Tilshunoslik fani va uning sohalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

68 KB

Ko'chirib olish

Tilshunoslik fani va uning sohalari Reja: 1. Tilshunoslik fani va uningsohalari 2. . . Til ijtimoiy, doim o'zgarib, rivojlanib turuvchi hodisadir 3. Tilning tuzilishi 4. Tilning kelib chiqishi 5. Tillarning taraqqiyoti

Tilni ilmiy asosda o'rganuvchi mustaqil va aniq fantilsliunoslik yoki hngyjstika deyiladi. Lingvistika termini lotincha lingvo-til, tika-ta'limot kabi tushunchasini anqlatadi. Tilshunoslik fanini o'rganadigan soha ijtimoiy hodisa sanalgan tilning o'zidir. Bu fan tilning kelib chiqishi. tarixiy taraqqiyot jarayonlari hamda uning qonuniyatlarini ilmiy asosda tekshiradi va xulosalar chiqaradi. Tilshunoslik jami tilni qaysi nuqtai nazardan o'rganishga qarab muayyan (xususiy). umumiy va qiyosiy tilshunoslik kabi sohalarga bo'linadi. Muayyan (xususiy) tilshunoslik aniq birorta til (masalan o'zbek tili)ning lug'at tarkibi, fonetik tizimi va grammatik qurilishi, uning shakllanishi hamda taraqqiyot yo'llari, boshqa tillarga munosabati kabi masalalarni ilmiy asosda o'rganish orqali uning tovush tizimini tekshiradi va grammatikasini yaratib beradi. Umumiy tilshunoslik esa. umumaii tilning kelib chiqishi, yani paydo bo'lishi, uning ijtimoiy mohiyati, til bilan taffakurning o'zaro munosabati. tillaming taraqqiyot va shakllanish yo'llari, uning jamiyat hayotida tutgan o'mi, vazifasi, fonetik. leksik. grammatik qonuniyatlari. tillarni tekshirish va tasnif qilish usullarini umumlashtirish asosida ilmiy xulosalar ehiqaradi. Qiyosiy tilshunoslik esa birdan ortiq (qardosh yo qarindosh yoki qarindosh bo'lmagan) tillaming fonetik leksik, grammatik xususiyatlarini o'zaro chog'ishtirib qiyoslab o'rganish orqali ular orasidagi o'xshash va noo'xshash lingvistik hodisalar haqida ma'lumotlar beradi. Tilshunoslik fanining boshlang'ich bosqichi tilshunoslikka kirish hisoblanadi va u tilning boshqa hodisalari ichida tutgan o'rni, tuzilishi umuman, til haqidagi fanning asosiy tushunchalarini o'rganadi. Shuning uchun bu kurs ma'lum bir til hodisalariiii lug'at tarkibi va fonetik tizimi, grammatik qurilishini ilmiy asosda o'rganish, o'zlashtirish uchun zamin yaratadi. Tilshunoslik fanining yechilmagan masalalarini ilmiy asosda hal etish uchun tarix, etnografiya, arxeologiya, fiziologiya kabi fanlarning xulosalaridan foydalaniladi. Masalan, tilning paydo bo'lishi, uning shakllanishi va taraqqiyoti kabi hodisalarni to'g'ri anglamoq uchun, awalo yer yuzida odamlarning paydo bo'lishi, ulaming jamiyat bo'lib yashay boshlashiga oid masalalanii puxta bilish

