Янги ўзбек лотин алифбосининг афзалликлари - Tilshunoslik - Referatlar

Янги ўзбек лотин алифбосининг афзалликлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

59.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Янги ўзбек лотин алифбосининг афзалликлари Режа: 1. Кирилл, араб ва лотин алифболарининг фонографик ёзувлар олдига қўйилган талаблар бўйича қиёси. 2. Янги алифбонинг ўзига хос хусусиятлари. 3. Ўзбек лотин алифбосининг ўзбек тили миллий хусусиятларига буйсундирилган ҳолда қ абул қилиниши. 4. Ўзгаришлар оқибатида эришилган натижалар. 5. Лотин алифбосининг таълимдаги аҳамияти.

www.arxiv.uz ''Биз лотин алифбосини эмас, араб алифбосини танлашимиз лозим эди'' деб фикр юритувчилар зиёлиларимиз орасида, айни қ са тилимизнинг, адабиётимизнинг, тарихимизнинг ўтмиш бос қ ичлари билан шу ғ улланувчилар орасида ҳали ҳам топилади. Ю қ орида лотин алифбосини танлашимизнинг айрим асосларини таъкидладик. Тўғри йўл тўтганимиз яна ҳам равшан бўлиши учун ҳар уч алифбомизни фонографик ёзувлар олдига қўйиладиган баъзи талаблар бўйича қ иёслаш етарли: 1. Алифбодаги ҳар бир шакл товуш кўрсатиш учун ҳизмат қилиши керак, товуш кўрсатмайдиган шакл бўлмагани маъқул. Ўзбек араб алифбосида сукун аломати товуш кўрсатмайди. Ўзбек кирилл алифбосида бундай белги иккита (ъ, ь) ва улар ўзича товуш кўрсатмайди. Белги (тутуқ белгиси) ўзбек лотин алифбосида ҳам бор. Кўринадики, бу талаб жиҳатидан ўзбек араб алифбоси ва ўзбек лотин алифбоси ўзбек кирилл алифбосидан устун. 2. Алифбодан фойдаланувчи тилдаги фонеманинг ўз ҳарфи бўлиши керак. Ўзбек араб алифбосида, масалан, ўзбек тилининг унли фонемалари ҳарф билан таъминланмаган. Ўзбек кирилл алифбосида бир унли фонамамизга (от - ''исм'' сўзидаги унлига) ва бир ундош фонемамизга (жуда сўзидаги биринчи ундошга) алоҳида ҳарф олинмаган. Шундай ҳолат ўзбек лотин алифбосида ҳам мавжуд. Шунга карамай, бу талаб жиҳатидан ўзбек лотин алифбоси ва ўзбек кирилл алифбоси ўзбек араб алифбосидан устун туради. 3. Алифбода шу тилда йўқ фонема учун ҳарф бўлмаслиги керак, ҳарфлар фақат шу тилда бор фонемалар учун олиниши керак. Ўзбек араб алифбосида барча ислоҳатлардан кейин ҳам иккита араб фонеманинг ҳарфлари (ҳойи хўтти, айн ҳарфлари) сақланиб қолди. Ўзбек кирилл алифбосида биргина ҳарф (ц) бошқа тил фонемасини кўрсатишга хизмат қилади. Ўзбек лотин алифбосида эса бундай ҳарфий ортиқчалик йўқ. Демак, бу талаб жиҳатидан ўзбек лотин алифбоси колган икки алифбомиздан устун туради. 4. Алифбодаги ҳар бир ҳарф барча ҳолларда айни бир фонемани кўрсатиши лозим. Ўзбек араб алифбосида алиф, вов, йо ҳарфлари ўрни билан унли товушни ва ундош товушни кўрсатиш учун ёзилаверади. Ўзбек кирилл

