Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
Ундалма
Ундалма
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
161 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Гап бўлаклари саналмайдиган сўз ва бирикмалар
Аникловчи
Аникловчи
Она тили таълими мазмунини янгилаш муаммоси
Суз кенгайтирувчилари ва гап кенгайтирувчиларининг мувофиклашуви ва фаркланиши
![www.arxiv.uz Аммо барибир, ундалма ифодаланмаган иккинчи шахс олмоши мазмунининг муайянлаштирувчиси эканлиги маълум бўлиб туради. Ундалма вазифасида қўлланадиган сўзлар: 1.От: Хола, бемаҳалда нима қилиб юрибсиз ? 2.Отлашган сўзлар: 1. Кўрганлар, гапиринг. 2. Тентагим, нима дейсан? 3. Биринчи, мен иккинчи! Ундалма кенгайиши ҳам мумкин: 1. Яхши йигит, севганингдан айрилма. 2. Оқ илон, оппоқ илон, ойдинда ётганинг қани? Ундалма уюшиши ҳам мумкин. Бунда нутқ турли нарсаларга қаратилади . Дарахтлар, бўстонлар, сиздан сўрайман. Ундалма гапнинг барча ўринларида кела олади. Гап бошида келганда уни очади, охирида эса ёпади: 1. Азиз дўстим, омонмисан?- 2.Омонмисан, азиз дўстим. Ундалма мустақил гап мақомини ҳам олиши мумкин: 1. Опа! Сен ҳам одам эдингми? 2.Бола қичқирди: «Дада!» Гапнинг кириш ва киритма кенгайтирувчилари Кириш кенгайтирувчилар. Маълум бўладики, гап [ P m ] и таркибида майл-модаллик маънолари ҳам мавжуд. Модаллик гап кесимини шакллантиришда муҳим аҳамиятга эга. Тилшуносликда модалликнинг ўзигина гапни ташкил этади деган қарашлар ҳам мавжуд. Чунки гап [ P m ]ида мавжуд ва хилма-хил воситалар билан ифодаланган тахмин, гумон, шубҳа, ишонч, қатъийлик, шарт, истак, тилак, буйруқ, имконият, зарурият, мажбурийлик каби маънолар ифодаланган ҳар қандай ҳукм, фикрда устувор қиймати билан ажралиб туради. Шу боисдан гап таркибида гап бўлаклари билан грамматик алоқага киришмаган, сўз бирикмаси ҳосил қилмаган бўлса- да, [ P m ] даги мазкур маъноларга бевосита дахлдор бўлган субъектив модаллик муносабатини ифодалайдиган атов бирликлари кўплаб учрайди:](/data/documents/70768440-0a4b-4aac-8041-bfed445032a0/page-3.png)
![www.arxiv.uz 1.Ака, бугун ота-оналар йиғилишига дадам борадиларми? - Дадам, албатта, борадилар, балки, онам ҳам борарлар. 2. Тўғри , ёмон одам жазосини тортиши керак, - деди Саида. 3. Бу чол, қизиниг сўзига қараганда, ҳали жуда бақувват экан. 4. Сиз, ўйлаб қарасам , шу лавозимга лойиқ номзод экансиз. Бундай атов бирликлари ва қурилмалар гап таркибига кирар экан, [ P m ] таркибидаги модал ва тасдиқ-инкор маъноларини муайянлаштиради, яъни гапнинг кесими билан мазмунан боғланади. Шу боисдан улар модал ёки кириш кенгайтирувчилар деб аталади. Кириш кенгайтирувчилар гапнинг конструктив бўлаклари саналмиш эга ва ҳоллар каби фақат ва тўғридан- тўғри гап марказига муносабатда бўлади. Бироқ кириш кенгайтирувчилар [ P m ] га грамматик жиҳатдан боғланмаганлиги боис унга нисбатан конструктив сифатини қўллаб бўлмайди. Бироқ, унга