shart va buning uchun tarix, etnografiya, arxeologiya fanlariga asoslanish kerak bo'ladi. Inson tili tovush tilidir. Bu masalada nutq tovushlarining hosil bo'lishi va ularning vazifalarini to'g'ri fikrlash uchun odam anatomiyasi va fiziologiyasi fanlari asoslarini yaxshi bilish shart. Til ijtimoiy, doim o'zgarib, rivojlanib turuvchi hodisadir Til faqat insonga va insoniyatga xos tabiat tomondan ato qilingan buyuk ehsondir. Ana shu buyuk ehson kishilik jamiya-tining eng muhim aloqa vositasi bo'lib, jamiyat uchun xizmat qiladi. Til faqat jamiyatda, odamlar jamoasi orasidagina mavjud, chunki til orqali insonlar o'z fikrlarini bildiradilar, fikr almashadilar, gaplashadilar. Til doimiy to'xtovsiz ravishda o'zgarib turuvchi, taraqqiy etib boruvchi hodisadir. Timing taqdiri jamiyat taqdiri bilan chambarchas bog'liqdir. Jamiyat yo'q ekan, til ham bo'lmaydi va asksincha til bo'lmasa jamiyatda rivojlanish ham yo'q. Insomyat uchun fikr almashish doimiy va hayotiy zaruratdir. Til jamiyatning asrlar davomidagi butun tarixi jarayonida shu jamiyatda yashovchi minglarcha avlodlar tomonidan yaratilgan bo'lib, jamiyat va uning a'zolari uchun baravar xizmat qiladi. Tilning adabiyot, san'at, umuman madaniyat kabi ijtimoiy hodisalardan farqi shundaki, ular ma'lum bir sirrfhing manfaatini ko'zlaydi, uning mafkurasini targ'ib qiladi, til esa jamiyatdagi barcha kishilar uchun bir xil xizmat qiladi. Til fikr bilan chambarchas bog'liqdir. Til ong kabi qadiindan mavjud. Fikr. ong paydo bo'lishi bilan til ham paydo bo'lgan. Bizning fikrlarimiz til (nutq) orqali ro'yobga chiqadi, boshqalarga anglashiladi, oydinlashadi. Ongimizdagi fikrlar oldindan tayor holda mavjud bo'lmaydi, fikrlar so'z vositasida shakllanadl, so'z tushunchalarni ifodalaydi. Ammo ibtidoiy til tuzilish va sodda mazmun jihatidan murakkab bo'lgan. Davrlar o'tishi bilan fikr. tushuncha rivojlangam sari til ham rivojlanib boradi. O'zbekiston Respublikasi mustaqillikka enshgandan so'ng o'zbek tili lug'at tarkibming beqiyos boyligi buning yorqin dalilidir. Ammo tilning grammatik

qurilishi va tovush tizimi sekinlik bilan o'zgaradi. Tilning tuzilishi Ijtimoiy hodisa mahsuli bo'lgan til o'zining tuzilishiga ko'rajuda murakkabdir. Bu fikr dunyodagi barcha tillar uchun taalluqlidir. Tilning bir-biri bilan uzviy bqg'langan tovush tizimi, lug'at tarkibi va grammatik qurilishi mavjud bo'lib, ular birgalikda bir butunlikni tashkil etadi va uning negizida tilning tizimi hosil bo'ladi. Har bir til (masalan, o'zbek tili) ning fonetik tuzilishi, lug'at tarkibi va grammatik qurilishi ma'lum qonun-qoidalar asosida bir-bm bilan bog'lanib, ularning bar qaysisi alohida tizimni tashkil etadi. Tilning tovushlari, so'zlari, grammatik qurilishi ma'lum tartibdagi qonunlarga ega va ularning bar biri alohida tizimni tashkil qilib o'zaro bir-biri bilan uzviy bog'liq. Nutq tovushlari so'zlar. grammatika shakllarni hosil qilishda muhim manba bo'lib xizmat qiladi. Chunki nutq tovushlarisiz timing o'zi ham bo'lmas edi ; sababi tovush bo'lmasa so'z tuzib bo'lmaydi. Lug'at tarkibi esa tilning so'z xazinasi bo'lib, u til uchun qurilish materiali sanaladi. Fikmi ifoda qiladigan gap so'zlardan va ularning birikuvidan hosil qilinadi. Tilda fikr almashish, aloqa (kommumkatsiya) qiL'sh til orqali bo'ladi. Gaplar esa so'zlardan, so'zlarning o'zaro grammatik aloqaga kirishuvidan hosil bo'ladi. Ana shu grammatik qurilish tufayli tilning so'z xazinasi fikr ifodalash vositasi sifatida xizmat qiladi. Demak, grammatika so'zlarning o'zgarishi, gap tuzish qoidalarini belgilaydi. Har bir til (masalan, o'zbek till ham) o'zining tarkibiy qismlari bilan bir butun tizimru tashkil qiladi. Tilda toviish, lug'at tarkibi. grammatik qurilishi bir bin bilan o'zaro zich bog'langan. Tilning kelib chiqishi Tilning qachon paydo bo'lganligini, dastlabki tilning fonetik so'z boyligi, grammatik xususiyati nimalardan iborat ekanligira bilish mumkin bo'Imasa ham, kishilik jamiyatining paydo bo'lishidagi inson hayotinmg muayyan slrart- sharoitlari haqidagi ilmiy farazlarga asoslarab tilning kelib chiqish masalasini

