Янги асрларда Европа тилшунослиги - Tilshunoslik - Referatlar

Янги асрларда Европа тилшунослиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

42 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Янги асрларда Европа тилшунослиги Уйғониш даври тилшунослиги XV-XVIII асрларни қамраб олади . Уйғониш даврининг бошланиши билан черковнинг обрў-эътибори сусайиб, антик даврга бўлган эътибор тобора кучаяди. Уйғониш даврининг вакиллари, зиёлилари юнон ва римликларнинг бой миллий маданиятига мурожаат қила бошлашди. Янги асрларда капитализмнинг феодализм устидан ғалабасига эришилди. Шу боис миллийлик, ўзликни англаш, санъат ва адабиёт ва фанга бўлган муносабатлар жиддий тус ола бошлади. Бу даврга келиб дунё тиллари ҳақидаги маълумотлар анча кўпайди. Тилшунослик фанининг кейинги тараққиёти учун муҳим ва зарур бўлган материалларни, фактларни тўплаш, йиғиш амалга оширилди. Филология фан сифатида шаклланди. Сунъий халқаро тилларнинг лойиҳалари вужудга келди. Уч юз йил давомида сунъий халқаро тилларнинг олти юзга яқин лойиҳалари яратилди. Миллий тилларнинг ўзига хос грамматик структуралари чуқур ўрганилиши натижасида мантиқий универсал грамматикалар ҳам юзага кела бошлайди. Жумладан, Акал томонидан араб тили грамматикаси, Рейхлин томонидан қадимги яҳудий тили грамматикаси яратилди. Рейхлиннинг мазкур асарида биринчи бўлиб Европа тилшунослигида ўзак, қўшимча сингари тушунчалар қўлланилган. Бу даврга келиб қадимги юнон файласуфларининг фикрлари таъсирида гапнинг бўлаклари ҳам формал логик қоидалар асосида объект ва предикат сингарилар орқали кенг изоҳлана бошлади. Шу даврда бошқарув ва мослашув муносабатлари бир-биридан фарқланди. Европа тилшунослигида тилларни бир-бири билан қиёслаш, таққослаш йўллари билан уларнинг тарихий қариндошликларини аниқлашга ҳам ҳаракат қилина бошланди.Ана шундай изланишлар натижаси сифатида юзага келган ишлар сифатида Г.Постеллунгнинг «Тилларнинг қариндошлиги ҳақида» номли, Иосиф Юстус Скалигернинг «Европа тиллари ҳақида

www.arxiv.uz мулоҳазалар» номли, Пётр Палласнинг «Барча тиллар ва шеваларнинг қиёсий луғати», Аделунг ва Фатернинг «Митридат ёки умумий тилшунослик» асарларини кўрсатиш мумкин. Европа тилшунослигида Декарт, Лейбниц каби олимларнинг фалсафий қарашлари таъсирида тилнинг грамматик қурилишини мантиқий қоидалар ва мезонлар асосида талқин қилиш ҳам ўзига хос ўринга эга бўлган. Бундай тадқиқотларнинг натижаси сифатида XVII-XVIII асрларда мантиқий грамматикаларнинг бир неча ўхшаш кўринишлари вужудга келди. 1660 йилда Париж атрофидаги Пор-Рояль монастирининг роҳиб олимлари мантиқшунос Антон Арно ва тилшунос Клод Ланслолар илк бор «Умумий рационал грамматика» асарини француз тилида яратдилар. Бу асар Парижда нашр қилинди. Бу грамматикада фонетикага оид маълумотлар ҳам ўрин олган эди. Фонетикага хос бўлган товуш ва ҳарф, урғу, бўғинга ажратиш сингарилар билан боғлиқ масалалар ҳам ёритилган. Морфологияга оид маълумотлар эса от, сифат, олмош, феъл, сифатдош, равиш, боғловчи, ундовлар ҳақида ва уларга хос бўлган грамматик категориялар хусусидадир. Мазкур асарнинг тугалланиш қисмида синтаксисга доир масалаларга ҳам алоҳида муносабат билдирилган. Жумладан, сўз бирикмаси ва гап ҳақидаги маълумотлар кенг ёритилган. Бу асарнинг илмий жиҳатдан янглиш тамойилларга асосланганлиги кўпгина тилшунослар томонидан таъкидланади. Бунга сабаб мазкур грамматикада бир мазмуннинг турли тилларда турлича воситалар билан ифодаланиши ҳисобга олинмаганлиги, тилларнинг турлича грамматик воситалар ва грамматик тузилишининг ўзига хослиги, муайян бир тилнинг ўзида ҳам тарихий даврларда юзага келувчи грамматик ўзгаришларнинг кузатилиши мумкинлиги сингари муҳим масалаларнинг ҳисобга олинмаганлигидир. Фалсафий грамматика эса тилни ўзгармас, бир хилда турувчи ҳодиса сифатида қарайди. Бироқ тилнинг тарихан ўзгарувчан эканлиги исбот талаб этмайди. Тилшуносликнинг вазифаси тилда мавжуд

