Vilgelm Fon Gumboldt – umumiy tilshunoslik fani Asoschisi. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik va boshqa ta‘limotlar - Tilshunoslik - Referatlar

Vilgelm Fon Gumboldt – umumiy tilshunoslik fani Asoschisi. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik va boshqa ta‘limotlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

109 KB

Ko'chirib olish

Vilgelm fon gumboldt – umumiy tilshunoslik fani Asoschisi. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik va boshqa ta‘limotlar Reja: 1. Yevropada Uyg‘onish davridagi tilshunoslik. 2. XIX asrda qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning yuzaga kelishi. 3. Vilgelm fon Gumboldt - umumiy tilshunoslik fanining asoschisi. 4. Tilshunoslikda yuzaga kelgan turli ta’limotlar: 5. Tilshunoslikda naturalizm ta’limoti. 6. Tilshunoslikda psixologizm ta’limoti. 7. Yosh grammatikachilar maktabi qarashlari. 8. Ferdinand de Sossyurning sotsiologik ta’limoti. 9. XIX asrdagi rus tilshunoslik maktablari 10. Ctruktural lingvistika va uning maktablari

Asosiy tushunchalar: Uyg‘onish davri tilshunosligi, komparativistika, mantiqiy grammatika, germanistika, antinomiya nazariyasi, naturalizm ta’limoti, bobo til, psixologizm ta’limoti, sotsiologizm ta’limoti, lingvistik maktablar, til ijtimoiy hodisa, til va nutq, sinxroniya va diaxroniya, funksional lingvistika, deskriptiv lingvistika, distributsiya, glossematika. YEVROPADA UYG‘ONISH DAVRIDAGI TILSHUNOSLIK XV asrdan XVII asrning boshlarigacha bo‘lgan davr G‘arbiy Yevropada uyg‘onish (renessans) davri deb ataladi. Feodalizm o‘zining eng yuqori taraqqiyot darajasiga chiqqan, kapitalizm endigina rivojlana boshlagan bu davrga kelib, arman, fors, o‘zbek, hungar, yapon, koreys, ispan, niderland, fransuz, ingliz, rus, ukrain, portugal, nemis, polyak, chex, auten, meksika tillari rivojlana boshlagan edi. XV–XVI asrlarda Yevropaliklar Shimoliy Amerika, Hindistondagi qator tillar, chunonchi, indoneziya, xitoy, arab, fors, turk, manchjur tillari bilan tanishdilar. Olingan ma’lumotlar asosida fan olamiga ma’lum bo‘lgan barcha tillarning kartotekalari tuzildi va tillar klassifikatsiya qilindi. Bu davrda ham antik davr adabiyotlarini, lotin va grek tillarini o‘rganish davom ettirildi. Jyul sezar Skaliger “Lotin tili asarlari haqida” (1540), R. Stefanus “Lotin tili xazinasi”(1553), G. Stefanus “Grek tili xazinasi” asarlarini yaratdi. Ayni vaqtda semit tillari, Yevropa xalqlari tillari grammatikasiga oid asarlar yaratila boshlandi. Jumladan, Uollsning “Ingliz tili grammatikasi (1653)”, Eduard Rudolfning “Rossiyskaya grammatika”si (1696) dunyoga keldi, fransuz, italyan tillaridan lug‘atlar nashr qilindi. Fransuz gumanisti G.Kastelleusning “Tillarning qarindoshligi haqida (1593)” nomli traktati yozildi. Yustus Skaliger (1540-1609) tillar tasnifi bilan shug‘ullanib, Yevropa tillarini 11 ta asosiy tilga ajratdi va ulardan 4 tasini “Til onalari” (materi-yaz ы ki) deb atadi. Qayd etilganidek, bu davrda tillarni o‘rganish asosida ko‘p tomli lug‘atlar dunyoga keldi. Jumladan, Pyotr Simon Pallasning 1786 –1791 yillarda Peterburgda chop etilgan “Barcha tillar va shevalarning qiyosiy lug‘ati” 4 tilli lug‘atida Osiyo, Yevropa, Afrika, Amerikadagi 272 tilga oid ma’lumotlar, ispaniyalik Lorenso

Gervasning 1800 –1804- yillarda Madridda chop etilgan “Ma’lum xalqlar tillarining katalogi”da 307 tilga oid, nemis olimlari I.K.Adelung va I.S. Faterlarning “Mitridat yoki umumiy tilshunoslik” lug‘atida 500 tilga oid ma’lumotlar keltirilganligini ko‘rsatib o‘tish mumkin. Demak, uyg‘onish davrida juda ko‘p jonli tillar – ispan, fransuz, venger, ingliz, polyak, chex, niderland tillarining normativ grammatikalari va lug‘atlar yuzaga keldi. Biroq lotin tili grammatikasi umumiy grammatika sifatida tan olinib, Yevropadagi jonli tillarning grammatikasiga tadbiq qilindi. Bu tilni o‘rganishni mantiqiy tafakkur qoidalarini bilishning asosi, barcha tillardagi grammatik kategoriyalarni esa umumiy mantiqiy kategoriyalarning namoyon bo‘lishi sifatida tushunish kuchaydi. Mantiqiy grammatika yaratish g‘oyasi asosida 1660 yilda Parij yaqinidagi Por-Royal monastirining rohib olimlari mantiqshunos Antuan Arno va fransuz tilshunosi Klod Lanslo tomonidan “ Umumiy ratsional grammatika” yaratildi. Por-Royal grammatikasi nomi bilan shuhrat qozongan, qadimgi yunon, yahudiy, lotin va fransuz tillari materiallari asosida yaratilgan ushbu asar o‘z oldiga barcha tillarga xos umumiy prinsiplar va farqlarning sabablarini aniqlash vazifasini qo‘yadi. Por-Royal grammatikasi 2 qism: fonetika va grammatika qismlaridan iborat bo‘lib, 1- qismning 6 ta bobi tovush va harf, urg‘u va bo‘g‘in masalalariga, oxirgi bobi har qanday tipdagi tillarning o‘qitish metodiga (uslubiga) bag‘ishlangan. Kitobning 2-qismi 24 ta bobdan iborat bo‘lib, shulardan 23ta bobi morfologiyaning savol va muammolariga hamda sintaksis yoki so‘zlarning tipologik tuzilishi – konstruksiyalari hamda o‘zaro birlashishi haqidadir. Ushbu grammatika “Aql asoslariga qurilgan va aniq hamda tabiiy usulda bayon qilingan gapirish san’atini asoslab beradigan umumiy grammatika”, ya’ni universal grammatika deb ataldi. 1675-yilda A.Arno va P. Nikollarning “Mantiq yoki fikrlash madaniyati” degan asari ham yaratildi.

