logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tilshunoslik
  4. Undoshlar tasnifi

Undoshlar tasnifi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

76 KB
Ko'chirib olish
Undoshlar tasnifi Darsning maqsadi: a) ilmiy maqsad: o'quvchilarning ongida undosh to-vushlar va ularning xususiyatlari yuzasidan bilim va malaka-lar hosil qilish; b) o'quvchilarni ota-bobolarimizga hurmat, ularning ish-laridan faxrlanish ruhida tarbiyalash. Undosh tovushlarning hosil bo'lishida bo'g'iz bo'shlig'i, og'iz bo'shlig'i va til muhim ahamiyatga ega. O'pkadanchiqayotgan havo xuddi mana shu joylarda turli xil to'siqlarga duch keladi. Buning oqibatida esa undosh tovushlarning hosil bo'lishi uchun yetarli shart-sharoitlar yaratiladi. Ba'zi hollarda unga jarang ham qo'shiladi. Masalan, «b» undoshining talaffuzida o'pkadan chiqayot gan havo lablar to'sig'iga uchraydi. «P» undoshining hosil bo'lishida ham shunday holat bor, lekin uning «b» dan farqi talaffuzida jarang ishtirok qilmaydi. O'zbek tilida undosh tovushlar 23 ta: b, v, g, d, z, j, y, k, 1 , m, n, p, r, s, t, f, x, ch, sh, q, g', h, ng. Bu undosh tovushlardan bittasi — ng yozuvda maxsus belgilar bilan berilmaydi. Undosh tovushlar uch tomondan tasnif qilinadi: I. Hosil bo'lish o'rniga ko'ra: 1 . Lab undoshlari: a) lab-lab undoshlari: b, p, m; b) lab-tish undoshlari: f, v. 2. Til undoshlari: a) til oldi undoshlari: d, t, z, s, sh, j, ch, n, 1, r; b) til o'rta undoshi: y; d) til orqa undoshlari: g, k, ng; e) chuqur til orqa undoshlari: q, g', x. 3. Bo'g'iz undoshi: h. II. Hosil bo'lish usuliga ko'ra: ^ a) portlovchilar: b, p, d, t, g, k, j, q, m, n, ng; / b) sirg'aluvchilar: v, f, z, s, y, r, 1, sh, g', x, h;/ d) qorishiqlar: ch. f III. Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko'ra: 1 . Jarangli undoshlar: b, v, g, d, z, j, y, g', I, m, n, ng, r. 2. Jarangsiz undoshlar: p, f, k, t, s, ch, sh, q, x, h. Shuningdek, ular tarkibiga ko'ra sof va qorishiq, ovoz va shovqinning ishtirokiga ko'ra sonorlar va shovqinlilar deb ham tasniflanadi. Qorishiq undoshlar bitta: ch. Sonor lar esa beshta: 1, m, n, ng, r. Bularning ichidan 1 yon tovush, r titroq tovush sanaladi. 68-m a sh q. Matnni o'qing, so'zlarning tarkibida kelayotgan unli va undosh tovushlarga tasnif bering. Insoniyat qadimdan go'zallikni ulug'lab kelgan. Abu Rayhon Beruniy, Abu AM ibn Sino, Muqanna, Jaloliddin Manguberdi, Ulug'bek, Temur Malik, Bobur, Alisher Navoiy singari buyuk yurtdoshlarimiz haqida gap ketganida, biz hech qachon ulardan jismoniy go'zalliklarni qidirmaymiz, balki ulardagi ma'naviy go'zalliklardan bahra olamiz. Har qanday go'zallik zamirida mehnat yotadi. Inson o'zining hayotiy kuchini mehnat qilish jarayonida ko'rsatmasa, mehnat-ni quvonch va baxt manbayi deb bilmaydigan bo'lsa, yayrab-yayrab ishlamasa, bu mehnat unga huzur bag'ishlay olmaydi. Insoniyat baxti yo'lida ter to'kmay turib, haqiqiy go'zallikka erishib bo'lmaydi. («Gulxan»dan) 69-mashq. tovushi bilan boshlanib, k tovushi bilan tugaydigan so'zlar charxpalagj ostida yashirinib yotgan leksik birliklami topib, ular tarkibida kelayotgan tovushiarni izohlang. Ochqich: l.Tanlov so'zining ma'no-doshi. 