:Автореф.дис. … канд.филол.наук. –Ташкент, 1949. Пинхасов Я.Д. Фразеологические выражения в языке произведений Хамида Алимджана»:Автореф.дис. …канд.филол.наук. –Бухара, 1953. Хусаинов М. Фразеология прозы писательницы Айдин»:Автореф.дис. …канд.филол.наук. –Самарканд, 1959 кабилар

мавзусида «Шарқ юлдузи» журналининг 1985 йил 1-сонидан эътиборан бошлаб берилди. 4 Юсуф Хос Ҳожиб, Аҳмад Югнакий, Рабғузий,Муҳаммад Солиҳ, Алишер Навоий, Бобур, Юсуф Амирий, Дурбек, Умар Боқий, Муқимий, Фурқат, Абдулла Қодирий, Элбек, Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий, Ғафур Ғулом, Ойбек, Ҳамид Олимжон, Абдулла Қаҳҳор, Комил Яшин, Зулфия, Шароф Рашидов, Ойдин, Саид Аҳмад, Мақсуд Шайхзода, Шуҳрат, Асқад Мухтор, Эркин Воҳидов, Шукур Холмирзаев каби кўплаб шоир ва ёзувчиларимизнинг асарларини, халқ оғзаки ижоди намуналарини, жумҳуриятимизда пайдо бўлган илк вақтли матбуот материалларини тил аспектида ўрганишга бағишланган монографик кузатишлар тадқиқотчиларимизнинг кенг йўлга тушиб олганлигидан, бу борадаги ишларнинг бирмунча тартибга солинганлигидан далалот берди. 5 Шу нарса диққатга сазоворки, бу кузатишларнинг аксарият қисми тил материалини лингвостилистик йўналишда ўрганишга, ижодкорларнинг индивиуал тили ва услубини тадқиқ этишга бағишланган. Бу даврда яна бир гуруҳ олимлар ўзбек тили стилистикасининг назарий масалаларини ёритишга, айрим стилистик категорияларнинг амалда бўлиш қонуниятлари ва бадиий асар тилининг ўзига хос жиҳатларини очиб беришга киришдилар. А.Шомақсудов, И.Расулов, Х.Дониёров, Р.Қўнғуров, И.Қўчқортоев, Ҳ.Рустамов, Э.Бегматов, М.Мукаррамов, Х.Назарова, Н.Маҳмудов, М.Содиқова, Б.Бафоев, Б.Ўринбоев, Б.Йўлдошев, Қ.Самадов, Л.Абдуллаева, Б.Турдиалиев, М.Турсунпўлатов, Б.Умурқулов, Б.Файзуллаев, А.Ҳазратқулов, Э.Хўжаниёзов, Ж.Эсонов ва бошқаларнинг илмий ишларида ана шу муаммоларни ҳал қилиш масаласи ўртага қўйилди. Х.Дониёров ва С.Мирзаевнинг «Сўз санъати» (Тошкент, 1963), С.Тўрабекованинг «Тил ва услуб» (Тошкент, 1963), Н.Шукуровнинг «Ғафур Ғуломнинг лирик 4 Бу чиқишлар таҳлили Х.Дониёров ва Б.Йўлдошев ларнинг «Адабий тил ва бадиий стиль» (Тошкент, 1988) китобида бирмунча кенг ёритиб берилган. 5 Бу ҳақда қаранг: Қўнғуров Р., Каримов С. Ўзбек тили стилистикаси ва нутқ маданияти. Библиографик кўрсаткич. – Самарқанд, 1984; Каримов С., Жўраев Т. Ўзбек тили услубиятива нутқ маданияти. Библиографик кўрсаткич. – Самарқанд, 2001.

поэзиядаги маҳорати» (Тошкент, 1966), «Услублар ва жанрлар» (Тошкент, 1973), А.Шомақсудовнинг «Муқимий сатирасининг тили» (Тошкент, 1971), «Ўзбек тили стилистикаси, 1-П қисмлар» (Тошкент, 1974), Х.Дониёровнинг «Алишер Навоий ва ўзбек адабий тили» (Тошкент, 1972), М.Султонованинг «Ёзувчи услубига доир» (Тошкент, 1973), Р.Қўнғуровнинг «Ўзбек тили стилистикасидан очерклар» (Самарқанд, 1975), «Ўзбек тилининг тасвирий воситалари» (Тошкент, 1977), «Субъектив баҳо формаларининг семантик ва стилистик хусусиятлари» (Тошкент, 1980), «Стилистика имени существительного в узбекском языке» (Ташкент, 1983), И.Қўчқортоевнинг «Бадиий нутқ стилистикаси» (Тошкент, 1975), Б.Ўринбоевнинг «Ўзбек сўзлашув нутқи» (Тошкент, 1982), Б.Ўринбоев ва Д.Ўринбоеваларнинг «Ҳозирги ўзбек тилининг сўзлашув услуби» (Тошкент, 1991), М.Содиқованинг «Феъл стилистикаси» (Тошкент, 1975), Қ.Самадовнинг «Ойбекнинг тил маҳорати» (Тошкент, 1981), Ў.Носировнинг «Ижодкор шахс, бадиий услуб, автор образи» (Тошкент, 1981), «Образларда услуб жилолари» (Тошкент, 1991), Б.Турдиалиевнинг «Ҳамза ва ўзбек адабий тили» (Тошкент, 1981), Б.Йўлдошевнинг «Бадиий нутқ стилистикаси» (Самарқанд, 1982), «Стилистический анализ узбекской художественной прозы» (Ташкент, 1989), Э.Қиличевнинг «Бадиий тасвирнинг лексик воситалари» (Тошкент, 1982), Б.Бафоевнинг «Навоий асарлари лексикаси» (Тошкент, 1983), М.Мукаррамовнинг «Ҳозирги ўзбек адабий тилининг илмий стили» (Тошкент, 1984), Х.Дониёров ва Б.Йўлдошевнинг «Адабий тил ва бадиий стиль» (Тошкент, 1988), Б.Умурқуловнинг «Поэтик нутқ лексикаси» (Тошкент, 1990), С.Каримовнинг «Бадиий матннинг услубий аломатлари» (Самарқанд, 1992), «Ўзбек тилининг бадиий услуби» (Самарқанд, 1992), «Бадиий услуб ва тилнинг ифода тасвир воситалари» (Самарқанд, 199), Э.Абдиевнинг «Язык и стиль произведений Камиля Яшена» (Тошкент, 1990), Б.Чориевнинг «Ғафур Ғулом шеърияти тили» (Тошкент, 1990), М.Бўроновнинг «Ҳамза асарлари тилининг баъзи лексик-морфологик хусусиятлари» (Нукус, 1991), муаллифлар ҳамкорлигида нашр қилинган