зич мазмуний муносабатда бўлганлигини инобатга олиб, уларни бўлак, гап бўлаги, гап кенгайтирувчиси дейиш мумкин. Демак, кириш кенгайтирувчилар сўз ва гап кенгайтирувчилари оралиғидаги «оралиқ учинчи» бўлганлиги боис уларни гапнинг конструктив бўлмаган бўлаги атамаси билан номлаш мумкин. Атаманинг конструктив бўлмаган деган қисми ҳодисанинг сўз кенгайтирувчилари сифатига эгалигини кўрсатса, бўлак узви гап кенгайтирувчилар сирасига дахлдорлигини билдиради. Киришларнинг гап структур курилишидаги урнини қуйидагича бериш мумкин: Е Н W P m Кириш Ёки W P m Эга Ҳол Кесим Кириш](/data/documents/70768440-0a4b-4aac-8041-bfed445032a0/page-4.png)
![www.arxiv.uz Кириш кенгайтирувчилар сўз, бирикма ва гап кўринишларида бўлиши мумкин. 1.Фарғонада, балки , балқарсан.(А.О.) 2. Табибнинг таъбирича, шоҳнинг соғайиши учун уч нарса зарур экан. (Эртакдан.) 3. Мен сизга айтсам, бир кунда уч маҳал шаҳарга қатнашнинг ўзи бўлмайди.(Самар Нурий.) Шу сабабли кириш кенгайтирувчилар кириш сўз, кириш бирикма, кириш гап каби турларга бўлиб ўрганилади. Аслида барча кириш кенгайтирувчилар номинатив бирликлардир. Гарчи уларнинг айрим кўринишлари гап характерида бўлса-да, уларни том маънодаги гап деб бўлмайди. Масалан, юқорида келтирилган, мен сизга айтсам қурилмаси мазкур гап таркибида шаклан гап кўринишида бўлса-да, унинг зиммасига фикр ифодалаш, ахборат узатиш вазифаси юклатилмаган. Унда [ P m ] шакли мавжуд бўлса-да, унда тегишли маънолар воқеланиши ўта кучсизланган. Шу боисдан ундаги [ P m ] шакллари ва унга мос гап кенгайтирувчилари ўзгартириб кўрилса, унинг киришлик моҳияти бутунлай йўқолади. Кириш кенгайтирувчиларнинг умумий ва хос хусусиятлари қуйидагилар: 1. Кириш гап таркибига муайян денотатив маънолари билан кирмайди. Масалан, юқорида келтирилган Мен сизга айтсам кириш гапидаги сўзларда ҳаракат, ҳаракатни бажарувчи шахс, объект каби маънолар ифодаланмаган. Унда бир бутун ҳолда «ишонтириш» модал маъноси мавжуд. 2. Грамматик шаклланганлик нуқтаи назаридан киришлар ранг- барангдир. Унда тусланган феъллар ҳам ( айтсам ), тусланмаган феъллар ҳам ( шундай қилиб ), отлар ҳам ( чамаси ), олмошлар ҳам ( менингча ) кириш вазифасида келади. Аммо улар, айтилганидек, баъзан қисман, баъзан бутунлай ўз луғавий маъносини йўқотиб, парадигмасидан вақтинча узилган бўлади.](/data/documents/70768440-0a4b-4aac-8041-bfed445032a0/page-5.png)
![www.arxiv.uz 3. Гап бўлаклари тартибининг ўзгариши: Олтин бу водийлар, жон Ўзбекистон! 4. Эмфатик урғу олган сўзларни такрорлаш: Сиздан сўрадим, сиздан. 5. Ҳис-ҳаяжон гаплар, кўпинча, бир таркибли бўлади: Ура! Дунай! Дунай ! УЮШГАН ГАПЛАР Ўзбек тилшунослигида уюшиш ҳодисаси билан боғлиқ учта ҳодиса мавжуд: 1. Гапда уюшган сўзшакллар (Бу ҳақда юқорида айтилди) 2. Қўшма гапдаги уюшиқ гаплар (Бу ҳақда қуйида - «Қўшма гап» баҳсида сўз юритилади) 3. Уюшган гаплар. Уюшиқлик умумий ҳолат бўлиб, содда гапга ҳам, қўшма гапга ҳам хосдир. Содда гапда сўзшакллар уюшиб келса, қўшма гапда сўзшакллар, содда гаплар уюшиб келади. Айтилганидек, уюшиклик камида икки бирлик (унсур)дан иборат бўлади: 1. Уюштирувчи унсур. 