Uslubiyot va uslublar sistemasi - Tilshunoslik - Referatlar

Uslubiyot va uslublar sistemasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

44 KB

Ko'chirib olish

Uslubiyot va uslublar sistemasi Reja : 1. Uslibiyot haqida umumiy tushuncha 2. Funcional uslubiyat. 3. Praktik uslubiyat. 4. Leksik uslubiyat.

a) Shakldosh, ma`nodosh va zid ma`noli so’zlar hamda ularning uslubiy belgilari: b) arxaizim, istarizim va neologizmlar: v) dialektizimlar, kasb-hunarga oid so’zlar va ularning uslubiy buyoqdorligi: g) emocional-ekspressiv leksika va frazeologik iboralarining uslubiy roli. Inson til vositasida fikr bayon qiladi va boshqalarning fikrini anglaydi. Til jamiyat a`zolari uchun umumiy bo’lib, barchaga barobar xizmat qiladi. Insonning til orqali fikr va his-tuygu’larni ifodalashi til va tafakkurning bir-biri bilan bog’liq ekanligini kursatadi. Buni doxiy +.Marks: «Til fikrining bevosita voke bulishidir» deb to’g’ri baholaydi. So’zlar turli predmetlarni, belgi va harakatlarni ataydi (kitob, qalam, qizil, keldi, ketdi, yozdi) ; ayrimlari esa ishora qiladi (u shuncha, Shunday); ba`zilari esa gapda so’zlarni aloqaga kiritadi yoki so’zlovchining turlicha munosabatlarini ifodalaydi (va, lekin, fakat, uchun, albatta); Lekin bular vositasida insonlar hali bir-birining nima demoqchi ekanligini tushunmaydi, boshqacha qilib aytganda, O’z fikrini anglata olmaydi. Fikrni bayon qilish esa faqat gap orqali bo’ladi. Gap so’zlarning birikishidan, ba`zan bir so’zdan tuziladi. Demak, aloqa-aralashuvda asosiy rolni gap o’ynaydi. So’zlar ma`no bildirsa, gaplar fikr ifodalaydi. Til materiallaridan foydalanib tuzilgan bir gap mazmun jihatdan, ta`sir doirasiga ko’ra turlicha bo’lishi mumkin. Chog’ishtiring: Bu voqeani xamma biladi- Bu voqeani kim bilmaydi? Ikkinchi gapda fikr kuchli va hayajonli ifodalangan. Qizlar keldi-Sening xotirangni unutmas aslo, Mening yuraklarim O’rta Osiyo. (V.Inber.) Keyingi gapdagi yurak so’ziga qo’shilgan –lar qo’shimchasi ma`noni kuchaytirish uchun xizmat qilgan va hokazo. Ko’rinadiki, til hodisalarining funkciyalari turlicha: nominativ (atash), kommunikativ (xabar qilish, darak), ekspressiv-emotiv (ifodalilik, hayajon, to’lqinlanish). Tilning asosiy funkciyasi-kommunikaciyadir. emocional-ekspressivlik unga qo’shimcha, yordamchi axborot bo’lib, bu stilistikada tekshiriladi.

Stilistika fikr va emociyalarni bildirishda tilning turli vositalaridan saylab foydalanish yo’llarini o’rgatadi. Demak, stil fikr va xodisalarni shunga mos vositalar orqali ifodalash yo’lidir. Stilistika so’zi yunoncha stylos (uchi o’tkir qilingan tuyoqcha) so’zidan yasalgan. Grek mirzo (hattot)lari shu stilos-maxsus tayoqcha bilan sirti mum bilan qoplangan taxtachalarga xat yozganlar. Bu tayoqcha ma`qul bo’lmagan ifodalarni o’chirib, yangisini-yaxshisini yozish imkonini bergan. Stil so’zining arabchadan o’zlashgan sinonimi uslubdir. Qadimgi greklarda hattotlar suyakdan yasalgan uchli tayoqcha yordamida sirli mum bilan qoplangan shoxchalarga xat yozganlar. Bu tayoqcha ma`qul bo’lmagan ayrim ifodalarni o’chirib tashlab, o’rniga yaxshirog’ini yozishga imkoniyat bergan. Anashu tayoqcha «stilos» deb atalgan stilos so’zi ish so’zidan kelib chiqqan bo’lib, nutqimizda uning arabchadan o’zlashgan sinonimi «uslub» so’zi qo’llanadi. Uslub so’zi o’zbek tilida quyidagi ma`no va tushunchalarni ifodalaydi: 1. Biror yozuvchi yoki badiiy asarlarning til xususiyatlarini o’rganuvchi soxa: Oybek uslibi «Navoiy» romaning tili va uslibi. 2. San`atkor ijodining yoki ma`lum davr san`ati va adabiyotining o’ziga xos belgilari, xususiyatlari yig’indisi, doston uslubi, romantik uslub. 3. Sintaksiz va umuman adabiy til normalariga mos nutq ko’rilishi: Sodda, ravon uslub; dag’al, g’aliz uslub; 4. Ish-harakat, faolliyatning o’ziga xos xususiyatlari: raxbarlik uslubi, suvda suzish uslibi, gapirish uslubi. Stilistika tilshunoslik bilan adabiyotshunoslik o’rtasidagi oraliq fan bo’lib, u fikrni, maqsadni har bir soxaning o’z talabalariga ko’ra til vositalari bilan aniq ravon, ixcham va mukammal ifoda berish san`atini o’rgatadi. Kishilar har qanday sharoitda va faoliyatining barcha soxalarida aloqa qilish jarayonida ishdagi leksik, frazeologiya, grammatik va fonetik faoliyatlarni