2. Uy parrandalarini saqlash uchun quriladigan kichkina uycha. 2. Bug'doy chiqindisi. 3. Darkor so'zining ma'no-doshi. 3. Tuproq qotishmasi. 2. Ochilmagan paxta. 3. Yordam so'zining ma'nodoshi. E s l a t m a : Hamma so'zlar beshta tovushdan iborat bo'lib, «k» tovushi bilan bosh-lanib, «k» tovushida tugaydi. 7 0 - m a s h q . Quyida berilgan matnni o'qing. So'zlar tarkibida kelayotgan tovushlarga tasnif bering. «ANDIJON POLKASINING» MUALLIFI KIM? 1930-yili mashhur chex polkasi yaratildi. Bu kuy tez orada o'zining ajabtovurligi bilan butun dunyoga tarqab ketdi. Shu kuyga hamohang tarzda O'zbekistonda ham yangi kuy — «Andijon polka si* dunyoga keldi. Mazkur raqs kuyining muallifi andijonlik bastakor Orif garmon (Orifjon Toshmatov) edi. Polka so'zining lug'aviy ma'nosi «shiddatkor», «tezkor» demakdir. (Gazetadan) 7 1 - m a s h q . «Ismoil Somoniy maqbarasi* mavzusida hikoyacha tuzing. Hikoyachadagi so'zlar tarkibida kelayotgan undosh tovushlarga diqqat qiling. 72-m a s h q. Hikmatlarni o'qing. So'zlarni bo'g'inlarga ajratib yozing. Tabiiy qonunlar o'zgarmas va mangudir. Inson tabiatiga xos tabiiy qonunlarning soni 12 ta: 1. Minnatdorlik. 2. Adolatparvarlik. 3. O'zaro yon bosish va iltifot. 4. Kechirimlilik. 5. Ezgu-kelajak haqida o'ylar. 6. Haqoratga dosh berolmaslik, mag'furlik. 7. Beg'arazlik. 8. Buyumlardan foy-dalanishdagi tenglik. 9. Taqdirga ishonish. 10. Egalik huquqi. 11. Hakamga itoat etish. 12. O'z-o'ziga hakamlik qilolmaslik. 73-m a s h q . She'rni o'qing, til undoshlarini aniqlab, ularni izohlang. Muruwat-u ma'rifatdir buyuklikning nishonasi, Qadam qo'ying, mana sizga asl yo'lning ostonasi. Jahon ichra buyuk yurtni ulug' doston etaylik biz, Zamon keldi Vatan bag'rin go'zal bo'ston etaylik biz. Ming-ming shukur, kelib davron istiqbolga erishdik biz, Xarob bo'lgan xonadonni butlamoqqa kirishdik biz... Iymon niri oqib turar bir gavhar bor qonimizda, Ne-ne buyuk bobolarning bardoshi bor jonimizda... Oldindadir hali zahmat, oldindadir imkonimiz, Yetishgaymiz kelajakka, pokizadir vijdonimiz... ( A . Oripov) 7 4 - m a s h q . Matnni o'qing. Lab undoshlarini toping va izohlang. Bizning orzu-niyatlarimiz ko'p va ulug'. Xalqimizda o'zi pok, dili pok, niyati xolis kishini Yaratganning o'zi qoilaydi, degan gap bor. Maqsadlarimizga erishish uchun oldimizda turgan to'siq va g'ovlarni yengib o'tishimizga ishonchim komil. Butun aql- zakovatimizni, salohiyatimizni yurtimizning gullab-yashnashi, xalqimizning farovon hayoti, xalqaro maydondagi