«Ўзбек адабиётида жанрлар типологияси ва услублар ранг-баранглиги» (Тошкент, 1984), «Адабий турлар ва жанрлар, 1-П томлар» (Тошкент, 199- 1992) каби монографиялар ва ўқув қўлланмалари ана шу асарлар жумласидан бўлиб, ўртага ташланган ва очиб беришга ҳаракат қилинган масалаларни умумлаштириб айтадиган бўлсак, уларда тилнинг алоқа воситаси сифатида муомала жараёнида турли соҳа ва вазиятда қўлланиши, бунда нутқни ташкил қилиш қонуниятлари, тил тизимидаги барча воситаларнинг имкониятларини, маъно нозикликларини аниқлаш стилистиканинг объекти сифатида қаралади. Кейинги йиллардаги катта ютуқлардан бири бўлган А.Шомақсудов, И.Расулов, Р.Қўнғуров, Ҳ.Рустамовларнинг «Ўзбек тили стилистикаси» (Тошкент, 1983) дарслиги эса бу фаннинг предмети, мақсад ва вазифалари, тил услублари ва нутқ услублари, вазифавий услублар, синонимия каби қатор муаммоларни бирмунча тартибли ва батафсил ёритганлиги билан ўзбек тили стилистикасининг тўғри йўлдан ривожланиб бораётганлигидан далолат беради. Стилистика муаммоларини тадқиқ этишга бағишланган кўплаб асарларда унинг таърифига ҳам тўхталиб ўтилган. Улардан муҳимлари сифатида қуйидагиларни келтирамиз: Вингорадов В.В.: …миллий тил стилистикаси тилнинг ҳамма жиҳатларини қамраб олади – «унинг товуш тузилишини ҳам, грамматикаси, гуғати, фразеологиясини ҳам. Бироқ у маълум тил ҳодисасини тарихий тараққиётдаги яхлит тил қурилишининг ички боғланган элементлари сифатида эмас, фақат функционал дифференциация, у ёки бу даражада бир хил бўлган маъно ифодасида бир-бирига яқин, мувофиқ, параллел ёки синонимик воситаларнинг ўзаро муносабати ва таъсири ҳамда турли нутқий ҳодисалар экспрессив маъно ва оттенкаларининг мос келиши нуқтаи назаридан қараб чиқади; бошқа томондан эса, стилистика бу ҳодисаларни нутқий муомаланинг алоҳида шакллари ёки алоҳида ижтимоий чегараланган типлари ва кўринишлари билан алоқадорлиги нуқтаи назаридан ўрганади». 6 6 Виноградов В.В. Итоги обсуждения вопросов стилистики // Вопросы языкознания, 1955, № 1, с.66.

Ефимов А.И.: «…стилистика ижодий маҳорат, тилнинг тасвирий воситалари ҳақидаги фан ҳисобланади. Сўз эстетикаси ва унинг матндаги ролини ўргана бориб, у лексикология ва грамматикага боқланган. Аммо, шу билан бирга, ўрганиш объекти, вазифаси ва методлари билан улардан тубдан фарқ қилади». 7 Кожина М.Н.: «Энг умумий маънода стилистикани нутқий таъсирчанлик воситалари ҳамда баённинг мазмуни, мақсади ва муомала доирасига боғлиқ ҳолда тил бирликларидан бир қадар мақсадга муофиқ фойдаланиш шарт қилиб қўйилган тилнинг амал қилиш қонуниятлари ҳақидаги лингвистик фан сифатида таърифлаш мумкин. Бунда, энг аввало, хизматга доир, илмий, балиий, публицистик, маиший каби бир қолипдаги ва социал аҳамиятли бўлган муомала соҳалари ажралиб туради». 8 Расулов И.: «Миллий тил стилистикасининг мундарижаси бирмунча кенг бўлиб, у тилнинг барча стилистик системасини текширади. Бу стилистик система стиллардан ташқари, тилнинг ёзма ва оғзаки формаларини, адабий ва сўзлашув нутқ кўринишларини ҳам ўз ичига олади. Шундай қилиб, стилистика тил бирликларидан қайси бири у ёки бу стилда, ёзма ёки оғзаки нутқда кўпроқ ишлатилади, деган масала билан шуғулланади, Бундан ташқари, стилистикага фикр ва мақсадни ифодалашда, тил воситаларининг тўғри танлангани ёки танланмаганлигини аниқлаш ҳамда шу тил воситаларини мақсадга мувофиқ танлаш ва ишлатиш йўлларини белгилаш вазифалари юклатилади». 9 Демак, тилдаги барча бирликлар – фонетик, морфологик, синтактик ва лексик бирликлар ҳам нутқ жараёнидаги ҳолатда стилистиканинг предмети бўлиши мумкин. Аммо уларнинг бирламчи маъноси кенгайиб, маълум эмоционал-экспрессив оттенкага эга бўлса, ва ҳатто, эстетик таъсир кучига эга бўлсагина шундай бўлади. 7 Ефимов А.И. С тилистика русского языка. – М., 1969, с.23. 8 Кожина М.Н. Стилистика русского языка. – М., 1983, с.23. 9 Шомақсудов А. Ва бошқ. Ўзбек тили стилистикаси. – Тошкент, 1983, 6-7-бетлар.