XIX ASRDA QIYOSIY-TARIXIY TILSHUNOSLIKNING YUZAGA KELISHI XIX asrning boshlariga kelib, tilshunoslikka alohida fan sifatida qarash g‘oyasi qat’iy tus oldi. Ushbu asrning 1-choragida turli tillar haqida dalillar yig‘ish, to‘plangan ma’lumotlarni qiyosiy-tarixiy nuqtai nazardan tahlil qilish avj oldi. Olimlar ancha oldin ayrim tillar o‘rtasida o‘xshashlik borligiga e’tibor qaratgan bo‘lsalar-da, ushbu o‘xshashliklarning asl sababalari ilmiy jihatdan yoritilmagan edi. Aynan XIX asrga kelib, deyarli bir vaqtda turli mamlakatdardagi tilshunoslar tillar o‘rtasidagi sistematik o‘xshashlikni ular o‘rtasidagi qarindoshlik aloqalari, ya’ni tillar bir umumiy bobotildan kelib chiqqanligi, keyinchalik esa ularning har biri mustaqil rivojlanganligi bilangina tushuntirish mumkin, degan xulosaga keldilar. Bunga tilni tarixiylik jihatidan o‘rganish, xususan, jonli tillarning o‘tmishini o‘rganish, sanskrit bilan yaqindan tanishish katta turtki bo‘ldi. Tillarni tarixiy jihatdan o‘rganish va qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning maydonga kelishida ingliz sharqshunosi va huquqshunosi Vilyam Jons ning (1746-1794) sanskrit tili bilan yunon va lotin tillari o‘rtasida yaqinlik borligi haqidagi fikrlari, nemis olimi Fridrix Shlegel (1772-1829) tomonidan yaratilgan “Hindlarning tili va donoligi” asari zamin bo‘lib xizmat qildi. Ushbu asarda sanskrit tilining nafaqat lug‘at tarkibi jihatidan, balki grammatik tuzilishi jihatidan ham lotin, grek, german va fors tillariga qarindosh ekanligi, ularning bir umumiy asosdan kelib chiqqanligi qayd etilgan edi. Bu juda ko‘p jonli va qadimiy tillarni tarixiy va qiyosiy jihatdan o‘rganilishiga va qiyosiy-tarixiy metodning yaratilishiga, ayni paytda tilshunoslik fanining ham tarixiy, ham ilmiy-tarixiy nuqtai nazardan mustahkam asosga ega bo‘lishiga olib keldi. Qiyosiy-tarixiy metod o‘z oldiga qarindosh tillarni qiyoslash orqali o‘rganish hamda u yoki bu tilning tarixini, unda yuz bergan o‘zgarishlarni, til taraqqiyotidagi qonuniyatlarni ko‘rsatib, tushuntirib berish vazifalarini qo‘yadi. Ushbu metodning yaratilishida Frans Bopp, Rasmus Rask, Yakob Grimm, Aleksandr Vostokovlarning xizmatlari nihoyatda katta bo‘ldi. Ularning ijodiy izlanishlari

natijasida Hind-Yevropa tillari deyarli to‘liq o‘rganildi. Bu jarayon 4 davrga bo‘linadi: 1. Qiyosiy-tarixiy metod yaratilishidan to yosh grammatiklar maktabigacha bo‘lgan davr (XIX asrning 1-choragi). 2. Yosh grammatiklar maktabi davri (1870-1890). 3. Yosh grammatiklardan F. De Sossyurgacha bo‘lgan davr. 4. Sossyur ta’limotidan bugungi kungacha bo‘lgan davr. Birinchi davr ning o‘zi 2 bosqichdan iborat bo‘lib, 1-bosqichda qiyosiytarixiy metod yaratilgan bo‘lsa, 2-bosqichda umumiy tilshunoslik faniga asos solindi. XVII asr tilshunoslari ratsionistlarning “aql inson faoliyatida yetakchi rol o‘ynaydi”, degan fikrini olib, uni tilga tadbiq qilganlar, ya’ni aqlga, mantiqqa aloqador bo‘lgan qonuniyatlarni tilga nisbatan qo‘llaganlar. Shuning uchun PorRoyal tadqiqotchilari tadqiqot ishlarini fransuz tilini tavsiflashdan boshlagan bo‘lsalar ham, o‘z fikrlarini dalillashda grek, lotin, hatto qadimgi yahudiy tili dalillariga ham murojaat qilganlar. XVII-XVIII asrlar davomida “ratsional” va “universal” grammatikalarning bir necha variantlari yaratilgan bo‘lib, ular falsafiy, mantiqiy grammatika deb ham yuritilgan. Ularning fikricha, gap mantig‘ida universal grammatikaning falsafiy asosi bo‘lgan ratsionalizm mavjud (ratsionalizm – aql). Birinchi bosqichning asosiy namoyondalari: Frans Bopp (1791-1867) – buyuk nemis tilshunosi, Berlin un-ti professori, qiyosiy-tarixiy metod asoschisi. Asarlari: “Sanskrit tilining tuslanish sistemasi va uni grek, lotin, fors va german tillaridagi tuslanish sistemasiga qiyoslash” (1816), “Sanskrit, zend, arman, grek, lotin, eski slavyan, got va nemis tillarining qiyosiy grammatikasi” (3 tom, 1833-1852). F.Bopp tillarning morfologiyasini qiyoslash asosida qarindoshligini isbotlashga harakat qilgan, hind-yevropa tillari atamasini olib kirgan. U yaratgan agglyutinatsiya nazariyasi ga ko‘ra, so‘z o‘zartiruvchilar ilgari mustaqil qo‘llanib kelgan o‘zaklarning keyinchalik asosiy o‘zakka birikishidan, ya’ni

