Ko’makchi morfemalar tasnifi - Tilshunoslik - Referatlar

Ko’makchi morfemalar tasnifi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

35 KB

Ko'chirib olish

Ko’makchi morfemalar tasnifi R е j а : 1. Ko’makchi morfemalarning asosiy belgilari. 2. Derivatsion morfemalar. 3. Relyatsion morfemalar. 4. Sintaktik shakl yasovchi morfemalar. 5. Lug’aviy shakl yasovchi morfemalar

Сўз ўзгариш парадигмасида ҳамма парадигма аъзолари учун умумий, ўзгармас қисм етакчи морфема, етакчи морфемага кўшилиб, турли грамматик маънолар ифодаловчи ва лексемани морфологик жиҳатдан шакллантирувчи қисм кўмакчи морфема саналади. Кўмакчи морфемаларнинг ўзи сўзнинг категорияга хос грамматик маъносини ифодалаш-ифодаланмаслигига кўра икки гуруҳга бўлинади: а) сўз ўзгартирувчилар; б) шакл ясовчилар. Сўзнинг муайян категориясига хос фарқловчи грамматик маъноларини ифодаловчи кўмакчи морфемаларга сўз ўзгартирувчилар (категориал морфемалар) дейилади. Масалан, отларнинг келишик, эгалик, сон категорияларини, феълларнинг замон, шахс-сон, бўлишли-бўлишсизлик, нисбат, майл каби категорияларини ифодаловчи морфемалар. Сўзнинг муайян категория ичидаги категорияни фарқлаш учун хизмат этмайдиган, лекин турли қўшимча маъно юклайдиган кўмакчи морфемаларга шакл ясовчи морфемалар дейилади. Масалан, отлардаги эркалаш, ҳурмат ифодаловчи морфемалар; феъллардаги равишдош, сифатдош, ҳаракат номини ҳосил қилувчи морфемалар ва бошқалар. Туркий тилларда кўмакчи морфемаларнинг етакчи морфемаларга бирикиш даражаси турлича. Шунга кўра кўмакчи морфемалар уч турга бўлинади: 1) эркин морфемалар, 2) боғлиқ морфемалар, 3) нисбий боғлиқ морфемалар 2 . Етакчи морфемага қўшилиб кетмайдиган, эркин қўлланувчи ва морфологик шаклланган сўз шаклларидан сўнг қўлланилувчи кўмакчи морфемалар эркин морфемалар ҳисобланади. Масалан, кўмакчи, боғловчи ва юкламалар. Етакчи морфемалардан сўнг келиб, унинг таркибига қўшилиб кетадиган кўмакчи морфемалар боғлиқ морфемалар саналади. Сўз урғуси боғлиқ морфемаларга ўтиб, бу морфемаларни етакчи морфемаларга фонетик 2 Сравнительно-историческая грамматика... с. 7.

жиҳатдан ҳам яхлит боғлаб қўяди. Бундай морфемаларга эгалик, келишик, шахс-сон, замон, майл, нисбат каби категорияларга доир шакллар киради. Бир ўринда боғлиқ, бошқа ўринда эса эркин морфема сифатида қўлланиладиган кўмакчи морфемалар нисбий боғлиқ морфемалар саналади. Масалан, грамматикализациялашган ёт, ўтир, юр, тур сингари кўмакчи феъллар. Туркий тилларда кўмакчи морфемалар етакчи морфемалардан сўнг келиб, етакчи морфеманинг фонетик таркибига мослашади. Шунинг учун кўмакчи морфемалар бир қанча комбинатор вариантларга эга бўлади. Жумладан, ўзбек тили ҳам ана шу хусусиятни маълум даражада сақлайди. Масалан, жўналиш келишиги -га, -ка, -қа, -ға, сингари вариантлар орқали намоён бўлади. Кўмакчи морфемалар етакчи морфемага агглютинация йўли билан боғланади. Яъни грамматик маъно миқдорига мувофиқ грамматик шакллар сони етакчи морфемадан кейинга қараб ўсиб боради. Кўмакчи морфемаларнинг жойлашиш тартиби уларнинг маъносига бўйсунади: умумий маъноли морфемалар хусусий маъноли морфемалардан олдин келади. Аффикслар даражаланишга қатъий амал қилади. Туркий тиллар, жумладан ўзбек тили, агглютинатив хусусиятга эга бўлганлиги учун кўмакчи морфемалар (аосан аффикслар) бир маъноли бўлади. Ҳар бир грамматик маъно алоҳида-алоҳида моддий ифодасига эга бўлади. Демак, сўз чапдан ўнгга грамматик маънонинг кўпайиши билан чўзилиб боради. Шунга мувофиқ сўз урғуси ҳам сўзнинг охирги бўғинига силжиб туради ва кўмакчи морфемаларини сўзнинг етакчи морфемасига фонетик жиҳатдан мустаҳкам боғлайди, сўзни фонетик томондан шакллантиради ва синтагматикада сўз билан сўзнинг чегарасини кўрсатади. Масалан, бола, болалар, болалармиз, болаларимизга. Шу билан биргаликда, айрим ҳолларда фузия элементи ҳам учрайди. Бир аффикснинг ўзи икки-уч грамматик маънони ифодалаши ҳам мумкин.

Масалан, -ди аффикси III шахс, бирлик, ўтган замон каби грамматик маъноларини қоришиқ ҳолда (синкретик) ифодалайди. Кўмакчи морфемалар, одатда, етакчи морфемалардан сўнг қўшилади. Шу билан биргаликда айрим ҳолларда етакчи морфеманинг олдидан қўшиладиган кўмакчи морфемалар (префикслар) ҳам учрайди. Бундай сўз шакллар Мгр + Мл қолипида бўлади. Юқоридаги қолип асосида шаклланган сўзлар табиийки, бошқа тиллардан, хусусан, араб, форс-тожик тилларидан олинган сўзлардир. Масалан, бенарвон, беайб; носоғ, ноумид каби.

O ’quv qo’llanmalar : 1. Абдуазизов А. Ўзбек тили фонологияси ва морфологияси. Т., 1994. 2. Ўзбек тили грамматикаси. I том, Т.: “Фан”, 1975. II том, Т., “Фан” 1976. 3. Турсунов У., Мухторов Ж., Раҳматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили, Т.: Ўқитувчи, 1992. 4. Турниёзов Н., Бекмуродов Й. Матн тилшунослиги. Самарқанд, 2006 5. Сайфуллаева Р. ва б. Ҳозирги ўзбек тили. (Қўлланма) Т. 200 7

O'xshashlar

Morfemalar tasnifi

Morfemalar тizimi

Yordamchi so’zlar. Ko’makchi va bog’lovchi

Fe'l leksemaga qo‘shiladigan noparadigmaтik morfemalar

So’z shakllarida morfemalar tartibi. Pleonazm va tejamkorlik