2. Уюшувчи унсур. Бу икки унсур барча уюшиш ҳодисаларида мавжуд бўлади. Хўш, уюшган гап нима ва у уюшиқ гаплардан нимаси билан фарқланади? Маълумки, ҳар қандай гап грамматик ёки семантик-функционал шаклланган бўлиши лозим. Шу боис улар кесимга эга бўлиб, бу кесим [ WP m ] (кесимлик кўрсаткичлари билан шаклланган атов бирлиги) ёки [ WP ]](/data/documents/70768440-0a4b-4aac-8041-bfed445032a0/page-17.png)
![www.arxiv.uz (семантик-функционал шаклланган гап) тарзида бўлиши лозим. [ WP m ] содда гапларда битта, қўшма гапларда эса бирдан ортиқ бўлади. Қуйидаги гапларни қиёслайлик: 1. Уканг расм чизар эди. Бу гапнинг лисоний қолипи қуйидагича: [Е WP m ] T 2. Укам расм чизар эди ва синглим телевизор кўрар эди гапининг қолипи эса қуйидагича : [ Е WP m ] ва [ E WP m ] T T Кўринадики, биринчи гапда [ WP m ] ва унинг кенгайтирувчилари мажмуи битта, иккинчи гапда иккита ва улар ўзаро тенг боғловчи ёрдамида боғланган. Энди учинчи гапга диққат қилайлик: 3. Укам расм чизар ва синглим телевизор кўрар эди. Бу олдинги гапимиздаги кесимларнинг [ W ] қисмлари ўзгармасдан сақланганлиги ва [ P m ] қисми биттага қисқарганлиги билан ундан фарқланади. Демак, гапда [ W ] лар иккита ва [ P m ] битта бўлиб, у иккита [ W ] учун ҳам умумийдир. Шу боисдан уни қавсдан ташқарига чиқариш мумкин. Бу гап қолипининг кўриниши қуйидагича: {[(Е 1 W 1 ) ва (Е 2 - W 2 )} P m ] Т Т](/data/documents/70768440-0a4b-4aac-8041-bfed445032a0/page-18.png)
![www.arxiv.uz Кўринадики, битта умумий [ P m ] га эга бўлган бирдан ортиқ [ W ] дан ташкил топган гаплар ҳам тилимизда мавжуд. Бундай гаплар уюшган гаплар дейилади. Йўл-йўлакай шуни айтиб ўтиш керакки, уюшган гаплар уюшиқ кисмли қўшма гаплардан фарқланади. Бунинг учун қуйидагиларни қиёслаймиз: 1. Баҳор келса, боғлар яшнаса, сайилга чиқамиз. Гапнинг қолипи: {((Е 1 - WP m 1 ) t - ca , ( E 2 - WP m 2 ) t - ca (- W э P m )} 3 2. Баҳор келса, боғлар яшнайди ва сайилга чиқамиз. Қолипи: {(Е 1 WP m 2 ) ( ( E 2 WP m 2 ) ва ( W э P m 3 )} Бу иккала гап уюшиқ қисмли қўшма гапдир. Биринчи гапда эргаш гаплар ( Баҳор келса, боғлар яшнаса ) уюшиб, бош гапга тобеланиб келган. Иккинчи гапда эса бош гаплар ( боғлар яшнайди ва сайилга чиқамиз ) уюшиб келган ва эргаш гап ( баҳор келса ) уларга баб-баравар тегишлидир. Булар уюшиқ гаплардир. Маълум бўладики, уюшиқ гаплар қўшма гаплар таркибида бўлади. Уюшган гаплар эса ўзбек тилида содда ва қўшма гаплар орасидаги алоҳида синтактик қурилмадир. У кесимдаги [ W ] си бирдан ортиқлиги билан қўшма гапга, [ P m ]нинг битталиги билан эса содда гапга яқинлашади. Шунинг учун х ам у уз мав к еи билан « оралик учинчи”дир, яъни СГ ва улар орасидаги х осиладир. Содда ва қўшма гапни белгилашда асосий омил гапда нечта шаклланган кесимнинг мавжудлигидир. Эганинг бор-йўқлиги, ифодаланган- ифодаланмаганлиги аҳамиятсиздир. Уюшган гапларни белгилашда эса бош омил иккита: 1. Битта шаклланган кесимнинг мавжудлиги. 