agglyutinatsiyasidan kelib chiqadi. Masalan, shaxs-son affikslari olmosh o‘zaklaridan kelib chiqqan. Biroq u fonetikaga e’tibor qaratmadi, malay, polineziya va janubiy kavkaz tillarini ham Hind-Yevropa tillariga kiritib jiddiy xatoga yo‘l qo‘ydi. Rasmus Xristian Rask (1787-1832) – daniyalik tilshunos, Asarlari: “Island tili bo‘yicha qo‘llanma” (1811), “Island tilining kelib chiqishi” (1818), “Frakiy tili haqida” (1822). Tillarni leksik jihatdan qiyosladi, germanistikaga asos soldi, slavyan tillari mustaqil tarmoq ekanligini isbotladi. Yakob Grimm (1785-1863) – nemis tilshunosi. Asarlari: “Nemis grammatikasi ” (4 tom, 1819-1837), “Nemis tili tarixi” (1848). U german tillarining tarixiy fonetikasini yaratdi, tildagi o‘zgarish va taraqqiyotni tovushlarning o‘zgarishida ko‘rdi, jumladan, buyuk ko‘chish qonuni asosida undoshlarning siljiganini isbotlab berdi. Xalq tarixini o‘rganishda tilning taraqqiyotini asosiy deb bildi. Tilshunoslik metodologiyasiga tarixiylik tushunchasini kiritgani uchun u tarixiy grammatikaning asoschisi hisoblanadi. “Nemis tili tarixi” asarida: “Bizning tilimiz bizning tariximizdir. Xalqlar haqida suyaklar, qurollar va mozorlarga qaraganda jonliroq bo‘lgan guvoh bor. Bu - ularning tilidir. Til – inson ruhining guvohidir”, - deb yozgan edi. Aleksandr Xristoforovich Vostokov (1781-1864) – rus tilshunosi. Asarlari: “Slavyan tili haqida mulohazalar” (1820), “Rus grammatikasi” (1831), “Rumyansev muzeyidagi rus va slavyan qo‘lyozmalarining tasviri”, “Cherkov slavyan tili lug‘ati” (1858-1861). U slavyan tillari tarixiy taraqqiyotini davrlashtirgan, shu oilaga mansub tillarni tarixiylik nuqtai nazaridan o‘rganishni boshlab bergan olimdir. Xulosa qilib aytganda, bu davrda ijod qilgan olimlar juda katta amaliy ish bajardilar. R. Rask skandinaviya tillarini, F. Bopp Yevropa tillari va qadimgi hind tilini, Ya. Grimm esa got-german tillarini tadqiq qilib, bu tillarning yagona oilaga mansubligini o‘rganadi. Ushbu olimlar olib borgan tadqiqotlar kamparativistika - qiyosiy-tarixiy tilshunoslikning vujudga kelishiga va tilshunoslik fanini mustaqil fan sifatida shakllanishiga zamin yaratdi.

VILGELM FON GUMBOLDT – UMUMIY TILShUNOSLIKNING ASOSCHISI Vilgelm fon Gumboldt (1767-1835) – buyuk nemis filosofi, Berlin universiteti asoschisi, siyosatchi va davlat arbobi. U juda ko‘p tillar (bask tilidan tortib, polineziya va indeeslarning tillarigacha) haqida ma’lumotga ega edi. U o‘z asarlari va g‘oyalari bilan tilning ilmiy nazariyasini yaratdi va umumiy nazariy tilshunoslikka asos soldi. 1820 yilda «Tillar taraqqiyotining turli davrlarida ularni qiyosiy-tarixiy o‘rganish haqida» Berlin akademiyasida qilgan ma’ruzasida til haqida alohida mustaqil fan yaratish zarurligi g‘oyasini o‘rtaga tashlaydi va uni asoslab beradi. U tillarning mustaqilligini tan olmaydigan, dunyo tillarini mantiqiy jadvallarga majburan kiritishga qaratilgan umumiy grammatika – Por-Royal grammatikasini inkor qiladi. Gumboldt hayotining so‘nggi yillarida yaratgan 3 tomli “ Yava orolidagi kavi tili haqida ”(1836-1840) asarining “Inson tili tuzilishining har xilligi va uning inson naslining ma’naviy taraqqiyotiga ta’siri” deb atalgan kirish qismida o‘zining nazariy-falsafiy qarashlarini mukammal bayon etadi. U har bir xalqning tilida o‘sha xalqning tarixi, madaniyati va butun ruhiy dunyosi namoyon bo‘lishini ta’kidlaydi. “Til millatning ruhidir”, deydi u. Olim til va tilga yondosh hodisalar, til bilan bog‘liq jarayonlarni dialektik birlikda o‘rganish zarurligi, til hodisalari dialektik zidlik asosida qurilganligini bayon etadi va til antinomiyasi haqidagi g‘oyasini ilgari suradi. U yaratgan umumiy tilshunoslikni til falsafasi deb atash mumkin. Gumboldt ta’limotining eng muhim jihatlari:  til shakl (forma)dir, u bir-biri bilan aloqador, o‘zaro zidlik asosida bog‘langan sistemani tashkil etuvchi nutq tovushlaridan tashkil topadi;  til formasi moddiy va ruhiy, tashqi va ichki tomonlarning birligidan tashkil topadi;  tilning tashqi formasi uning materiyasi, ya’ni tovush tizimidir;

 tilning ichki formasi til strukturalarinig tashkil qilinishi bo‘lib, xalq ruhining so‘zda ifodalanishidir;  til so‘z va grammatik qoidalardan iborat, so‘z esa tushunchani ifodalaydigan belgi, ramzdir;  u til va nutqni farqlaydi va so‘zning nutqdagi qiyofasini uning grammatik formasi, deb ataydi. Vilgelm fon Gumboldt ta’rificha, til murakkab, bir-biriga qarama qarshi bo‘lgan sifat va xususiyatlarni o‘zida mujassamlashtirgan hodisadir. Shuning uchun ham, olimning fikricha tilni o‘rganishda antinomiya (qarama-qarshilik) metodini qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Tilning tabiatiga xos asosiy antinomiyalar 1. Til bilan tafakkur bir-birini taqazo etadigan ajralmas hodisa, tilsiz tafakkur, tafakkursiz til bo‘lmaydi. 2. Til va nutq antinomiyasi: til faoliyat bo‘lsa, nutq shu faoliyat ning, ya’ni nutqning mahsulidir. 3. Nutq va tushunish antinomiyasi, so‘zning haqiqiy ma’nosi faqat individning nutqida o‘z aksini topadi. 4. Ob’ektiv va sub’ektiv omillarning o‘zaro munosabati: har bir individ jamiyati tomonidan meros qoldirgan tildan foydalanadi, ayni paytda har bir so‘zlovchi o‘z nutq faoliyati bilan tilga sub’ektiv hissa qo‘shadi va tilning taraqqiyotida ishtirok etadi. 5. Tilda zaruriylik va erkinlik antinomiyasi. Tildagi qonun-qoidalar hamma uchun zaruriy, ammo individlar erkin holda tilga o‘z hissalarini qo‘shadilar, ammo individlarning erkin harakatlari chegaralidir. 6. Tilda turg‘unlik va harakat antinomiyasi. Inson tili dinamik hodisa sifatida o‘zgarib turadi, chunki til xizmat qilayotgan jamiyatni o‘zi har doim harakatda va o‘zgarishlarga moyil. Shu bilan birga til nixoyatda turg‘un hodisadir. Biroq Gumboldt tildagi milliylik xususiyatini ko‘ra olmagan, til ruhga xos bo‘lgan qonuniyatlar asosida rivojlanadi, deb bilgan. Ikkinchi bosqich Avgust