www.arxiv.uz алифбосида икки фонемамиз учун маҳсус ҳарф олинмагани сабабли шуларни ифодалаш бошқа ҳарфлар устига юкланган (о, ж). Ўзбек лотин алифбосида ҳам шу ҳолат сақланди. Шунга қарамай, бу икки алифбомиз ўзбек араб алифбосидан устун. 5. Алифбодаги ҳар бир ҳарф фонемани кўрсатишга ҳизмат қилиши лозим, икки ёнма-ён келган фонемани бир ҳарф билан ёзиш айрим ноқулайликлар келтириб чиқаради. Ўзбек кирилл алифбосида е, ё, ю, я ҳарфлари маълум ишлатилишида ёнма-ён келган икки фонема (е+унли) шаклида ёзилади. Бундай ҳолат колган икки алифбомизда йўқ. 6. Алифбода бир фонема айни бир ҳарф билан кўрсатилиши керак. Ўрнига қараб икки бошқа-бошқа ҳарф билан ёзиш бироз кийинчилик туғдиради, ҳарфий ортиқчалик ҳисобланади. Ўзбек араб алифбосида бир унли товушни сўздаги ўрнига қараб алиф ҳарфи ва ҳаракат белгиси билан ёки йо ҳарфи ва ҳаракат белгиси билан ёзиш каби ҳоллар мавжуд. Бундан ташқари унли фонемаларни икки усулда — ҳарф билан ёки ҳаракат белгиси билан кўрсатиш жуда кучли. Ўзбек кирилл алифбосида биргина ҳарф бошқа-бошқа ҳарф билан—бўғин бошида э ҳарфи билан, бўғин ичида е ҳарфи билан ифодаланади. Ўзбек лотин алифбосида бундай нуқсон йўқ. 7. Алифбодаги ҳар бир ҳарф ўзининг тагшакли билан бошқа ҳарфлардан аниқ фарқланиб туриши керак. Ўзбек араб алифбосида 32 ҳарф 16 тагшакл асосида ҳосил қилинган, ҳарфлар шу тагшаклларнинг ост ёки уст қисмига нуқталар қўйиш йули билан фарқланган. Тагшаклнинг бир хиллиги ўзбек кирилл алифбосида ҳам бор: г – ғ, е – ё, и – й, к – қ, х – ҳ. Ўзбек лотин алифбосида бундай ҳолат o – o’, g – g’, ҳарфларидагина мавжуд. Хуллас, бу талабга кўра ҳам ўзбек лотин алифбоси устун туради. 8. Ҳарфлар шакли яхлит бўлиши лозим. Ҳарфда қ андайдир қў шимча қ исм бўлса , бу қ исм тагшаклга қў шиб ёзилиши маъ қ ул. Ўзбек араб алифбосида деярли учдан икки қисм ҳарфларда шакл яхлитлиги йўқ. Ўзбек кирилл алифбосидаги ё, й, ў ҳарфларидагина уларнинг қў шимча қисми тагшаклдан айрим ёзилади. Ўзбек лотин алифбосида i , j , o ’, g ’ ҳарфларида тагшаклдан