obro'-e'tiborining yanada oshishi uchun safarbar eta olishimizga shubha yo'q. Bugun har bir vatandoshimizning Vatan menga nima berdi, deb emas, men o'zim xalqim, jonajon vatanim uchun, uning kelajagi, baxtli istiqboli uchun nima qilmoqdaman, mustaqillik ishiga qanday hissa qo'shmoqdaman, degan tuyg'u bilan yashashiga erishsak hech birimizning hech qanday armonimiz qolmas edi. Ezgu niyatimizning ro'yobga chiqishi uchun taraqqiy topgan ma'rifatli dunyo bilan birga yashashimiz, hamkorlikni kuchayti-rishimiz, hamdo'stlik rishtalarini mustahkamlashimizni hayotning o'zi taqozo etmoqda. Mamlakatimizdagi tinchlik, barqarorlik bu-gungi kundagi yutuqlarimizning asosi boimoqda. Bu osoyishta hayotimizni ko'z qorachig'idek asrashga, himoya qilmoqqa qodir bo'lmog'imiz kerak. Shunday yoshlarni tarbiyalab voyaga yet-kazmog'imiz zarur. Ozodligimiz bizga ko'p narsani o'rgatdi. Bu yorug' olamda awalambor Yaratganga, keyin o'zingga, qolaversa, ota-bobolari-mizdan qolgan boy merosga, milliy qadriyatlarimizga ishonmoq lozimligini anglab yetdik. Millatimiz o'zining mard, erkparvar, insonparvar tabiati bilangina asrlar chig'irig'idan butun chiqib ketmoqda. Xalqimizning eng noyob fazilatlaridan biri uning bir tan bir jon bo'lib yashashida ko'zga tashlanadi. Shu sababli bizda hech kim yaxshi kunda ham, yomon kunda ham yolg'izlatib qo'yilmaydi. Xalqimiz yaxshilik qilgan, mehr-muruwatli, oqibatli odam hech qachon kam bo'lmaydi, degan qoida bilan yashaydi. Shunday xalq ham, shunday yurtning o'zi ham hech qachon kam bo'lmaydi. («Ma 'rifat»dari) 75-m a s h q. Hikmatlarni o'qing. Undosh tovushlarga tavsif bering. Donishmanddan so'radilar: — Qalblarni nima birlashtiradi? — Muhabbat. — Muhabbat nimadir? — Ochiqqo'llik va xushfe'llik. * * * Quloqlaring va og'zing o'rtasida ishni adolatli taqsimla. Qulog'ing ikkita, og'zing esa bitta. Demak, sen kam gapirib, ko'p eshiti-shing kerak. «Hamma balo tildan keladi», degan naqlni unutma. Ikki narsaning qadriga yo'qotilgandan keyin yetiladi. Ular yosh-lik va sog'liq. * * * Buzrugmehr shunday deydi: «Hayotdan ham qadrliroq narsa bor bo'lsa, bu — sog'liq, o'limdan ham qo'rqinchliroq narsa bor bolsa bu — kasallik, hayotga teng narsa — boylik, o'lim bilan barobar narsa — faqirlik». 7 6 - m a s h q . She'rni o'qing. Undosh tovushlarga tavsif bering. She'rdagi g'oyaga munosabat bildiring. VATANINGNI O'STIR... Bir so'z bor — yuksak tug' — iftixorimda, Tirigimda — nomus, o'lganimda — sha'n. Bir so'z bor —jon uning ixtiyorida, Xudoday ulug' bir so'z bordir — VATAN. VATAN! Taqdiringning toshi bemiqdor, Aytgin, fido bo'lay qaysi bir toshga? Birovning do'stlar-u xorijlari bor, Mening hech kimim yo'q — o'zingdan boshqa. Aziz zamondoshim, ruhing — beorom, Ammo ishonchingdan ziyo taralsin —, Har tong «Yo, VATAN» deb sachranib uyg'on, Dilingda «Qur'onday» — VATAN