Shleyxer va German Shteyntalning naturalistik ta’limoti bilan bog‘liq bo‘lib, XIX asrning 50-60-yillarni o‘z ichiga oladi. TILSHUNOSLIKDA NATURALIZM TA‘LIMOTI Avgust Shleyxer (1821-1863) - nemis olimi, naturalizm ta’limoti asoschisi. U botanika va falsafa fanlarini ham o‘rgangan, 1858 yildan Rossiya fanlar akademiyasining muxbir a’zosi. Asarlari: “Nemis tili” (1860), “Hind-German tillari qiyosiy grammatikasining kompendiumi” (1861), “Darvin nazariyasi va til haqidagi fan”(1863), “Insonning tabiiy tarixi uchun tilning ahamiyati haqida”(1865). U Hind-Yevropa tillarining umumiy masalalari, german, slavyan, boltiq tillari bilan shug‘ullandi, litva tilini o‘rganib, jonli nutq bo‘yicha tadqiqot olib bordi. Eng mashhur asari “Hind-German tillari qiyosiy grammatikasining kompendiumi” bo‘lib, unda qadimgi hind-yevropa tilini – bobo tilni qayta tiklab, uning har bir shahobchasi qanday rivojlanganini ko‘rsatmoqchi bo‘ladi. Shleyxer naturalizmining asosiy mohiyati shundaki, u tilni jonli, tabiiy organizm, deb hisoblaydi. Organizm terminini to‘g‘ri – biologik ma’noda talqin qiladi. Shleyxerning naturalistik qarashlari Darvinnig “Turlarning paydo bo‘lishi va tabiiy tanlash” (1859) asaridan so‘ng yanada kuchaydi. Uning fikricha, “Tillar insonning xohishidan tashqari paydo bo‘lgan, o‘sgan va ma’lum qonunlar asosida rivojlanadigan tabiiy organizmdir. Ular o‘z navbatida qariydi va o‘ladi.” “Tillar tovush materiyasidan tashkil topgan tabiiy organizmlardir”. Shleyxer tilning ijtimoiy mohiyatiga yetarli ahamiyat qaratmaydi. Shuningdek, Shleyxer tillar “hayoti” va taraqqiyotini 2 davrga: taraqqiyot davri va inqiroz davriga bo‘ladi va tilning taraqqiyoti uning tanazzulidir, degan g‘oyani ilgari suradi. Bu g‘oyalar, albatta, tilshunoslar tomonidan qattiq tanqid ostiga olindi. Biroq uning tilni bir butun sistema deb qarashi tilni sistema va struktura, deb tushunishga imkon berdi. TILSHUNOSLIKDA PSIXOLOGIZM TA‘LIMOTI Geyman Shteyntal (1823-1899) - Berlin universiteti professori, V.Gumboldt va psixolog Iogann Gerbertning shogirdi, psixologizm ta’limotining

asosiy namoyandasi. Asarlari: “Tillarning tasnifi til g‘oyasining taraqqiyoti sifatida” (1850), “Grammatika, mantiq va psixologiya” (1851), “Til qurilishining eng muhim tiplari xarakteristikasi”(1860), “Psixologiya va tilshunoslikka kirish”(1875), “Falsafa, tarix, psixologiya va ularning o‘zaro munosabati” (1863). Tilshunoslikdaga psixologizm oqimi naturalizmni qattiq tanqid ostiga oladi, ular tilning taraqqiyotini shaxs tafakkuri, ruhiyatidagi taraqqiyot bilan bog‘liq deb hisobladilar. Shteyntal ta’limotidagi eng muhim g‘oya nutq, tilni tafakkur quroli, fikr ifodalash vositasi, deb qaralganligi, biroq psixologizm tilning ijtimoiy hodisa ekanligini inkor qiladi. Aleksandr Afanas‘yevich Potebnya (1835-1891)– rus va ukrain filologi, Rossiyada psixologizm oqimi vakili, Xarkov universiteti professori, Rossiya FA muxbir a’zosi. Asosiy asarlari: “Fikr va til” (1862), “Rus grammatikasidan lavhalar” (4 tom, 1874) . Potebnya tilshunoslikning umumfalsafiy masalalari, sintaksis, semantika, etimologiya, fonetika, dialektologiya, folklor, etnografiya bilan shug‘ullangan. U tilni xalq ijodi, mahsuli deb hisoblaydi. Til o‘z ob’ektiv qonuniyatlariga egaligini ta’kidlaydi, til hodisalarining sababini psixologiyadan emas, balki tilning o‘zidan qidiradi. Uning fikricha, til doimiy faoliyatdir, so‘zlovchi va tinglovchi o‘rtasidagi umumiylik har ikkovining bir xalqqa, millatga tegishliligi bilan belgilanadi. Har qanday so‘z 3 elementdan: tovush, tushuncha va ma’nodan tashkil topadi. Potebnya so‘zning haqiqiy hayoti nutqda amalga oshishini, so‘zning ma’nosi esa faqat nutqda reallashishini ta’kidlaydi va so‘zning nutqda har gal turlicha ma’no ifodalashini qayd etadi. YOSH GRAMMATIKLAR MAKTABI QARASHLARI XIX asrning oxirgi choragida qiyosiy-tarixiy tilshunoslikda bir guruh yosh tilshunoslarning “Yosh grammatiklar” deb atalgan yangi bir oqimi paydo bo‘ldi va ular keksa avlod tilshunoslarini tanqid qila boshladilar. Ular klassik va bobo tillarni o‘rganishni tanqid qilib, ya’ni til tarixini tan olmasdan, jonli tillarni o‘rganishga chaqirdilar. A.Leskin (1840-1915), K.Brugman (1849-1919), G.Ostgof (18421907), G. Paul (1846-1921), B.Delbryuk (1842-1912) kabi Leypsig