www.arxiv.uz айрим ёзиладиган қисм мавжуд. Кейинги икки ҳарфда бундай ҳолат алифбомизни компьютерга мослаш зарурияти билан воқе бўлди. Шунга қ арамай, ўзбек лотин алифбоси бу талаб жиҳатидан ҳам ўзбек араб алифбосидан устун. 9. Ҳарфни ёзганда қў л ўзилмаслиги керак. Алифболаримизнинг ижобий салбийлик даражаси бу жиҳатдан худди ю қ оридагича. 10. Ҳарф дастхатда олдинги ва кейинги ҳарфларга қў шиб ёзилиши маъқул. Бу талабга араб алифбоси жавоб бермайди. Араб алифбоси асосидаги ёзувда сўзнинг яхлитлиги кўринмайди, сўз билан сўз орасидаги чегара аниқ белгиланмайди. Бундай ҳолат хатни тўғри ва равон ўқишга ҳала қ ит беради. Ўзбек кирилл алифбосида ва ўзбек лотин алифбосида бундай салбий ҳолат йўқ. 11. Алифбода ҳарфнинг босма шакли ва ёзма шакли бўлиши ижобий хусусият деб баҳоланади. Ҳарфларнинг бундай шакллари айни қ са , нашр ишларида катта ёрдам беради. Бу жиҳатдан ўзбек лотин алифбоси талабга жавоб беради. 12. Сўзнинг қ аерда келишидан қ атъи назар ҳарфнинг бир шакли сақланиши керак; бу билан ўқиш ва ёзишда соддаликка эришилади. Ўзбек араб алифбосида ҳарфларнинг деярли барчаси сўзнинг қ аерида келишига қараб икки ёки тўрт шаклда ёзилади. Бундай но қ улайлик ўзбек лотин алифбосида йўқ. 13. Алифбо нашр ишлари учун, ёзув машинкаси учун кулай бўлиши лозим. Араб ёзуви дастхат учун яратилган.бу ёзув асосидаги алифбонинг энг содда кўриниши бўлмиш нас ҳ хати ҳам нашр ишларига жуда но қ улай. Ўзбек лотин алифбоси нашр ишлари учун, ёзув машинкаси учун қ улай. 14. Алифбода ҳарфларнинг бош ҳарфи кичик ҳарф шакли мавжуд бўлиши керак. Бош ҳарф ёзувда жуда муҳим вазифаларни бажаради: гапнинг бошланишини кўрсатади, хурмат билдирилаётганини кўрсатади. Ўзбек лотин алифбосида ва ўзбек кирилл алифбосида бундай имконият бор, ўзбек араб алифбосида эса бундай имконият умуман йўқ.

www.arxiv.uz 15. Алифбо тиниш белгиларни ишлатиш учун қ улай бўлиши керак. Матнни тўғри ва тез тушунишда тиниш белгиларининг аҳамияти жуда катта. Ўзбек араб алифбосида тиниш белгиларини ишлатиш имконияти деярли йўқ, қ олган икки алифбомиз эса тиниш белгиларини ишлатиш учун қ улай. Ю қ оридагилардан аёнки, уч алифбомиздан бирортаси ҳам мукаммал эмас. Улардан ҳар бири мукаммал алифбо олдига қўйиладиган талабларга турли даражада жавоб беради. Санаб ўтилган талабларга энг кўп даражада жавоб бериш ўзбек лотин алифбосига мансуб. Хуллас, лотин алифбосини танлашимиз ижтимоий жиҳатдан ҳам, иктисодий жиҳатдан ҳам , тил илми жиҳатидан ҳам тўғри бўлди. Лотин алифбосидаги айрим ҳарфлар бир тилнинг ўзидан бошқа – бошқа товушни кўрсатиш учун ёзиладиган ҳолат ҳам бор. Масалан, у ҳарфи сўзнинг бир ўрнида й товуши учун ёзилса, сўзнинг бошқа бир ўрнида и товуши учун ёзилади. Биз бундай ҳолатга йўл қ уймадик. Айрим ҳарфларга икки ҳар хил товушни ифодалаш вазифаси юкланди. Масалан, j ҳарфи: 1) ғарб тилларидан олинган jurnal , projektor каби сўзларда ва ajdar , mujda каби шар қ тилларидан олинган бир неча сўзларда сир ғ алувчи ундошни ифодалаш учун ёзилади; 1) қ олган сўзларда эса портловчи ундошни ифодалаш учун ёзилади: jahon , tijorat каби. Бу ҳарф икки товушдан қай бири учун ёзилганини ажратиб олиш қ ийин бўлмайди. Ўзбек кирилл алифбосидаги яна бир хусусият ҳам ўзбек лотин алифбосига кўчиб ўтди: о ҳарфи ҳар икки алифбода икки ҳар хил товушни кўрстиш учун ёзилади. (Ғарб тилларидан олинган полк каби сўзлардаги унлини ва ота каби сўзлардаги унлини ифодалаш учун ёзилади). Жорий этилаётган алифбомизнинг алоҳида таъкидланадиган хусусияти шуки, ушбу алифбо сирасидаги барча ҳарфлар ўзбек тилида мавжуд товушларни ифодалайди, фақат ўзга тилга мансуб товушни ифодалайдиган ҳарф йўқ. Лотин алифбосидаги ҳарфлар ўзбек тилидаги товушларни ифодалаш учун етарли эмас. Шу сабабли айрим товушлармиз учун ўзимиз ҳ арф хосил этишимиз зарур бўлди.

