Имло. Орфоэпия. Талаффуз ва оханг - Tilshunoslik - Referatlar

Имло. Орфоэпия. Талаффуз ва оханг

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

58 KB

Ko'chirib olish

Имло. Орфоэпия. Талаффуз ва оханг Режа: 1. Ёзувлар ҳақида. 2. Имло нима? 3. Имло тамойиллари. 4. Орфоэпия ҳақида маълумот. 5. Талаффуз ва оҳанг.

Дастлаб нутқ фақат оғзаки шаклда бўлган. Кишилик жамияти тараққиётининг маълум даврида ҳаётий зарурият натижасида аста-секин ёзув яратилган. Бизнинг давримизда жаҳондаги халқлар 220 хил ёзувдан фойдаланадилар. Шу ёзувлардан жуда кенг тарқалгани лотин ёзуви бўлиб, жаҳон халқларининг 30 фоизидан зиёди шу ёзувни қўллайдилар. Эрамиздан олдинги V - IV асрларда Ўрта Осиёнинг Эронга яқин ҳудудларида расмий ёзув сифатида миххат ишлатилар эди. Ҳозирги эрамиздан бошлаб сўғд ёзуви ишлатила бошлади. Бу ёзув тахминан VI асргача давом этди. V - VIII асрлар давомида туркий халқлар Ўрхун-Энасой ёзувидан фойдаланишган. Ўрта Осиёнинг бизга маълум бўлган энг қадимги маҳаллий халқи сак ва массагет уруғлари бўлиб, уларнинг ҳам ўз ёзувлари мавжуд эди. Ана шу ёзувдан қадимий хоразмий ва сўғд ёзувлари яратилган. Қадимги туркий ёзув ёдгорликлари дастлаб Жанубий Сибирнинг Энасой дарёси ҳавзаларида ва Мўғилистоннинг Ўрхун водийсида топилган. Шунга нисбатан қадимги туркий ёзув Ўрхун-Энасой обидаларининг ёзуви деб ҳам юритилади. 1893 йили даниялик олим Н. Томсен ва рус олими В. В. Радлов қадимги туркий ёзувни ўқишга муваффақ бўлдилар. 1970 йилларгача туркий ёзув эрамизнинг V - VII асрларида шаклланган деган фикр етакчи эди. Кейинги топилмалар туркий ёзувнинг илдизларини икки ярим минг йиллик ўтмишдан изламоқ керак, деган хулосани чиқаришга асос бўлди. 1988 йилда Андижон вилоятининг Марҳамат туманидаги Лўмбитепа ёдгорлигидан кўза топилди. Унинг банди сиртига қадимий туркий битик ўйиб туширилган экан. Бу битик VII - VIII асрларга оид туркий обидалардан ёш жиҳатидан қарийб I - II асрча қадимийроқдир. Қадимги туркий хати аждодларимизнинг буюк кашфиётидир. Бу ёзувлар Рим ёзувларига ўхшаб кетганлиги учун рун ( руник) ёзувлари деб ҳам юритилади.