universiteti olimlari, shuningdek, F. de Sossyur (1857-1913), F.F.Fortunatov (1848-1914), V.Tomson (1842-1927) singari mashhur tilshunoslar ham yosh grammatiklarga biroz yondashganlar. Yosh grammatiklar fikricha, til individual psixofiziologik faoliyat, tildagi barcha o‘zgarishlar ayrim shaxslarning kundalik nutq faoliyatida vujudga keladi. Yosh grammatikachilar tilning ikki xil faoliyati borligini uqtirar edilar. Bulardan biri tilning yakka (individual) faoliyati bo‘lib, u tilda paydo bo‘ladigan yangi hodisalarning analogiyaga asoslanishidan iboratdir. Analogiya (o‘xshashlik) esa assotsiatsiya (uyushma) orqali yuz beradigan psixik hodisalardan kelib chiqadi. Tilning ikkinchi tomoni – bu tilning fiziologik faoliyati va uni tildagi fonetik o‘zgarishlarda ko‘rinishidir. Shuning uchun yosh grammatikachilar tilshunoslikda yangi fonetik qonunlarni kashf qilish va tasvirlashga katta e’tibor berganlar. Yosh grammatikachilar til hodisalarini chuqur va mukammal o‘rganish uchun tildagi ayrim hodisalarni boshqa jarayonlardan ajralgan holda o‘rganishni tavsiya qilganlar. Shuning uchun ham ularning ta’limotida “atomizm” degan atama ishlatilgan. Yosh grammatikachilar hind-yevropa tillari sohasida, ayniqsa, fonetika sohasida katta kashfiyotlar qilishdi. Ular aniq tillarning tarixiy fonetikasi va grammatikasida hamda dialektologik tadqiqotlarda o‘z ta’sirini ko‘rsatib kelgan. Yosh grammatikachilarning fikricha, Hind-Yevropa tillarining naturalistik va mantiqiy tadqiqida juda ko‘p tillararo hodisalar o‘rganilgan, ammo so‘zlovchiga – inson omiliga e’tibor kam berilgan. Yosh grammatiklar to‘garagi faoliyati orqali qiyosiy-tarixiy tahlil metodlari, funksional-semantik grammatikaning muammolari o‘rganildi. Tilni nafaqat individual psixologik, balki, madaniy-tarixiy jarayon ekanligiga aniqlik kiritildi. FERDINAND DE SOSSYUR VA UNING SOTSIOLOGIK TA‘LIMOTI XX asrdan boshlab tilshunoslik fanining predmetini aniqlashda yangi davr boshlandi. Ferdinand De Sossyur (1857–1913) – Jenevada tug‘ilgan, shveysariyalik fransuz. Jeneva, Leypsig, Berlinda ta’lim oldi. 1878 yilda yigirma

yasharlik F. De Sossyur “Hind-Yevropa tillaridagi dastlabki unli tovushlarning sistemasining tadqiqi” nomli ishi e’lon qilindi.1881 yilda Leypsigda doktorlik disyasini himoya qildi. 1906 yildan Jenevada umumiy tilshunoslik kafedrasiga rahbarlik qildi va tadqiqotlari asosida ma’ruzalar o‘qidi. F. de Sossyurning fanda mashhur bo‘lgan eng yirik asari “Umumiy tilshunoslik kursi” deb ataladi. Ushbu asarni Sossyur vafotidan keyin 1916 yilda uning shogirdlari Sharl Balli va Albert Setselar o‘z konspektlari asosida chop ettirishgan bo‘lib, 1931 yilda nemis tilida, 1933 yilda rus tilida nashr ettirildi. Sossyurning tilning ijtimoiy xususiyati haqidagi qarashlari tilshunoslikda keskin burilish bo‘lishiga olib keldi. Xususan, uning “Til material emas, balki formadir” degan fikri Praga, Kopengagen, Amerika struktural maktablarining shakllanishida asosiy omil bo‘ldi. Sossyur fikricha, insonning nutq faoliyati ko‘p qirrali hodisa bo‘lib, falsafa, psixologiya, fiziologiya, antropologiya, matematika va boshqa fanlar bilan bog‘liq. Sossyur til bilan nutq o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanishni e’tirof etsa-da, ularni til lingvistikasi va nutq lingvistikasi tarzida alohida o‘rganishni, bunda tilshunoslik asosan til lingvistikasi bilan shug‘ullanishi, nutq lingvistikasi esa fizika, fiziologiya, psixologiya kabi fanlarda o‘rganilishi kerak, deb hisoblaydi. U nutq faoliyatini o‘rganishda V. fon Gumboldt kabi antinomiya metodidan foydalanib, til va nutq, sinxroniya va diaxroniya, ichki va tashqi lingvistika antinomiyalarini ilgari surdi. Sossyur ta‘limotining muhim jihatlari 1. Tilshunoslik fanining haqiqiy ob’ekti – tildir. Tilni psixologiya, mantiq, fiziologiya kabi fanlar nuqtai nazaridan emas, balki bevosita tilshunoslik fani asosida o‘rganish kerak. 2. Til sistem tuzilishga ega bo‘lgan ijtimoiy hodisadir. Til belgilari, hodisalari o‘zaro dialektik bog‘liq bo‘lib, ular bir-birini belgilaydi va o‘zaro mantiqiy, zaruriy aloqaga kirishib, bir butunlikni – til sistemasini hosil qiladi. 3. Til g‘oya, fikr, ma’no tashuvchi belgilar sistemasidir. Til belgisi 2 tomonga: ifoda tomoni (ifodalovchi) va mazmun tomoni (ifodalanuvchi)ga ega shartli, ixtiyoriy, birlikdir. Ular moddiy va ruhiy tomonlar, ya’ni tovush va ma’no