www.arxiv.uz Юқоридаги ўзгаришлардан кейин алифбомиз 29 ҳарфдан иборат бўлди. Бундан ташқари тутуқ белгиси ҳам мавжуд. Кўринадики, биз лотин алифбосини кўр-кўрона кабул қилмай, ўзбек тилининг миллий хусусиятларига буйсундириб кабул қилдик. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, амалга оширилган ўзгаришлар оқибатида бир канча ижобий натижаларга эришдик: алифбомиз инглиз тили асосида ишлаб чиқилган ва дунё микёсида амал қилаётган компьютер системасига мосланди. Бу билан ўзбекча матнни дунё микёсида исталган нуқтага узатиш имкониятига эга бўлдик. Бўлардан катъи назар, алифбомиздаги ҳарфларнинг дастҳат учункулай бўлишига эришилди, шу билан бирга ўзбек тилида йўқ товушга ҳарф олмадик, ўзбек тилидаги товушларни эса ҳарф билан таъминладик. Ўзбек кирилл алифбосидан ўзбек лотин алифбосига ўтишни осонлаштириш учун бу икки алифбони киёслаб ўрганиш зарур. Ҳарфларни ўқий олиш бошқа – ю, ёза олиш бошқа. Ҳарф ўқишни ўрганиш ҳарф ёзишни ўрганишдан кўра осонро қ Ҳарф ўқиш учун асосан кўзимиз ҳарфларни танийдиган бўлиши керак. Ҳарфларни ўқий олсақ, ҳали тўлиқ маънода савод чиқарган бўлмаймиз. Саводли бўлиш учун ҳарфларни ёзиш кўникмасини ҳам ҳ осил этишимиз шарт. Қ уйидаги баён маълумотдан ноъмалумга бориш асосида амалга оширилди. Бунда аввал босма ҳарфлар, кейин ёзма ҳарфлар изо ҳ ланади; ҳар бири доирасида аввал кичик ҳарфлар, кейин бош ҳарфлар тасвирланди. Ҳар гал лотинча ҳарф қ атнашадиган сўз мисол келтирилиб, шу сўзнинг кирилл алифбосида ёзилиши ҳам бериб борилди. Алифбомиздаги ҳарфлар гуру ҳ ларга ажратиб изо ҳ ланди, бу гуруҳлар рим ра қ амлари билан белгиланади. Баёнда лотинча сўзи лот қисқартирмаси, кириллча сўзи учун Кир, қисқартирмаси ишлатилади.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар рўйхати: 1. Лотин ёзувига асаосланган ўзбек алифбосини жорий этиш тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг Қонуни.Т.,''Ўзбекистон'', 1993 йил (2.09.) 2. Янги алифбо ва имлони ўрганиш дастури. Тузувчи: Й. Абдуллаев. Т., 1996 3. Рахматуллаев Ш. Ўзбек тилининг янги алифбоси ва имлоси. Т., ''Университет'' 2002 4. Ра ҳ матуллаев Ш., Хожиев А. Ўзбек тилининг имло лу ғ ати. Т . ,1996 5. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Ма ҳ камасининг 1995 йил 24 августдаги 339-сон Қарори.

O'xshashlar

Халк лотин тили грамматик курилиши

Хозирги имло муаммолари фанининг максад ва вазифалари

Имло. Орфоэпия. Талаффуз ва оханг

Янги ижтимоий-иқтисодий муносабатларнинг ривожланиб бориши шароитларида ўзбек адабий тилининг такомиллашиш характери

Хозирги узбек адабий тили ёзув тизимлари