olimlar ilmiy jihatdan asoslab benshga harakat qilib kelmoqdalar. Tabiiyki, qadimgi ibtidoiyjamoatinarining qachon paydo bo'lganligi ular qanday til ekanligi, ulaming lingvistik xususiyatlari nimalardan iborat ekanligi to'g'risida ma'lumot beruvchi hech qanday dalillar yo'q. Ammo biz kishilik jamiyatida tilning paydo bo'lishiga sabab bo'lgan shart-sharoitlar haqida, tilning boshqa ijtimoiy hodisalar bilan. ayniqsa ta&kkur bilan bo'lgan munosabatlari to'g'risida fikr yuntishimiz mumkin bb'ladi. Shuni aytish lozimki tilning paydo bo'lish masalasi qadim zamonlardan buyon kishilarni qiziqtirib keladi. Antik davrlarda ham tilning kelib chiqishi haqida bir qancha nazanyalar yuzaga kelgan. Antik faylasuflan bu masalada bir biriga qarama-qarshi bo'lgan ikki xil nazariyani ilgari suradilar. Ularning ba'zilari til yo'li bilan paydo bo'lgan, ya'ni so'z va predmetlar o'rtasida to'g'ridan to'g'ri bo'lganligi uchun kishilar, predmet va narsalarni tabiiy holda bilib olishgan, j'a'ni til ilohiy bir kuch tomonidan yaratilgan deb isbotlamoqclii bo'ladilar. Bu guruhdagi faylasuflami biz fanda idealistlar deb nomlab keldik. Ayrim faylasuflar til kishilarning o'zaro bir-biri bilan kelishishi natijasida paydo bo'lgan, ya'ni tilni ijtimoiy mehnat yuzaga keltirgan. degan nazariyani yaratganlar va ular materialistlar deb ataladi. Mana shu bir-biriga qarama-qarshi bo'lgan ikki nazariyaning o'zaro kurashi natijasida boshqa bir qancha qarashlar ham yuzaga kelgan va ular hamon kurashib kelmoqdalar. Ularning ayrimlari tilni kishilarning o'zaro aloqa qilish ehtiyojidan kelib chiqqan deb hisoblasa, ba'zilari ayrim shaxslarning o'z fikrini. awal o'zi uchun keyin boshqalar uchun bildirish natijasida kelib chiqqan deb hisoblaydi. Shu nazariyalarga ko'ra, awalo ularni ikki guruhga ajratib, tilshunoslik fanida ularning birinchisini ijtimoiy nazariya, ikkinchisi individual nazariya deb nomlanadi. Individual nazariyaga ko'ra tilning paydo bo'lishi ovoz (tovush) ga taqlid va undov nazariyasi asosida yuzaga kelgan. Ovoz (tovush)ga taqlid nazariyasiga ko'ra til kishilarning o'z atrofidagi predmetlarning chiqargan tovushiga taqlid qilishdan kelib chiqqan, degan fikrni ilgari suradilar, buning uchun shar-shar, taq-tuq, dupur-dupur, g'iz-g'iz, ku-ku kabi bir necha taqlidiy so'zlarni misol qilib keltiradilar.