tanlash va ishlatishda bir-birlaridan farq qiladilar. Nutqning bu xilma-xil ko’rinishini nutq uslublari deyiladi. Badiiy asarlar tili ham uslubiyatda o’rganilar ekan, adabiyotshunoslar asar mazmunidan til vositalariga qarab kelsalar, tilshunoslar til vositalari tahlilidan asar mazmuniga qarab boradilar. Demak, ob`ekt bitta umumiy bo’lgan holda uni yo’nalishi va maqsadi turlichadir. So’zlovchi yoki yozuvchi o’z oldiga qo’ygan maqsadi va vazifasi, voqiylik va nutq sharoitiga qarab til vositalarini tanlab ishlatadi. Jumladan ma`lum bir soxa vakili bo’lgan olim o’z ilmiy nutqida shu soxaga xos atamalarni tanlab ishlatsa, shoir yoki yozuvchi badiy estetik ma`noli so’zlarni topib ishlatishga harakat qiladi, ya`ni bir voqiylik mazmuni turlicha shakllarda ifoda qilinadi. Chunonchi: -Quyosh Sharqdan chiqib, G’arbga botadi (ilmiy uslub) -Quyosh Sharq yoqasidan zar kokilini tarab G’arb ufqiga bosh qo’yadi (badiiy uslub). Uslublar tilining asosiy funkciyalariga, ya`ni fikr bildirish ekspressivlik kabilarga mos ravishda bir qancha turlarga bo’linadi. Shunga ko’ra ular funkcional uslublar deyiladi. Funkcional uslublarning asosiy 5 ko’rinish mavjud: 1. Ilmiy uslub. 2. Rasmiy ish qog’ozlari uslubi. 3. Publicistik uslub. 4. So’zlashuv uslubi. 5. Badiiy uslub. Ilmiy uslub. Ilmiy uslubda nutq fikrning aniq, mantiqli bo’lishini talab qiladi. Shuning uchunhxam logik fikrlash, abstrakciya, analiz va sintiz ilmiy uslubning haraktirli xususiyatlaridir. Ilmiy uslub adabiy til normalarini to’la saqlangan holda, fantik materiallarga boy va aniq va siqiq informaciali to’lik ko’rinishidir.

Rasmiy ish qog’ozlari uslubi. Boshqa uslublarga qaraganda siqiq va chegaralangandir. Bunda so’z va iboralar aniq qat`iy bir qolipda ishlatiladi. Bu uslubdagi nutqning ham o’ziga xos leksik va frazeologik birliklari mavjud. Masalan: odam o’rnida shaxs, ish o’rnida burch, beriladi o’rnida taqdim etiladi so’zlari ishlatiladi. Publicisilik uslub. Davriy matbuot, ijtimoiy siyosiy adabiyot, siyosiy nutqlar uslubidir. Kundalik hayotning turli tomonlarini, masalalarni ommabob tarzda tushuntirib beradigan maqolalar, gazetalarning bosh maqolalari shu uslubda yoziladi. Publicistik nutqda qaratqich kelishigidagi otlar, qiyosiy darajadagi sifatlar, buyruq-istak maylidagi fe`llar ayiruv, ta`kidlov va kuchaytiruv yuklamalarining ko’prok ishlatilishi shu nutqqa xos morfologik xususiyat bo’lsa, konstukciyalarning soddaligi, inversiyali gaplar, undalmalarning qo’llanishi buning sintaktik xususiyatidir. So’zlashuv uslubi. Bu uslub xamma uchun umumiy va til vositalarini saylab ishlatishda erkindir. Bu uslubda metaforik so’zlar, dialetzmrlar, vul`garizm va frazeologik iboralar ko’proq ishlatiladi. Turli ekstralingvistik faktor –qo’l, bosh, badan harakatlari mimikalar so’zlashuv nutqi uslubiga xosdir. Otlar, ozaytirma, kuchaytirma sifatlarning qo’llanishi shuningdek turli so’z formalarining dialektal shakllarini ishlatish (-da o’rniga-ga: ning o’rnida - ni, -lar o’rnida -la) iqtisod qilish (bozorga ketdi- bozor ketdi) bu uslubning morfologik xususiyatlari sanaladi. Sintaktik jihatdan so’zlashuv nutqning asosini to’liqsiz, gaplar (- Aytaman -Kimga? -Oting nima? -Yodgor) so’z gaplar (-Ha? -Yuk) emocional gaplar (Ha barakalla) yasha azamat! Retorik so’roq gaplar va bog’lovchisiz qo’shma gaplar tashkil etadi.

Badiiy uslub. Obrazli va emanitonal eksprissiv bo’lgan bu nutqda asar, badiiy asarlar yaratiladi.

O'xshashlar

Til sistemasi. Paradigmatika va sintagmatika

Tillarning leksik sistemasi

Milliy istiqlol g’oyasining inson ongi va qalbiga singishi yangicha uslublar, yondashuvlar va texnologiyalar

Nutq madaniyati fanining predmeti va vazifalari

Nutqning uslubiy turlari