Ўрта Осиёда уйғур ёзуви ҳам мавжуд бўлган. Бу ёзувда битилган ёдгорликларнинг қадимгиси Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадғу билиг» асарининг Вена кутубхонасидаги нусхасидир. Аҳмад Югнакийнинг «Ҳибат- ул-ҳақойиқ» («Ҳақиқатлар армуғони»), Хоразмийнинг «Муҳаббатнома», Лутфий ва бошқа шоирларнинг айрим шеърлари уйғур ёзувида ёзилган. Уйғур ёзуви X - XV асрларда мавжуд бўлиб, араб ёзуви билан маълум давргача баравар ишлатилган. 720 йилдан араб ёзуви тарқала бошлаган. Араб ёзувида битилган энг қадимги ёдгорликлар XI асрга тааллуқлидир. Булар Юсуф Хос Ҳожибнинг «Қутадғу билиг» асарининг Наманган ва Қоҳира нусхаларидир. Маҳмуд Қошғарийнинг «Девону-луғотит-турк» асари ҳам араб ёзувида ёзилган. Ўзбеклар тахминан 1200 йил давомида араб алифбосидан фойдаланганлар. 1929 йилдан лотин алифбоси асосидаги янги ёзувга ўтилган эди. 1940 йилдан бошлаб эса рус графикаси асосидаги янги ўзбек алифбосига ўтилди. 1993 йил 2-3 сентябрдаги Олий Кенгаш йиғилишида ўзбек ёзувини лотин алифбосига ўтказиш тўғрисида қонун қабул қилинди. 1995 йилдаги Олий Мажлис сессиясида (6 май) бу алифбога айрим ўзгаришлар киритилди ва тўлиқ ўтиш муддати 2005 йил деб белгиланди. Ислоҳ қилинган янги ўзбек алифбосида 26та ҳарф ва 3та ҳарфий бирикма бор: sh , ch , ng . Aa Bb Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn Oo Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv Xx Yy Zz O ’ o ’ G ’ g ’ Sh Ch Ng . Тилда сўзлар ва қўшимчалар маълум қоидалар асосида ёзилади. Бу қоидалар йиғиндиси имло (орфография) деб юритилади. Имло қуйидаги қоидаларга асосланади. 1. Фонетик ёзув. Бу қоидага мувофиқ баъзи сўз ва қўшимчаларни эшитганимиз бўйича ёзиш мумкин: 1) тоғ+га – тоққа, кўк+га - кўкка. 2) оғиз+им - оғзим, бурун+им - бурнум. 3) ёш+а - яша, онг+ла - англа.

4) икки+ов – иккови, етти+ови-еттови. 5) сўра-қ – сўроқ, бўя+қ – бўёқ. 6) кес+дир – кестир, кел+дир – келтир. 7) ишлай бер (ишлайвер), келаолди (келолди). 2. Морфологик ёзув. Бу қоидага кўра сўз ўзаги ва қўшимчалар айнан ёзилади: 1) кетти эмас кетди , айтипти эмас айтибди 2) Тошкенттан эмас Тошкентдан 3) ишка эмас ишга 4) кулуб, учунчи, туғулди эмас кулиб, учинчи, туғилди ёзилади. 3. Шаклий ёзув. Бу қоидага кўра бошқа тиллардан кирган сўзлар ўша тилларда қандай ёзилса, шундай ёзамиз: стол (стўл эмас ), зоология (зўўлўгийа эмас ), майор (маёр эмас ), тонна (тўнна эмас ). 4. Тарихий-анъанавий ёзув бўйича сўз ва қўшимчалар тарихан, анъанавий тарзда қандай ёзиб келинган бўлса, ҳозир ҳам шундай ёзилиши мумкин: царизм – чоризм, подрядчик – пудратчи, боргин – боргил, борар – борур. 5. Дифференциаллаш (фарқлаш) ёзуви сўзларни урғу ёки бошқа фонетик воситалар (масалан, айириш белгиси) ёрдамида фарқлаб ёзишдир: олмá – óлма, шер – шеър. 1995 йил 24 августда қабул қилинган «Ўзбек алифбосининг янги имло қоидалари»да айрим ўзгаришлар мавжуд: 1) жуфт сўзлар орасида юкламалар боғловчи бўлиб келган ўринларда юклама сўздан чизиқча билан ажратилади: do ’ st - u dushman , kecha - yu kunduz . 2) йил, ойни кўрсатувчи рақамлардан кейин ҳам чизиқча қўйилади: 1995- yil 24- avgust , 1993- yil 2- sentabr . 3) кирилчадаги ц ҳарфи сўз бошида ва охирида s ҳарфи билан берилади: цирк – sirk , абзац – abzas . C ўз ўртасида унлидан кейин ts ҳарфий бирикмаси, ундошдан кейин эса s ҳарфи билан берилади: лицей – litsey , акция – aksiya .