birligidan iborat bo‘lib, o‘zaro dialektik bog‘liqlikda bitta ijtimoiy vazifani bajaradi, fikr almashuvni – kommunikativ jarayonni ta’minlaydi. 4. Sossyur tilni ichki va tashqi lingvistikaga ajratadi va ularni bir-biriga qarama-qarshi qo‘yadi. Uning fikricha, ichki lingvistika tilning strukturasini, tashqi lingvistika esa tilni u yashaydigan real shart-sharoit - jamiyat taraqqiyoti bilan bog‘liq holda o‘rganishi kerakligini ta’kidlaydi. Aynan shu masalalar umumiy tilshoslikning o‘rganish ob’ekti hisoblanadi. 5. Sossyur tilda 2 aspektni: sinxroniya va diaxroniyani farqlaydi. Uning fikricha, til sistemasi va strukturasini o‘rganishda ayniqsa sinxron aspektning ahamiyati katta, tilshunoslik fanining bosh vazifasi til hodisalarining bugungi kundagi holatini o‘rganishdir va bu tilning tarixini, boshqa tillar bilan qiyosini o‘rganishdan avval bo‘lishi kerak. 6. Sossyur tilni til va nutqqa ajratadi. Til tildagi so‘zlarning jami va nutqni qurish, tuzish qoidalaridir. Nutq esa til sistemasining so‘zlashuvdagi yoki matndagi qo‘llanishidir. Sossyur o‘z fikrini isbotlash maqsadida shaxmat o‘yiniga murojaat qilib, shaxmat o‘yinining mazmunini shaxmat donalarining joylashishi va ularning yurish qoidalari tashkil etadi, biroq har bir shaxmatchi ulardan individual tarzda foydalanadi. Til nutqdan quyidagi 5 ta belgisiga ko‘ra farqlanadi:  1) Til – ijtimoiy, umumiy, nutq esa individual hodisa.  2) Til sistem, nutq esa asistem hodisa.  3)Til potensial (yashirin imkoniyat), nutq esa real voqelik.  4) Til sinxron, nutq esa diaxron, tarixiy hodisa.  5) Til - mohiyat, nutq – hodisa. 7. Sossyur til va nutq birliklari orasidagi o‘zaro bog‘lanishni paradigmatik va sintagmatik munosabatga ajratadi. Paradigmatik munosabat til birliklarining bir paradigmaga, masalan, so‘zlarning vertikal yo‘nalishda turlanish yoki tuslanish qatoriga birlashishi va bosh, asosiga ko‘ra farqlanishidir. Masalan, kitob, kitobni, kitobning, kitobda, kitobdan so‘zlarining ma’nosi bosh kelishik shakliga ko‘ra olinadi. Sintagmatik munosabatda esa til birliklarining o‘zaro semantik-sintaktik

munosabatga kirishishi va gorizontal planda birikmalar hosil qilishi tushuniladi: kitobning qadri, kitobni o‘qish kabi. Paradigmatik munosabat til birliklarining nutqqacha bo‘lgan til hodisasi bo‘lsa, sintagmatik munosabat til birliklarining nutq jarayonidagi mantiqiy munosabatidir va u nutq hodisasi sifatida qaraladi. Xulosa qilib aytganda, XX asr tilshunoslik fanida keskin burilishlar sodir bo‘lgan davr bo‘ldi. Yuqorida qayd etilgan oqimlar, mashhur tilshunos olimlarning qarashlari va faoliyatlari tilshunoslik fanining keng miqyosda rivojlanishiga sabab bo‘ldi. Albatta, bu o‘rinda ayniqsa tilning sistemaliligi, til va nutq dialektikasi, tilning ijtimoiyligi g‘oyalarini ilgari surgan Sossyur ta’limotining ahamiyati beqiyos. Sossyur ta’limoti tilshunoslikda nafaqat sotsiologik lingvistikaning yuzaga kelishida, balki bir qator lingvistik maktablar va struktural lingvistikaning vujudga kelishida ham muhim omillardan biri bo‘ldi. XIX ASRDAGI RUS TILSHUNOSLIK MAKTABLARI MOSKVA LINGVISTIKA MAKTABI XIX asrning oxirlarida Rossiyada alohida lingvistik maktablar vujudga keldi. Ulardan biri Filipp Fedorovich Fortunatov (1848-1914) asos solgan Moskva lingvistik maktabi bo‘lib, bu maktab tilshunoslik fanining taraqqiyotiga va qiyosiytarixiy tilshunoslikning Rossiyada rivojlanishiga ulkan hissa qo‘shdi. F.F. Fortunatov so‘zlarni shakl tomonidan tasniflab, ularni o‘zgaruvchi va shakli o‘zgarmaydigan (grammatik shaklsiz, faqat so‘z yasovchi shakllardan iborat) kabi turlarga tasniflaydi, ushbu so‘z shakllarining so‘z turkumlari va gap tarkibidagi o‘rni haqidagi ta’limotlarni ilgari suradi. Moskva lingvistik maktabida yaratilgan so‘zning shakli hamda so‘zning grammatik turlari,so‘z turkumlarining ikki tomonliligi va gap to‘g‘risidagi ta’limotlar uning shogirdlari Shaxmatov, Peshkovskiy, Pokrovskiylar tomonidan davom ettirildi. Bunga misol sifatida A.A.Shaxmatovning eng yirik asari “Rus tili sintaksisi” (1925-1927), A.M. Peshkovskiyning “Rus sintaksisining ilmiy

yoritilishi” (1914), “Ona tili metodikasi, stilistika va lingvistika masalalari” (1930), M.M.Pokrovskiyning “Qadimgi tillar sohasida semasiologik tadqiqotlar” (1895) hamda “Semasiologiya metodlari to‘g‘risida” (1896) kabi asarlarini ko‘rsatib o‘tish mumkin. QOZON LINGVISTIKA MAKTABI Qozon lingvistik maktabining asoschisi rus va polyak tilshunosi Ivan (Yan) Aleksandrovich (Ignaus ы s) Boduen de Kurtene (Nesislav) (1845-1929) avval Varshavadagi gimnaziyada, so‘ng Praga, Berlin, Laypsng, Vena, Berlinda tahsil olgan. Uning dastlabki “XVI asrgacha bo‘lgan qadimgi polyak tili haqida” nomli asari 1870 yildayoq Leypsigda chop qilinadi. Bu ishi uchun unga magistrlik darajasi va privat dotsent unvonini berishdi. 1874 yilda 29 yoshida “Rezyan shevalarining fonetikasini o‘rganish tajribasi” mavzusida doktorlik dissertatsiyasini himoya qiladi. Asosiy asarlari: “Tilshunoslik va tildagi ayrim umumiy mulohazalar” (1871), “Fonetik alternatsiyalarning mahorat nazariyasi” (1895), “XIX asr lingvistikasi yoki tilshunosligi” (1901), “Lingvistik maqolalar va aforizmlar (iboralar)” (1903), “Tilshunoslikka kirish” (1917). U Qozonda 9 yil, Yuryevda 10 yil, Krakovda 5 yil, Peterburgda 18 yil ishladi. Peterburgda ishlagan paytda L.V.Shcherba, A.P. Barannikov, V.V.Radlov kabi mashhur tilshunoslarni, Varshavada ijod qilgan paytlarida esa V.Doroshevskiy, N.V.Krushevskiy singari olimlarni yetishtirgan. V.Doroshevskiy semasiologiya, leksikografiya va leksikologiya, til va tafakkur, axborot nazariyasi hamda so‘zlarning lug‘aviy tahlili kabi masalalar bilan shug‘ullangan ko‘zga ko‘ringan olim. N.V.Krushevskiy fonetikaning eng muhim vazifasi bobo tilning tovush sistemasini qayta tiklash emas, balki ma’lum tilning tovushlari harakterini, ularning o‘zgarish qonuniyatlarini, yo‘qolish va yangi tovushlarning paydo bo‘lish sharoitlarini o‘rganishdir, deb hisoblaydi. Qozon maktabi vakillari bilan til faoliyatining psixik, fonetik tomonlari hamda fonologiya masalalari bilan shug‘ullanadi. U tilshunoslikka fonema nazariyasi va atamasini kiritdi. Uning shogirdi V.A. Bogorodiskiy eksperimental