yaralsin. Shubha shayton ishi. Ishonch bilan yur, Ana, bobolarning sobit yo'llari... Awal VATANingni yuragingda qur, So'ng yerga ko'chirsin uni qo'llaring. O'stir VATANingni bog' kabi tuyg'un. Ishongin-u uni shu aziz yerga — Hushyor bo'l — beega qoldirma bir zum — Farzandingdan boshqa hech kimga berma. (Usmon Azimov) FONEMA VA HARF Biz nutqimizni yozma ravishda ham bayon qilamiz. Bunda yozma nutq harflar ketma-ketligidan tashkil topadi. Tovushning yozuvdagi ifodasiga harf deyiladi. Harflar fonemalarning yozuvdagi aksi, tasviridir. Shu-ning uchun har bir tilda harflar shu tilning fonemalariga qarab olinadi. Bir fonemaga bir harfni to'g'ri keltirishga harakat qilinadi. Harfiarni xotirada yaxshi saqlash va lug'at tuzishda ma'lum izchillikka amal qilish maqsadida harflar muayyan tartibda joylashtiriladi. Muayyan tartibda joylashtirilgan harflar tizi-miga alifbo deyiladi. Lotin yozuviga asoslangan yangi o'zbek alifbosida har bir unli fonema alohida- alohida harflar orqali ifodalangan bo'lsa, undoshlarda fonemalarda ikki harf orqali ifodalash hollari uchraydi: sh, ch, ng kabi. 7 7 - m a s h q . Quyidagi matnda berilgan tanlama so'zlarning tovush tizimini tahlil qiling. So'zlarning qanday yozilayotganligiga diqqat qiling. Boshliqlar bu mushkul muammoni yechish uchun bosh qotirib o'tirganlarida, o'tov eshigi oldida qurolli yigit Shiroq degan bir cho'ponning kirishga ijozat so'rayotganini bildirdi. — Shiroq? — deb qoshini chimirdi Rustak. — Kim u? — Shiroq bizning urug'dan. O'zi ertakchi, dostonchi dono chol. Butun umri cho'ponlik bilan o'tgan, — dedi Saksfar. — Undoq bo'lsa chaqir bu yoqqa o'sha dono cholni. Eshikdan yoshi oltmishdan oshgan tetikkina, barvasta bir chol kirib, ta'zim qildi. — Ijozat beringlar, men ham qatoringizda o'tirib o'zfikrimni aytsam. Nima tog'rida gaplashayotganingizni bilaman. — O'tir, o'tir, gapingga quloq solamiz. — Eron shohining askarlari Sirdaryo ostidagi qum donalaridan ham ko'p, ularni jangga chorlab, yengish mahol ammo ularni qirib tashlash uchun bir yo'l bor. Quloq soling... (Mirkarim Osim. «Shiroq») 78-m a s h q. Nutqda jarangli undoshlarning jarangsizlanishi natijasida yuzaga keladigan omofonlarini toping va misollarni davom ettiring. Ularning qanday harflar orqali ifoda etilayotganligiga e'tibor qiling. Erkin yettiga yetdi. Tursun tomda tursin. Guvoh sudga ketdi, qo'shim sutga ketdi... 79-m a s h q. Uyga vazifa. Quyidagi grammatik topshiriqni bajaring va katak- larni to'ldiring. Kataklarni to'ldirganingizda tanlagan so'zlaringiz o'rtadagi x harfi bilan gorizontal va vertikal kesishsin. Yana qanday so'zlarni shunday joylashtirish mumkin?

O'xshashlar

Qo’sh va qator undoshlar
Imlo qoidalari. Unli va undoshlar imlosi
Morfemalar tasnifi
Qadimgi turkiy tilning fonetik xususiyatlari. Unli va undoshlar
Ko’makchi morfemalar tasnifi