Ўзбек тили стилистикасининг илмий-назарий ва амалий жиҳатларини ишлаб чиқишда ҳам, унинг асосий йўналишларини белгилашда ҳам ана шу мулоҳазалар таянч фикр сифатида олинган: «Стилистика – тилда мавжуд бўлган барча воситалар – лексик, грамматик, фонетик воситалардан нутқда қандай фойдаланиш зарурлигини, маълум бир типдаги форма, сўз ва конструкциялардан қайси бирини қўллаш мувофиқ эканини, яхши ва энг мувофиқ воситасини тавсия этади, норма қилиб белгилайди, нутқнинг турли стилистик қатламларида қўлланадиган воситаларни белгилаб беради. Шунга кўра, стилистика сўз санъати, ифода воситалари ҳақидаги алоҳида бир фандир». 1 0 Энди бир неча оғиз гап стилистиканинг йўналишлари ҳақида. Унинг асосий масалаларини чуқур таҳлил қилган В.В.Виноградов қуйидаги муҳим тезисни илгари сурган эди: «…тадқиқотнинг ҳеч бўлмаганда, уч хил доирасини чегаралаш лозим бўлади. Бу – биринчидан, «тизимлар тизими» сифатидаги тил стилистикаси ёки структурал стилистика, иккинчидан, нутқ стилистикаси, яъни тилдан ижтимоий фойдаланишнинг турли кўриниш ва ҳолатлари, учинчидан, бадиий адабиёт стилистикаси. Поэтик нутқ назарияси ва тарихи ҳамда поэтика айнан кейингиси қаторига киради». 1 1 Р.А.Будаговнинг бу борадаги фикри эса қуйидагича: «…стилистикани «тизимлар тизими» сифатида бир четга қўйиб туриб (бу тушунча ҳозирча жумбоқ бўлиб қолмоқда) бирмунча бошқача ва нисбатан содда бўлишини таклиф қилишни истар эдим: 1) умумхалқ тили стилистикаси, 2) адабий тил стилистикаси, 3) бадиий нутқ стилистикаси (ёки – бадиий адабиётнинг ўзи)». 1 2 Стилистиканинг йўналишлари ҳақидаги М.Н.Кожина таснифи бирмунча содда ва тушунарлидир: 1. Тилнинг стилистик ресурсларини ўрганувчи йўналиш. У анъанавий характерда бўлиб, маълум маънода тилнинг бўёқдор воситаларини, тасвирий 1 0 Абдураҳмонов Ғ. Стилистик нормалар ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти, 1969, 6-сон, 50-бетю 1 1 Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика. – М., 1963, с.5. 1 2 Будагов Р.А. Литературные языки и языковые стили. – М., 1967, с.129.

имкониятларини, сўзлар, формулалар ва қурилмаларнинг семантик- функционал оттенкаларини изоҳловчи тасвирий стилистикадир. Унинг асосий объектларидан бири стилистик синонимия саналади. Тилнинг фонетик, лексик, фразеологик, морфологик ва синтактик воситаларини стилистик йўналишда ўрганиш ҳам шу соҳанинг вазифасига киради. 2. Функционал стилистика. Бу йўналиш тилнинг коммуни-катив вазифасидан келиб чиқиб муомаланинг у ёки бу доирасида амал қилиш қонуниятларини ўрганади. 3. Бадиий адабиёт стиллари ҳақидаги фан. Бу йўналиш адабий тил билан бадиий адабиётнинг турли хил жанрлари ўртасидаги муносабатни тадқиқ қилади. Ёзувчи ёки алоҳида олинган асар услубини ўрганиш ҳам шу соҳага киради. 4. Ва ниҳоят сўзловчи ёки ёзувчининг вазиятга, муомала муҳитига қараб тил бирликларидан мақсадга мувофиқ равишда фойдаланишни ўргатувчи амалий стилистика. 1 3 Гарчанд В.В.Виноградов мулоҳазалари, кўп ўринларда тилга олинса-да, ўзбек тили стилистикаси йўналишларини тадқиқ этишда М.Н.Кожина таснифи етакчи ўринда турганлиги маълум бўлади. Р.Қўнғуровнинг қуйидаги фикрлари ҳам бунинг далилидир: «Ўзбек тилинистилистик нуқтаи назардан тадқиқ этишга бағишланган илмий ишларни уч гуруҳга бўлиш мумкин: бир хилларида стилистиканинг умумназарий масалалари, функционал стиллар таҳлил қилинади, бошқаларида тил нормалари, бадиий асар тили қараб чиқилади, учинчи бир хилларида ўзбек тилининг тасвирий воситалари ўрганилади». 1 4 Стилистиканинг қамрови шу қадар кенгки. Унинг айрим тушунчаларига аниқлик киритиб олишга тўғри келади. Тил стиллари ва нутқ стиллари ўртасидаги муносабатни аниқлаб олиш, бадиий адабиёттилини ўрганиш аспектларини белгилаш, уни функционал услублар йўналиши бўйича ўрганиш ана шундай муаммолар қаторига киради. 1 3 Кожина М.Н. Стилистика русского языка, с.24-26. 1 4 Кунгуров Р. Стилистика имени существительного в узбекском языке. – Ташкент, 1983, с.8-9.