fonetika asoschilardan biri hisoblanib, Qozon universiteti qoshida Rossiyada birinchi bo‘lib fonetik laboratoriya tashkil qilgan, so‘zlardagi morfologik qayta bo‘linish, soddalashish, singarmonizm hodisalari bo‘yicha tadqiqot ishlari olib borgan, turkiy tillar tadqiqi bilan ham shug‘ullangan. PETERBURG LINGVISTIKA MAKTABI XIX asr boshlarida Peterburgda A.X. Vostokov asos solgan rus va slavyan tillarini qiyosiy o‘rganish an’anasi asrning oxirigacha davom etdi. Yirik rus lingvisti, Rossiya Fanlar Akademiyasi akademigi A.A Shaxmatov (1864-1920) 1908 yildan Peterburg unversitetida professor bo‘lib ishlab, asosan rus tili va uning shevalari, til tarixi hamda rus tilining Hind-Yevropa tillari bilan aloqalari, muommolari bilan shug‘ullangan. U qadimgi rus solnomalarining yirik bilimdoni ham edi. Qadimgi qo‘lyozmalar haqida birinchi maqolasini (18 yoshida) e’lon qiladi. 1893 yilda u “Rus tili fonetikasi soxasidagi tadqiqotlar” nomli ilmiy asarini yozadi va 1894 yili uni Moskva unversitetida himoya qiladi va unga magistrlik unvoni bilan doktorlik darajasi beriladi. Iste’dodli yosh olimni 1894 yildayoq akademik qilib saylashadi. A.A.Shaxmatov 150 dan ortiq asar yozgan. A. A. Shaxmatov semasiologiyaga grammatikaning bir bo‘limi sifatida qarab, uni sintaksis bilan zich bog‘langan deb hisoblagan. “Rus tili sintaksisi” nomli asarida so‘z birliklari va qo‘shma bo‘laklarning tuzilishi, ikki tartibli (murakkab) va bir tartibli gaplarni mukammal tahlil qilgan. Gapda bitta so‘z ham kommunikatsiya vazifasini bajarishi mumkin bo‘lgan gapni tashkil qilishi mumkin, ammo faqat to‘liq gaplargina aloqa vositasini (kommunikatsiyani) atroflicha bajara oladi. Gapning har bir tarkibiy qismi aloqa vositasining talabiga javob berishi lozim. STRUKTURAL LINGVISTIKA VA UNING MAKTABLARI Strukturalizm atamasi va tushunchasi dastlab golland faylasufi X.I.Boasning 1939 yilda nashr qilingan maqolasida tilga olingan bo‘lib, u tilni belgilar sistemasi sifatida o‘rganuvchi, tilshunoslikning asosiy komponentlari – fonetika,

grammatika, leksika o‘rtasidagi o‘zaro bog‘lanish va munosabatlarni tekshiruvchi, tilning tuzilishi to‘g‘risidagi ta’limot hisoblanadi. Bu aslida F. de Sossyur tomonidan bildirilgan g‘oya asosida yuzaga kelgan lingvistik yo‘nalish bo‘lib, XX asrning 30- yillaridan struktural lingvistika maqomini oldi va Chexoslovakiya hamda Daniya olimlari tomonidan rivojlantirildi. Strukturalizm tilni faqat tarixiy tomondan va qiyoslab o‘rganishni cheklash, har bir tilni grammatik qurilishi va amal qilishi nuqtai nazaridan o‘rganishni ilgari suradi. Strukturalizm yo‘nalishining umumiy xususiyatlari:  1.Til belgi – semiotik tizim: tilning tuzilishi pog‘onali, unda har bir belgi mavjud strukturaning ichki munosabatidir  2. Tilning asosiy birliklari - fonema va morfemalar, ular o‘rtasidagi paradigmatik va sintagmatik munosabatlar til birliklarining asosiy tuzilish shakllari hisoblanadi.  3. Tilni o‘rganishda diaxronik metodlarga qaraganda sinxronik tavsif metodlari afzalroqdir.  4. Til birligi tarkibini lingvistik tavsif qilishda lingvistik tadqiqotlar birinchi o‘rinda turadi. Strukturalizmning quyidagi maktablari yuzaga keldi: 1. Praga funksional lingvistika maktabi; 2. Amerika deskriptiv lingvistika maktabi; 3. Kopengagen glossematika lingvistika maktabi. PRAGA FUNKSIONAL LINGVISTIKA MAKTABI Strukturalizmning dastlabki qarashlarii 1926 yilda Chexoslavakiyadagi Praga lingvistik to‘garagi tomonidan tashkil qilingan, 1929 yildan mustaqil oqim sifatida rivojlanib, o‘z qarashlarini 10 yil mobaynida muntazam nashr qilingan “Praga lingvistik to‘garagining asarlari”da ifoda qilingan. Bu maktab XX asrning 30-yillarida gullab-yashnadi, ammo 40-yillarga kelib, uning faoliyati pasaydi va 1953 yilda tashkiliy jihatdan tarqalib ketdi. Biroq ushbu maktabning g‘oyalari jahon lingvistikasiga katta ta’sir qildi va hozirgi kunda ham ta’sir qilib kelmoqda.