Undov nazariyasiga ko'ra go'yo til kishilarning ichki tuyg'ulari his-hayajon va'qahr g'azabi; ixtiyorsiz g'ayri tabiiy baqirishi natijasida paydo bo'lgan. Buning uchun uh, uf, oh, voy-voy kabi sanoqli so'zlarni ko'rsatadilar. Bu esa noto'g'ri nazariyadir. Tilning paydo bo'lishi haqida fanga zid bo'lgan mehnat qiyqiriqlari, imo ishora nazariyalari ham mavjud. Shuni eslatish lozimki, ehtimol dastlab paydo bo'lgan tilda bizning hozirgi tilimizdagidek alohida narsalarni bildiradigan so'zlar bo'lmagan, o'sha davrdagi insonlarning tovush chiqaradigan butun a'zolari hozirgidek takomillashmagan va shu sababli tilda dastlab paydo bo'lgan so'zlaming talaffuzi aniq emasdir. Ammo mehnat qilish, mehnat qurollarini yasash jarayonida odamlar borgan sari uyushib boradilar, natijada kishilik jamiyati yuzaga keladi, jamoa bo'lib mehnat qilish jarayonida bir-biriga nimanidir aytish zarurati tug'iladi. Bu zaruriy ehtiyoj esa tilni yaratadi. Til bilan ayni bir vaqtda tafakkur paydo bo'ladi. Davrlar o'tishi bilan jamiyatda yuz bergan buyuk o'zgarishlar til va tafakkurning takomillashuvi uchun shart-sharoit yaratib beradi. Tillarning taraqqiyoti Yuqorida aytib o'tilganidek, til taraqqiyoti juda murakkab hodisa bo'lib, ayni paytda uning taqdiri jamiyat taraqqiyoti bilan uzviy bog'langan. Til asta-sekinlik (evolyutsiya yo'li) bilan taraqqiy etib boruvchi hodisadir. Ma'lumki, kishilik jamiyati bir teJdsda rivojlanib bormaganligi sababli tillarning taraqiyot yo'llari ham bar xildir. Hatto kishilik jamiyati XXI asrga qadam qo'ygan hozirgi zamonda ham taraqqiy etgan millatlar bilan bir qatorda, xalq tili darajasiga o'sib yetmagan ibtidoiy jamoa davridagi qabilaviy jamiyat sharoitida yashovchi Yangi• Gvineyadagi papauslar. Shimoliy Melaneziya orollarda yashovclii polonestlar kabi qabilalar ham mabvjud. Jamiyat taraqqiyotining ma'lum bir davriga kelib ayrim tillar aloqa qilish doirasidan chiqib ketadi va got Jotin poloves kabi o'lik tillarga aylanib qoladi. Kishilik jamiyati tarixi shuni ko'rsatadiki jamiyat a'zolarining. awal