В.В.Виноградов уларнинг ҳар бирига алоҳида-алоҳида муносабат билдирган: «Тил стилистикаси ёки структурал стилистика формалар, сўзлар, сўз қаторлари ва қурилишларининг, тилнинг яхлис тструктураси ичида «тизимлар тизими» сифатида, мунасабатдош бўлган турли хусусий тизимларни баён қилади, уларга баҳо беради, ўзаро муносабатларини, таъсирини ва алоқасини изоҳлайди. У типик белгилар йиғиндиси билан характерланувчи тил стилларининг тарихан ўзгариб турадиган тенденциялари ёки ўзаро муносабатларининг кўринишларини ўрганади. Бу стиллар одатда функционал стиллар дейилади, масалан, китобий стилга умуман қарама-қарши қўйилган ва коммуникатив-маиший вазифаси билан ҳамда шу сабабли баъзан кундалик-маиший ва кундалик-хизматга доир деб ажратиладиган, бошқа стиллардан чегараланган сўзлашув; махсус ва ўзига хос хусусиятлари, илмий-коммуникатив вазифага тегишлилиги билан аниқ билиниб турувчи илмий-хизматга доир; характерли сифатлари ва ташвиқот коммуникатив аломатлари билан кўзга ташланувчи газета- ва журнал- публицистик; расмий-идоравий ҳамда расмий-ҳужжат ва бошқалар (масалан, тантанали-риторик, бадиий-тасвирий)». «Нутқ стилистикаси ҳиссасига турли жанрлар ҳамда оғзаки ва ёзма нутқнинг ижтимоий шартлашилган кўринишларининг ўзаро семантик ва экспрессив-стилистик характердаги нозиу фарқларини аниқлаш вазифаси тушади. Чунки, оғзаки нутқнинг мунозараларда чиқиш қилиш, маъруза, кенгаш, матбуот конференцияси, доклад, у ёки бу аудитория билан суҳбат ва шу каби композицион шакллари одатда сўзлашув ва китобий тил элементларининг кўп кўринишдаги алмашиниб туриши ёки қоришиқ ҳолда келиши асосига қурилади». «Бадиий адабиёт стилистикаси учун адабиёт тизими ўзининг асосий стилистик шакллари ва бу шаклларнинг жанр кўринишлари билан, индивидуал-бадиий, мактаблар ва йўналишлар услублари ва шу кабилар

атрофида айланадиган қиёслаш ва қарама-қарши қўйишлари билан биргаликда тадқиқот предмети саналади». 1 5 А.В.Степанов ҳам тил стили ва нутқ стилини фарқлайди. У тил стилистикасига адабий тилнинг ёзма кўринишлари бўлган адабий-бадиий, илмий, публицистик, нотиқлик, амалий, эпистоляп услуб тараққиётини ўрганувчи тарихий соҳа деб қарайди. Унингча, адабий тил тарихи шу услублар тарихидан иборат. Нутқ стилистикаси ҳам услубларни ўрганади. Аммо улар тарихий тараққиётда, ўзаро бир-бирига ўтиб ёки яқинлашиб бориш ҳолатида эмас, балки ҳозирги нутқий жанрларда қўлланишини ўрганади. Тил стили фақат ёзма шаклда, нутқ стили эса ҳам ёзма, ҳам оғзаки шаклда фаолият кўрсатади. Тил белгиси унинг ҳамма жанрларида ҳам ядролилигича қолаверади. Нутқ стилистикаси тилнинг ҳозирги ижтимоий, ёки бизда «оммавий алоқа тили», нутқ маданияти деб аталадиган қўлланилишини ўрганади. 1 6 Р.А.Будагов ҳам бу масалага ўз муносабатини билдирган. Унингча бу стиллар бир-бирларидан фарқланиши керак. Чунки, тил стиллари фонетик, лексик, синтактик асосларга таяниб шаклланади Нутқ стиллари эса нутқ жараёни билан боғлиқ равишда сон жиҳатдан жуда кўпдир. 1 7 Бизнингча, тилнинг амалий қонуниятларини чуқур ўрганган М.Н.Кожина бу масалаларга тўғри ёндошган. Унинг фикрича, тилнинг динамик ҳодиса деб изоҳланиши, ўзининг келиб чиқиши ва амалда бўлишига кўра стилистик аспекти айнан нутқий фаолият тилнинг функционал томони билан боқлангани тил стиллари ва нутқ стилларини қарама-қарши қўйиш муаммосини олиб ташлашни тақозо қилади. Функционал стиллар тилнинг амалий жиҳатларини кўрсатувчи ҳодисадир. Гарчи у тил стиллари саналса ҳам, бироқ «функционал» атамаси тилнинг динамик томони – унинг нутқ жараёнида амал қилиши билан боғлиқ. Шу маънода уларни нутқий дейиш мумкин. Натижада «функционал» 1 5 Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика., с.5, 15, 75. 1 6 Степанов А.В. Основные понятия стилистики. – М., 1966, с.10-13, 66. 1 7 Будагов Р.А. Литературные языки и языковые стили, с.70-75, 372.