4) тутуқ белгиси ъ ўрнида, шунингдек, s , h ҳарфлари ёнма-ён келганда, уларни sh ҳарфий бирикмасидан фарқлаш учун: ma ’ no , Is ’ hoq . Орфоэпия (талаффуз) қоидалари Тўғри талаффуз қоидаларининг йиғиндиси орфоэпия деб юритилади. Тўғри сўзлаш, аввало, шахснинг маданий етуклигидан далолат беради. Талаффуз меъёрлари деганда маълум бир қонун-қоидаларга амал қилиб сўзлаш ва ёзиш тушунилади: 1) муҳúм, мунúс, муҳúт, мумкúн сўзларининг иккинчи бўғини урғу олади ва жуда аниқ талаффуз қилинади. 2) баҳор, наҳор, савол, шамол каби сўзларнинг биринчи бўғинидаги а товуши о товушига яқин талаффуз қилинса ҳам, а ёзилади. 3) трáктор, дирéктор каби сўзларнинг урғусиз бўғинидаги унли деярли талаффуз қилинмайди, лекин ёзувда сақланади. Урғу маъно талаби билан қўйилиб, унинг ёрдамида сўз маънолари фарқланади: боғлáр (кўп боғ) – боғлáр (ҳаракат), сурмá (от) – сýрма (ҳаракат), атлáс (шойи) – áтлас (харита) ва б. Гапда, одатда, урғу олган сўз кесим олдида келади. Бу мантиқий урғу дейилади. Битта гапда нечта сўз бўлса, ҳаммаси мантиқий урғу олиши мумкин: Мен мактабга бордим. Мактабга мéн бордим. Талаффуз ва оҳанг Талаффузда оҳанг муҳим ўрин тутади. Оҳанг воситасида сўз бирикмалари ва гап, унинг бўлаклари фарқ қилинади: Тозагул (от, атоқли от) – тоза гул (сўз бирикмаси). 1. Машинадан / икки болали аёл тушди. 2. Машинадан икки / болали аёл тушди. 1-гапда аёл битта, бола иккита, 2-гапда эса аёл иккита. Гап бўлаклари талаффуз қилинганда, улар орасида тўхтам қилинади. Шу тўхтам орасидаги бўлак синтагма деб юритилади. Гул жанубнинг ойдин кечаси / Аста келди денгиз ёнига. Бу гапда иккита синтагма мавжуд. Синтагмалар орасига ёзувда баъзан вергул қўйилади, баъзан қўйилмаслиги ҳам мумкин.

Адабиётла r : 1. F . Абдураҳмонов, А. Сулаймонов, Х.Халиёров, Ж.Омонтурдиев. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Ўқитувчи. Т., 1979 Синтаксис. 2. Э. Бегматов, А.Бобоева, М. Асомиддинова, Б. Умиркулов. Ўзбек нутқ маданияти очерклари. Т., «Фан» нашриёти, 1988. 3. Ш.Раҳматуллаев. Ўзбек тилининг изоҳли фразеологик луғати» Т., Ўқитувчи. 1978 й 4. У. Турсунов, Ж.Мухторов, Ш.Рахматуллаев. Хозирги узбек адабий тили. Ўқитувчи. Т., 1979. 5. Ш.Шоабдураҳмонов. М.Аскарова, А.Хожиев. И.Расулов, Х.Дониёров. Ҳозирги ўзбек адабий тили, 1 – қисм, Ўқитувчи. Т., 1980. 6. А.Шомақсудов, И.Расулов, Р.Қўнғиров, Х.Рустамов. Ўзбек тили стилистикаси Ўқитувчи. Т., 1980. 7. Ўзбек тилининг имло луғати. Т., «Фан» нашриёти, 1976 й. 8. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Орфоэпия

Хозирги имло муаммолари фанининг максад ва вазифалари

Фонетика укитиш усуллари

Миллий узбек адабий тили

Янги имло қоидаларига шарҳлар. Ҳарфлар имлоси