$urug'doshtili-qabilatili, keyin elat-irallat tillari paydo bo'ladi. Har qaysi qabila o'ziga xos nom va hududlarm egallaydi. Qabila tili esa shu jamiyaljamoasining asosiy aloqa vositasi bo'lib xizmat qiladi. Til taraqqiyotidagi birinchi yo'nalish differensiatsiya (ajralish) hodisasidir. Qabiladagi kishilar soni ko'payishi bilan qabila aliolisi o'tiroqlashib qolgan hudud qabilaning turli iqtisodiy narsalarga bo'lgan ehtiyqjini qondira olmaydi va boshqa bir qancha sabablar tufayli qabila bo'lib keta oladi. Turli qabilalar bo'linib chiqandan so'ng o'zlari ajralib chiqqan oldingi qabilaning tilidan foydalana beradi. Shunga qaramay ma'lum bir shart-sharoitlar natijasida ularning tillarida farqlar paydo bo'ladi. Asta sekin jamiyat taraqqiyotining muayyan bir bosqichida har bir yangi qabila o'z tiliga ega bo'ladi, ya'ni shevalar, lahjalar vujudga keladi. Bu esa tillarning shakllanishidagi birinchi eng asosiy yo'ldir, Tillarning taraqqiyotidagi ikkinchi yo'l integratsiya (qo'shilib ketish)dir. Jamiyat taraqqiyotining ma'lum bir davriga kelib turli obyektiv sabablarga ko'ra umumiy dushmandan. tabiiy ofatlardan saqlanish uchun ba'zi qabilalar qo'shilib ketadi va qarindosh qabitelarning uyushmasi (ittifoqi) paydo bo'ladi. Natijada asta sekin uyushgan jamoaning hamma a'zolari tushunarli bo'lgan umumiy til yuzaga keladi. Jamiyat taraqqiyotining keyingi bosqichlarida hudud jihatidan bir muncha mustahkamlangan davlatlar paydo bo'ladi. Davlat paydo bo'lishi xalqlar o'rtasida turli-tuman munosabatlarning rivojlanishini olib keladi. Buning natijasida davlat hududida yashovchi barcha. kishilar uchun muhim aloqa vositasi bo'lib xizmat qiladigan xalq (elat) tili vujudga keladi. Umumiy bir tildavlatnmg shart- sharoitlariga qarab shu davlatda yashovchi asosiyxalqlarga tushunarli bo'hshi mumkin. Jamiyat tarixida tillarningkeyingi taraqqiyoti milliy tillarning yuzaga kelishi bilan bog'liqdir.Shunday qilib millat paydo bo'hshi bilan birga milliy til ham yuzagakeladi. Milliy tilningyagonaligi xalq (elat tilming) tarixiy taraqqiyotiorqasida shakllanadi. Buni o'zbek till misolida yaqqol ko'rishmumkin. Milliy til shevalar bilan o zaro boglangan holda taraqqiyetaveradi. Shuni a\tish lozimki davrlar o'tishi bilan ma'lum birijtimoiy tizim o'niiga boshqasi kelishi bilan$ tilda yangi so'zlar. iboralarpaydo bo'ladi. Timing lug'at tarkibi va grammatik qurilishitakomillashadi, lekin u o'z fonetik tizimini, asosiy leksik tarkibi vagrammatik qurulishini saqlab qoladi.

tilda yangi so'zlar. iboralarpaydo bo'ladi. Timing lug'at tarkibi va grammatik qurilishitakomillashadi, lekin u o'z fonetik tizimini, asosiy leksik tarkibi vagrammatik qurulishini saqlab qoladi.

Adabiyotlar: 1. H.Jamolxonov. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2005 2. M.Mirzayev, C.Usmonov, I.Rasulov. O’zbek tili. T.,1978 3. O’zbek tili leksikologiyasi. T., 1981. 4. B.Mengliyev, O’. Xoliyorov. O’zbek tilidan universal qo’llanma. T., 2007 5. Ne’matov H., Rasulov R. O’zbek tili system leksikologiyasi asoslari. T., 1995. 6. Safarova R. Leksik-semantik munosabatning turlari. T., 1996 7. Qilichev E. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Buxoro, 2001 8. S.Rahimov, B.Umurqulov, A.Eshonqulova. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2001 9. S.Rahimov, B.Umurqulov. Hozirgi o’zbek tili. T., 2003. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Tilshunoslik sohalari. Fonetika

Umumiy tilshunoslik fani, uning mundarijasi, maqsadi,vazifasi va ahamiyati

Tilshunoslik va uning bo’limlari

Tilshunoslik fanining predmeti va uning maqsadi

Vilgelm Fon Gumboldt – umumiy tilshunoslik fani Asoschisi. Qiyosiy-tarixiy tilshunoslik va boshqa ta‘limotlar