аниқловчиси бу ерда «нутқий» сўзи билан синонимик вазифанибажаради. «Шундай қилиб, функционал стил – бу бир вақтнинг ўзида ҳам тил стили, ҳам нутқ стилидир, аниқроғи эса, тилнинг функционал аспекти услубидир ». 1 8 Демак, тил стиллари ва нутқ стилларини доимо биргаликда, диалектик алоқадорликда олиб қаралгандагина, тилга, унинг аҳамиятига тўғри муносабатда бўлинади. Ўзбек услубшунослигида ҳам таҳлил жараёнида мана шу хулосаларга таяниб иш кўрилмоқда. Энди бир неча оғиз гап бадиий адабиёт стилистикаси ва бадиий услуб ҳақида. В.В.Виноградов стилистиканинг уч йўналишини белгилашда, унинг учинчиси – бадиий адабиёт стилистикасининг ҳам объектини кўратиб берган эди: «Бадиий адабиёт стилистикасининг мақсади маълум таҳлил йўли билан адабий асарни ташкил этишнинг қонуниятлари ва усулларини очишдир, ёзувчини индивидуал услубини, адабий мактаблар, бадиий асарлар ва шу кабиларнинг тузилиш тизимидаги индивидуал ўзига хослигини тасвирлаб бериш ва аниқлашдир». 1 9 Демак, бадиий адабиёт стилистикаси ёзувчи ёк унинг маълум асари, адабий мактаблар, йўналишлар ҳамда маълум давр адабиётининг услубий ўзига хосликларини ўрганади. Бунда энг кичик бир асарнинг сюжети ва композициясидан тортиб, ёзувчи яшаган муҳит ёки асар воқеалари акс эттирилган давргача бўлган жуда катта чегара ҳисобга олинади ва албатта асарнинг тилига ҳам мурожаат қилинади. Бошқача қилиб бу стилистикани адабиётшунослик стилистикаси, деб ҳам атайдилар. Бадиий асар матнини таҳлил қилишнинг тилшунослик фани манфаатдор бўладиган бошқа бир жиҳати ҳам борки, уни икки йўналишга ажратиб қарашга тўғри келади. Биринчидан, бадиий асар матнидан тилни синхроник ва диахроник йўналишда ўрганишда, тилшуносликнинг эса назарий ва амалий асосларини ишлаб чиқишда, унинг маълум даврдаги ёки ҳозирги пайтдаги аҳволини,тараққиёт қонунларини ўрганишда, турли категорияларни илмий 1 8 Кожина М.Н. Стилистика русского языка, с.56. 1 9 Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика., с.79.

таҳлил қилишда материал сифатида фойдаланади. Худди ана шундай материал вазифасини турли даврларда ёзилган тарихий ва илмий асарлар, халқ оғзаки ижоди намуналари ҳам бемалол ўтайвериши мумкин. Бу тадқиқот бадиий асар ёки унинг муаллифининг, ижодий оқимлар, йўналишлар, мактаблар ёки маълум давр тили ва услубининг ўзига хослиги ҳақида тўлиқ тасаввур бера олмайди ва бу унинг вазифасига ҳам кирмайди. Иккинчидан, бадиий асар материалидан тилда юз бераётган сифат ўзгаришлари, яъни маъно тараққиётини аниқлаш мақсадида фойдаланилади. Бунда тадқиқотчининг ўз олдига қўйган мақсадидан келиб чиқиб, тилдаги ҳамма бирликлар – фонетик бирликдан тортиб фразеологизмларгача бўлган катта материал қамраб олинади в улар янги бир призмадан – стилистик призмадан ўтказилади. Бу тадқиқотларда тил воситаларининг ўз бирламчи маънолари эмас, балки матний, нутқдаги қўшимча маънолари, уларнинг бажарган вазифалари ва бу бажарган вазифасига қараб чегараланишлари ўрганилади. Миллий тил бойлигини, унинг бугунги аҳволини белгилашда катта роль ўйнайдиган бу йўналишни лингвистик стилистика деб атайдилар. Масалага худди мана шу тарзда ёндошилсагина бадиий асар тилини ким ўрганиши керак – тилшуносларми ёки адабиётшунослар, деганмунозарага бирмунча аниқлик киритилади. Бу ўринда фақат шуни қўшимча қилиш мумкинки, адабиётшуносликда тилни блимасдан туриб асарнинг бадиий- эстетик қиммати тўғрисида тўлақонли хулоса чиқариб бўлмайди. Худди шунингдек, турли жанрлардаги бадиий асарларга материал сифатида таянмаган тилшуносликнинг тараққиётини ҳам тасаввур қилиш қийин бўлади. Бадиий асар тилини тилшунослик аспектида ўрганишнинг катта умумназарий аҳамияти бор. Биринчидан, у маълум бир давр тилини, унинг тараққиётини ҳамда вазифавий услубларини ўрганиша ёрдам беради, иккинчидан, ёзувчининг тил материалидан фойдаланишдаги индивидуал ўзига хослигини аниқлашга кўмаклашади.

Шундай қилиб, стилистика ҳам адабиётшуносликнинг, ҳам тилшуносликнинг интеграл узвий қисмига киради. Айни пайтда уларнинг тадқиқот доираси қисман бир-бирига мос келади, қисман фарқ қилади. Навбатдаги гап функционал стиллар – вазифавий услублар ҳақида. Маълумки, кишилар ўз ижтимоий фаолиятларида тилдаги барча воситалардан – фонетик, грамматик, лексик, фразеологик бирликлардан фойдаланганларида, аввало, уларни ўз эҳтиёжларидан келиб чиқиб, нутқ мавзусига, вазиятга қараб танлайдилар ва ишлатадилар. Тилимиздаги воситаларнинг бир нечалаб кўринишларга эга бўлиши, синонимик ранг- баранглик шундай йўл тутишга имкон беради. Мана шу танлаш нутқ жараёнида тил бирликларининг ўзига хос услубий чегараланишини тақозо қилади. Тил элементларини ижтимоий муҳитда танлаб ишлатиш зарурати ва уларни тилшуносликда илмий-амалий таҳлил қилиш стилистикада янги соҳани – функционал стилистикани – вазифавий услубшуносликни вужудга келтирди. Тилшуносликда, жумладан ўзбек тилшунослигида вазифавий услублар таснифи борасида мунозарали фикрларнинг бўлишидан қатъий назар, бунда икки йўл аҳамиятли ҳисобланади: 1) тилнинг ижтимоий вазифасига асосланиш; 2) у қўлланадиган доирани, муҳитни эътиборга олиш. Бундай пайтда тил бажарадиган ижтимоий вазифадан келиб чиқиб иш кўриш мақсадга мувофиқлиги асос эътиборга олинса, В.В.Виноградов таснифининг нима учун шуҳрат қозонганлигининг сабабини тушунса бўлади: «Тилнинг алоқа, хабар ва таъсир каби муҳим ижтимоий вазифалари ажратилганда тил структураси умумий планида қуйидаги услублар чегараланган бўлиши мумкин эди: кундалий-маиший услуб (алоқа вазифаси), кундалик-хизматга доир, расмий-ҳужжат ва илмий (хабар вазифаси), публицистик ва бадиий- беллетристик (таъсир вазифаси)». 2 0 Баъзи тадқиқотчилар вазифавий услублар таснифида фақат тил бажараётган вазифани ҳисобга олишнинг ўзи етарли эмас деб ҳисоблайдилар. 2 0 Виноградов В.В. Стилистика. Теория поэтической речи. Поэтика., с.6.