www.arxiv.uz ҳолатни илмий жиҳатдан ёритиб беришдан иборат деб тушунадиган бўлсак, у ҳолда фалсафий грамматиканинг мазмуни ва моҳияти тамоман бунга зиддир. Шу боис XIX асрнинг машҳур тилшуноси Расмус Раск бу қарашларни мутлақо асоссиз эканлигини, унинг принципларида нотўғри муносабатларнинг мавжудлигини кўрсатиб беради ва бу ҳақда шундай дейди: «Грамматиканинг вазифаси сўз ясаш ҳақида кўрсатма бериш эмас, балки сўзларнинг қандай ясалишини ва ўзгаришини тасвирлашдир» (Н.А.Кондрашов, 42-бет). Хуллас, мантиқий (ёки фалсафий, рационал) грамматика айни бир мазмуннинг турли тилларда турли воситалар билан ифодаланишини, грамматик ифода воситалари ва грамматик мезонларнинг, категорияларнинг турлича, ҳар бир тилнинг ўзига хос бўлиши мумкинлигини назардан четда қолдирди. Бундай грамматикаларда тилга ўзгармас ҳодиса сифатида муносабат билдирилганлиги лингвистик қонуниятларга мос келмаслиги, мазкур ёндашувнинг мантиқий мезонларга мос келиши, мантиқ ва лингвистика бир-бирига боғлиқ бўлса ҳам , улар ягона фан эмаслиги, уларнинг қонуниятлари фарқли эканлигини ҳисобга олмаганлик яққол сезилиб туради. Қайд этилган камчиликларга қарамай , бу грамматика ўз даври ва ундан кейинги даврлар тилшунослиги учун ҳам ижобий аҳамиятга эга бўлди. Унинг таъсирида кўплаб янги асарлар яратилди. Словян мамлакатларида тилшунослик фанининг тараққиётига М.В.Ломоносов ҳам катта ҳисса қўшган. М.В.Ломоносов филологик фанлар билан ҳам шуғулланган. У грамматикага, нотиқликка, стилистикага оид бир қанча асарлари билан машҳурдир. У рус тилининг грамматикасига даҳлдор жуда кўплаб изланишлар олиб борган ва биринчилардан бўлиб рус тилининг грамматик структурасини кенг ёритган «Российская грамматика» асарини ёзган. Олим грамматика илмига алоҳида эътибор қаратган ва грамматика ҳақида: «Грамматика бўлмаса, нотиқлик илми тумтоқ, фалсафа асоссиз, тарих ёқимсиз, ҳуқуқшунослик шубҳали», - деб ёзган эди. М.В.Ломоносов

www.arxiv.uz тилларнинг қариндошлиги масаласи билан ҳам алоҳида шуғулланган. Унинг «Рус тили грамматикаси бўйича материаллар» номли асарида рус, латиш, юнон, лотин ва немис тилларининг тарихан қариндош эканлиги кўрсатиб берилади. Янги асрларда Европада тилшуносликнинг назарий ва амалий жиҳатдан кўплаб ютуқларни қўлга киритганлигини алоҳида қайд этиш лозим. Ана шу ютуқлар тилшуносликнинг янги босқичга кўтарилишига замин яратди. Шу асосда янги босқич- қиёсий-тарихий тилшунослик шаклланди.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Б.Валихужаев. Узбек адабиётшунослиги тарихи. Т., Узбекистон, 1993. 2. Фитрат. Ададбиёт коидалари. Т., Укитувчи, 1995. 3. Баранов В., Бачаров А., Суровцев Ю. Литературно-художественная критика. Москва, Вксшая школа, 1982. 4. Назаров Б. Узбек адабий танкидчилиги. Т., Фан, 1979. 5. Дусткораев Б. Узбек совет танкидчилиги. 1989 й. 6. Узбек совет адабий танкиди тарихи. 2 томлик. Т., 1987. 7. Худойберганов Н., А.Расулов. Узбек совет танкидчилиги. Т., 1990.

O'xshashlar

Антик даврлар тилшунослиги

Роман тиллари ва роман тилшунослиги

Матн тилшунослиги фанида нутқ деривацияси муаммоларини ўрганиш

Матн тилшунослиги фанида когнитив таҳлил ва прагмалингвистика имкониятларидан фойдаланиш

Узбек адабий тилининг урганилиш тарихи ва боскичлари