Uning yetakchi namoyondalari: chex tilshunosi Vil’yam Matezius (1882-1945), Garvard universiteti professori Roman Osipovich Yakobson (1896), rus tilshunosi, slavyanist va fonologNikolay Sergeevich Trubeskoy (1890-1938)lar bo‘lganlar. Praga struktural maktabining funksional lingvistika deb atalishiga sabab u tildagi har bir elementning o‘z funksiyasi mavjud, deb hisoblaydi. Ushbu maktab namoyondalari tilning morfologik tuzilishi, sintagmalar, lingvistik nominatsiyalarni jiddiy o‘rgandilar, sintagmatikani alohida nazariya sifatida ilgari surib, gap bo‘laklarini an’anaviy o‘rganuvchi sintaksisga qarama-qarshi qo‘ydilar. Xususan, o‘zaro mantiqiy munosabatlarda gap bo‘laklarining aktual qismlarga bo‘linishi to‘g‘risidagi Mateziusning ta’limoti katta obro‘ga ega bo‘ldi. Uning fikricha, agar rasmiy, an’anaviy mantiqiy grammatik bo‘linishdagi asosiy elementlar grammatik ob’ekt va grammatik predikat bo‘lsa, unda dolzarb bo‘linishda so‘zning o‘zak va yadrosi o‘zini namoyon qiladi. Gapning aktual bo‘linishida ohang (intonatsiya) va gap tartibi asosiy vositalar sifatida xizmat qiladi. Til va nutqni chegaralash til va stil faoliyatining chegaralanishiga olib keladi. AMERIKA DESKRIPTIV LINGVISTIKA MAKTABI Ushbu lingvistik maktab Amerikaning mashhur lingvisti va antropologi Frans Boas (1858-1942) ilmiy qarashlari asosida 1933-1957 yillarda AQShda vujudga keldi. F.Boas Amerika hindularining tasviriy grammatikasiga bag‘ishlangan asarlarida barcha tillarni tasvirlashning yagona tamoyilini inkor qilishga va aniq tilning o‘z mantiqi asosida, tilning “ichidan” induksiya yo‘li bilan o‘rganishga chaqirgan edi. F.Boasning ishini Eduard Sepir (1884-1939) hamda Leonard Blumfild (1887-1949) davom ettirdilar. E.Sepir Kanada, Meksika va AQShdagi mahalliy aholilar tillari bo‘yicha tadqiqotlar olib borib, o‘zining asosiy “Til” (1921) asarida tilni insonning aloqa quroli bo‘lgan aniq tillar ta’siri ostida bo‘lishini, insonlarning madaniyati qanday bo‘lishi ham tillarga bog‘liq bo‘lishini ilgari surgan. Sepir tilshunoslikda etnolingvistika yo‘nalishining shakllanishiga asos soldi.

Sepirning izdoshi E.Sepir va uning izdoshlari Benjamen Uorf (1897-1941), L.Blumfildlar dastlab Sossyur ta’limotidan ilhomlangan bo‘lsalar ham, keyinchalik chetga chiqib ketdilar. Sossyurdan farq qilgan holda Sepir tilda shaklni (formani) ikkilamchi deb hisoblaydi. L.Blumfild tilni tasvirlashning metodini psixologiyadagi bixeviorizm (hatti-harakat psixologiyasi) oqimiga mosladi. Shunga ko‘ra u so‘zlashish jarayoni qator fiziologik stimullar va reaksiyalar – qabul qilish, eshitish, tinglab tushunish, bunda tashqi ta’sirning o‘rni va ahamiyati kabilardan iborat bo‘ladi. Ularning fikricha, til – tashqi va ichki aloqalarga ega bo‘lgan signallar (xabarlar) sistemasi, shunga ko‘ra til metalingvistika va makrolingvistika qismlaridan iborat. Metalingvistika tilning og‘zaki faoliyati-tashqi holatini o‘rganib, etnolingvistika, psixolingvistika, sotsiolingvistika, mentalingvistika, paralingvistika (til atrofidagi hodisalar, imo-ishoralar, intonatsiya va boshqalar) kabi fanlarni birlashtiradi. Makrolingvistika ifodalar to‘g‘risidagi fan bo‘lib, matn (nutq bo‘lagi) bilan shug‘ullanadi. Matn bo‘laklari - fonema va morfemalar muayyan izchillik, ketma-ketlikdagi til birliklaridir. Aynan shu deskriptiv lingvistikani shakllantirdi. Deskriptiv lingvistika matnni har tomonlama tasvirlashga yo‘naltirilgan bo‘lib, uning asosida distrubitsiya tushunchasi yotadi. Distrubitsiya muayyan til birligi qo‘llanishi mumkin bo‘lgan yoki mumkin bo‘lmagan kontekstlar yig‘indisi, ya’ni gap bo‘laklarining bir-biriga nisbatan joylashish o‘rni, tarkibi, birikishi va qo‘llanish xususiyatidir. Ushbu qarashlar tilni sistema sifatida o‘rganish, til va nutqni farqlashga qaratilgan hozirgi zamonaviy tilshunoslikning rivojlanishida muhim omil bo‘ldi.

Adabiyotlar: 1. Кондрашов Н.A. История лингвистических учений. – M.,1979. 2. Usmonov S. Umumiy tilshunoslik. –T., 1972. 3. Кодухов В.И. Общее языкознание.– М., 1974. 4. Baskakov N.A., Sodiqov A.S., Abduazizov A.A. Umumiy tilshunoslik. –T., O‘qituvchi, 1979. 5. Щербак А.М. Сравнительная типология тюркских языков. – Л., 1970. 6. Амирова Т., Олховиков Б.А., Рождественский Ю.В. Очерки по истории лингвистики. – М., 1975. 7. Лоя Я.В. История лингвистических учений. – M.,1968. 8. Nurmonov A. O‘zbek tilshunosligi tarixi. –T., 2002. 9. Ломтев Т.П. Современное языкознаниe и структурная лингвистика. В кн: “Тоеритическое языкознание”. – М., 1964. 10. Фердинанд де Соссюр. Труды по языкознанию. – М., 1973. 11. Фердинанд де Соссюр. Курс общей лингвистики. – М., 1977. 12. Rasulov R. Umumiy tilshunoslik. – T., 2016. 13. Ломтев Т.П. Современное языкознаниe и структурная лингвистика. В кн: “Теорeтическое языкознание”. – М., 1964.

O'xshashlar

Qiyosiy – tarixiy tilshunoslik ( komparativistika )

Vilgelm fon Gumboldt va umumiy tilshunoslikning vujudga kelishi

Alisher Navoiy va qiyosiy tilshunoslik

Tilshunoslik fani va uning sohalari

Naturalizm (A.Shleyxer) va psixologizm (G.Shteyental). F. de Sossyur ta‘limoti