Бунда улар нутқнинг мавзуси, сўзловчи ва тингловчининг (ёзувчи ёки ўқувчининг) шахси ва улар ўртасидаги муносабат, мулоқот пайтидаги вазият кабиларнинг ҳам аҳамияти муҳим эканлигини алоҳида қайд қиладилар. «Ҳозирги замон стилистикасида, - деб ёзади В.Г.Кузнецов. – вазифавий услубларни ижтимоий онгнинг маълум соҳалари билан ўзаро муносабати ҳамда ижтимоий муносабатларга алоқадорлигига боғлиқ ҳолда ажратиш принципи кенг тарқалди. Моддий борлиқни, реал воқеликни акс эттира бориб ижтимоий онг – жамият ҳаётининг маънавий томони –маълум ҳуқуқий, юридик, сиёсий, илмий, эстетик, этик ва бошқа қарашларни, тасаввур ва назарияларни ўзига қўшиб олади. Ижтимоий онг доираси услубга нисбатан бирламчи бўлиб, унинг шаклланиши, амал қилиши ва ривожланишини белгилайди. Ижтимоий онгнинг ҳар бир соҳаси маълум тил воситаларини танлаш ва (маълум матнга) беркитишда ўз ифода усулига эга. Шундай қилиб, функционал услубларни аниқлаш замирида экстралингвистик омил бўлиши керак». 2 1 Ҳар икки омил – лингвистик ва экстралингвистик (паралингвистик) омиллар биргаликда олингандагина вазифавий услубларга бўлган қараш атрофлича бўлиши, уларнинг қамров доираси бирмунча аниқ ифодаланиши мумкин. Ҳозирги ўзбек адабий тили вазифавий услублари миқдори ва таснифи ҳақида ҳам турлича қарашлар мавжуд. А. Сулаймоновнинг «Тил стиллари ҳақида» номли мақоласи ана шу масалага ойдинлик киритиш йўлидаги дастлабки уринишлардан биридир. Муаллифнинг «Стилистиканинг вазифаси у ёки бу стилда ёки нутқ формасида, яъни оғзаки ва ёзма нутқда, қандай тил ҳодисалари кўпроқ қўлланишини аниқлашдан иборатдир» 2 2 деган гапларидан тушуниш мумкинки, у тил ёки нутқ стилларини ёзма ва оғзаки – сўзлашув услубларига ажратган. Ғ. Абдураҳмонов таснифида ҳам ана шу фикр етакчи ўринда туради: «Маълумки, нутқ икки хил (ёзма ва оғзаки) нутқдан иборат. 2 1 Кузнецов В.Г. Функциональные стили современного французского языка. – М.,1991, с.14. 2 2 Сулаймонов А. Тил стиллари ҳақида // Совет мактаби, 1964, №6, 21-23-бетлар.

Ёзма нутқ: 1) бадиий нутқ, 2) илмий нутқ, 3) публицистик нутқ, 4) расмий нутқ, 5) нейтрал нутқдан иборатдир (Бу нутқ турлари айрим адабиётларда стилистик қатламлар сифатида талқин қилинади). Оғзаки нутқ эса турли ижтимоий қатламларнинг нутқларидан, турли шева нутқларидан ташкил топади. Нутқ стили бўлса қуйидаги қатламлардан иборат бўлади : 1) нейтраль стиль, 2) тантанали стиль, 3) интим стиль, 4) юмористик стиль ва сатирик стиль, 5) расмий стиль. Нутқда (хоҳ ёзма, хоҳ оғзаки бўлсин) бу стиль қатламлари аралашиб келади, нутқ жанрига кўра бирор стилистик қатлам етакчи, асос бўлади». 2 3 И. Қўчқортоев бу масалага анча эҳтиёткорлик билан ёндошади: «Ўзбек адабий тилининг стилистик ихтисослашуви, унинг функционал услублари илмда ҳам қатъий чегаралаб берилган эмас. – дейди у. – Шунинг учун бу масала юзасидан ҳозирча аниқ, изчил бир фикр айтиш қийин, албатта. Лекин ўзбек адбий тили доирасида бадиий, илмий, ижтимоий-сиёсий услубларнинг ўзига хос хусусиятлари, уларни бир-биридан фарқлайдиган белгилар маълум даражада аниқ сезилиб туради». 2 4 Вазифавий услублар таснифи масаласига оид фикрлар С. Муҳамедов томонидан ҳам айтилган. 2 5 Б.Ўринбоев ҳам «Функционал услубият ва унинг моҳияти» асарида ушбу масалага тўхталади: «Ҳозирги ўзбек тилидаги услублар қуйидагилардан иборат деб ҳисоблаймиз: I .Тил услублари. 1.Китобий услуб; 2. Сўзлашув услуби. II . Нутқ услублари. 2 3 Абдураҳмонов Ғ. Стилистик нормалар ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти, 1969, № 6, 51-бет. 2 4 Қўчқортоев И. Адабий тилнинг стилистик табақаланиши ва нутқ маданияти // «Нутқ маданиятига оид масалалар» тўплами. – Тошкент, 1973, 110-бет. 2 5 Муҳамедов С. Ўзбек тили функционал стилларини белгилаш тўғрисида // Ўзбек тили ва аабиёти, 1983, № 4, 58-бет.

1.Асосий коммуникатив услуб. Бу услубга ўз навбатида: а) сўзлашув нутқи услуби; б) илмий нутқ услуби; в) газета – публицистик услуби; г) расмий – иш нутқи услуби киради» . 2 6 Н.А. Баскаковнинг қуйидаги мулоҳазалари туркий тилларда унинг яна бошқа турлари мавжуд бўлганлигидан далолат беради: «Туркийнинг ҳар бир маҳаллий варианти стилистик системалари, биринчидан, ҳам прозаик, ҳам поэтик жанр типлари ва кўринишларининг улкан ривожи ва мураккаблашиши билан, иккинчидан, барча функционал услубларнинг; 1. илмий – публицистик, (тарихий) жуғрофий, филологик характердаги прозаик ва поэтик трактатлар, табиий ва аниқ фанлар бўйича прозаик ҳамда поэтик асарлар ва бошқалар; 2) бадиий (прозаик ва улкан даражадаги поэтик асарларнинг кўплаб поэмалар, достонлар, ғазаллар, мухаммаслар, соқийномалар, қитъалар, рубоийлар, туюқлар каби ҳар хил турлари ва хиллари); 3) хизматга доир (фармонлар, тархон ёрлиқлари, номалар, турлича дипломатик ҳамда ҳуқуқий ҳужжатлар ва бошқалар); 4) диний услуб (вақф ҳужжатлар, диний фалсафий ва ҳуқуқий асарлар, тафсирлар, имомларнинг диний мурожаатлари каби) ларнинг кўплаб поэтик ва прозаик жанр кўринишлари шаклланиши билан характерланади. Функционал услубларнинг бу барча типлари ва кўринишлари ўрта ва янги давр ёзма ва оғзаки туркий тилларда сезиларли даражада кўпчилик туркий халқлар учун расмий дин бўлган ислом таъсирида, у орқали эса ўша даврда амалда бўлган қоидалар – адабий ёзма, қисман оғзаки, араб ва форс тиллари таъсирида шаклланди». 2 7 Кўринадики, ўзбек тилидаги вазифавий услубларга доир қарашлар умумлаштириладиган бўлса, услублар дастлаб оғзаки ва ёзма шаклларга, уларни яна ўз навбатида илмий, расмий, оммабоп, бадиий, диний ва сўзлашув каби кўринишларга ажратиш ҳақида қарашлар мавжуд. Ҳозирча улардан бештаси – илмий, расмий, оммабоп, бадиий, 2 6 Ўринбоев Б. Функционал услубият ва унинг моҳияти. - -Тошкент: Фан, 1992, 32-33-бет. 2 7 Баскаков Н.А. Структурные и функциональные стилистические модификации в современных тюркских языках // Развитие стилистических систем литературных языков народов СССР. – Ашхабад, 1968, с.57.

сўзлашув услублари ва уларнинг меъёрий хусусиятлари, тил материали сифатидаги ҳамда нутқ жараёнидги ўзига хосликлари ўзбек тилшунослигида монографик йўналишда ўрганилган. 2 8 Аммо диний услуб ўзбек тилида ҳақиқатдан мавжудми, агар мавжуд бўлса, унинг лингвостилистик хусусиятлари нималардан иборат, деган масала ҳозирча ўрганилган эмас. Шундай қилиб, тадқиқотларда вазифавий услублар сони ўнтагача кўрсатилади: бадиий-беллетристик, ижтимоий-публицистик (матбуот), илмий баён, техник-ишлаб чиқариш, расмий-ҳужжат (идоравий), эпистоляр, нейтрал, нотиқлик, маиший нутқ, диний каби. Бу таснифларнинг кўпчилигида асосан бешта услуб такрорланади: сўзлашув услуби, расмий услуб, илмий услуб, оммабоп услуб, бадиий услуб. Ўзбек тили услубшунослигида ҳам вазифавий услублар учун ана шу тасниф асос қилиб олинган. Айтилганлардан маълум бўладики, ўзбек тилшунослгида услубшуносликнинг предметини, мақсад вазифаларини, ундаги асосий йўналишларни белгилашда маълум ишлар амалга оширилган ва шу асосда тегишли назарий хулосалар чиқарилганки, уларга асосланиб бундан кейинги тадқиқотларни давом эттириш мумкин бўлади. Шу билан бирга амалга оширилиши лозим бўлган вазифалар ҳам оз эмас. Улар назаримизда қуйидагилар: 1. Ўзбек тили услубшунослигида унинг фоностилистика – фонетик услубшунослик масалалари етарли даражада ўрганилган эмас. Тўғри, Х.Дониёров ва Б.Йўлдошевларнинг «Адабий тил ва бадиий стиль» монографиясида, А.Абдуазизовнинг «Фоностилистик воситаларни ўрганишга доир» мақоласида мавзунинг долзарблиги, унинг предмети, мақсад ва вазифалари белгилаб берилган. Г.Яхшиева томонидан «Фонографик услубий 2 8 Ўринбоев Б. Ўзбек сўзлашув нутқи масалалари. ДД. – Тошкент, 1974; Мукаррамов М. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг илмий услуби семантик-функционал аспектда. ДД. – Тошкент, 1985; Каримов С.А. Ўзбек тилининг бадиий услуби. ДД. – Тошкент, 1994; Бобохоно- в а Д.А. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг расмий-иш услуби, НД. – Тошкент, 1978; Қурбонов Т.И. Ҳозирги ўзбек адабий тилининг публицистик услуби. НД – Тошкент, 1987.

воситалар» номи билан номзодлик диссертацияси ҳимоя қилинди. 2 9 Аммо бу соҳадаги тадқиқотлар давом эттирилиши, ўзбек тилининг фонетик стилистикаси назарий асосга қўйилиши, уни ўрганиш методлари белгилаб берилиши лозим. 2. Лексик ва грамматик услубшунослик ҳам мукаммал тадқиқотлар амалга оширилишини тақозо қилмоқда. Жумладан, лексик бирликлар тарихийлик ва ҳозирги истеъмол даражаси (диахроник ва синхроник), маъно ва шакл муносабати ҳамда услублараро вазифавий тақсимланиши нуқтаи назаридан кенг кўламда тадқиқ этилиши зарур. Морфологик услубшуносликдаги бўшлиқ ҳам тўлдирилиб, сифат, сон, олмош, равиш, кўмакчи, боғловчи, юклама, ундов, тақлид, модал сўзлар сингари сўз туркумлари монографик кузатиш объектига айланмоғи лозим. Содда гап услубияти ўрганилиши, улар қўшма гаплар билан қиёсланиши, умуман гап услубияти янада жиддий тадқиқотларни тақозо қилади. 3. Вазифавий услубшунослик соҳасида амалга оширилиши лозим бўлган ишлар ҳам анчагина. Гарчи ўзбек тилида бешта – сўзлашув, расмий, илмий, оммабоп ва бадиий услублар мавжудлиги эътироф этилиб, ҳар бири монографик кузатиш мавзуси бўлган бўлса-да, улар умумлаштирилиб, ўзбек тили вазифавий услублари амалда бўлишининг қонуниятлари тўғрисида яхлит назарий хулосаларга келинган эмас. Бу услубларнинг шаклланиш ва ривожланиш тарихи, ҳар бир даврга хос хусусиятлари босқичма-босқич ўрганилгани йўқ. Уларнинг шаклланишидаги тил ва тилдан ташқарида бўлган омилларнинг намоён бўлиш хусусиятлари ҳар бир вазифавий услубнинг жанрлари мисолида ўрганилиши зарур. Бу услубларнинг шаклланишида ташқи таъсир масалалари ҳам эътибордан четда қолмаслиги лозим. 4. Кейинги пайтларда ўрта мактаблар, ўрта махсус ўқув юртлари, касб- ҳунар коллежларига мўлжаллаб, она тили фанидан ёзилган дарсликлар 2 9 Қ а р а н г: Дониёров Х., Йўлдошев Б. Адабий тил ва бадиий стиль. – Тошкент, 1988, 70-77- бетлар. Абдуазизов А. Фоностилистик воситаларнинг ўрганилишига доир // Ўзбек тили ва адабиёти, 1985, 2-сон, 24-бет. Яхшиева Г. Ўзбек тилида фонографик услубий воситалар. – Тошкент, 1996. Яхшиева Г. Ўзбек тилида фонографик услубий воситалар: Филол.фан.номз. …дис.автореф. – Тошкент, 1997. –25 б.

кўпайиб кетди. Бу эса мавзунинг турли муаллифлар томонидан турлича ёритилишига сабаб бўлмоқда, бинобарин, материалнинг ўқувчи томонидан ўзлаштирилиши қийинлашмоқда. Бу муаммолар услубшуносликка оид мавзуларни ёритишда айниқса сезилади. «Таълим тўғрисида»ги Қонун ва «Кадрлар тайёрлаш миллий дастури» бу қийинчиликларга маълум даражада чек қўйди. Таълим тизимининг қайси босқичида бўлмасин, бундан кейин дарсликлар Давлат таълим стандартлари асосида ёзилади. Таълим тизимида услубшунослик масаларини ўрганиш ҳам ушбу ҳужжатлар асосида тартибга келтирилиши тақозо қилинар экан, дастлаб ягона дастур ва методика ишлаб чиқилиши зарур. Бу қайд этилганлар ўзбек тили услубшунослиги олдида тадқиқ этилиши лозим бўлган галдаги вазифалардир.

Адабиётлар: 1. Абдулла Авлоний. Танланган асарлар, 2 жилдлик 2-жилд, Т., 1998 2. Абдулла Бадрий. Ёш Бухороликлар кимлар. М., 1919, 3-бет 3. А.Икромов. Изб. труды в 3х томах. Т-1., 1972 4. Отажон Ҳошим. Жадид адабиёти тўғрисида. Қизил қалам мажмуаси. 2- китоб. Ўздавнашр, С-Т., 1929 5. Сўфизода. Тароналар, Т., 1968 6. Б.Қосимов. Миллий уйғониш: жасорат, маърифат, фидойилик. Т., 2002 7. И.Гаспиринский. Раҳбари муаллимин ёки муаллимларга йўлдош. Симферополь, 1898.

O'xshashlar

Халк лотин тили грамматик курилиши

Ўзбек фразеологиясининг шаклланиши ва тараққиёти

Грамматик мано ва грамматик категориялар

Араб ва ўзбек тилларининг грамматик қурилиши ҳақида умумий қиёсий маълумот

Матн тилшунослиги фанида когнитив таҳлил ва прагмалингвистика имкониятларидан фойдаланиш