2. Бирдан ортиқ уюшган эганинг мавжудлиги. Бу хусусиятлари билан уюшган гаплар эгали содда гаплардан ҳам ( Жаҳонгир, Жамшид, Исроил ўқиди ), уюшиқ кесимли содда гаплардан ҳам](/data/documents/70768440-0a4b-4aac-8041-bfed445032a0/page-19.png)
![www.arxiv.uz (эгаси йўқ ёки бор бўлса битта, кесимнинг луғавий қисми бирдан ортиқ, [ P m ] қисми битта - (У лар борган ва кўрган эдилар, қолипи [ W 1 - W 2 ] P m ]) фарқланади. Шакл - вазифавий талқинда уюшиқ кесимли содда гапларда, демак, эга бита, [ P m ] қисмлари умумий бўлган кесимлар бирдан ортиқ бўлади. Айтилганлар асосида содда гап, уюшиқ кесимли содда гап, қўшма гап, уюшиқ кесимли қўшма гап ва уюшган гапларнинг энг кичик структур схемаларини берамиз: (Қулайлик учун энг кичик қурилиш қолипларини бериш маъқул. Чунки, [ WP m ] да улар ( W ва P m ) нинг кенгайтирувчилари ҳам мужассамлангандир. 1. Содда гап : [ W P m ] 2. Уюшиқ кесимли содда гап : [ W 1 - W 2 ] P m 3. Қўшма гап : [ WP m R WP m ] 4. Уюшган қисмли қўшма гап. [([W 1 P m1 ] - [W 2 P m2 ]) - [W 3 P m3 ]] ёки: {(WP m ] - ([WP m ] - [WP m ])}. 5. Уюшган гап . {((E 1 - W 2 ) - (E 2 - W 2 )) P m } Уюшган гапларга мисоллар келтирамиз : 1. Отам раис , онам бригадир б ў лган эди . 2. Д ў кондорларнинг баъзилари китоб ўқ иб , баъзилари тасбеҳ ў гириб , баъзилари эснаб ў тиришарди . 3. Унинг қў ллари ишда , к ў зи шудгорда , аммо хаёли Зебихонда эди . 4. Чаккаси тиришиб , к ў зи қ изариб кетди . Уюшган гапдаги умумий б ў лак [P m ] ни ҳар бир шаклланмаган [W] га алоҳида-алоҳида қўшиш билан осонгина қўшма гап ҳосил қилиш мумкин: Қиёсланг: 1.Чаккаси тиришиб, кўзи қизариб кетди - уюшган гап. Чаккаси тиришиб кетди ва кўзи қизариб кетди - қўшма гап. Айрим ҳолларда уюшган гапларда ҳам [P m ] ноль шаклда б ў лиши мумкин : У баро ққ ош , к ў зи ча қ чайган , афти ишшайган . Гап мазмунидан ноль шакл охирги с ў зшаклда эканлиги сезилиб турибди . Бунга гапни ў тган замонга](/data/documents/70768440-0a4b-4aac-8041-bfed445032a0/page-20.png)
![www.arxiv.uz айлантириш билан амин б ў лиш мумкин : У баро ққ ош , к ў зи ча қ чайган , афти буришган эди . Уюшган гаплар таркибидаги содда гапларнинг ў заро умумийлиги ( ва шу асосда умумлаштирувчи б ў лаги ) турли хил б ў лади : 1. Ҳамма қ исмлари хусусий ( фар қ ли ) б ў либ , фа қ ат [P m ] қ исми умумий б ў лган уюшган гаплар : Жамшид ёзар , Исроил ўқ ир эди . 2. Хамма қ исмлари хусусий б ў либ , фа қ ат кесимнинг лу ғ авий қ исми ва кесимлик қў шимчалари умумий б ў лган уюшган гаплар : Жамшид тез , Исроил секин ёзар эди . 3. [WP m ] ва унинг кенгайтирувчи бўлаклари умумий бўлиб, фақат эга ва [WP m ] кенгайтирувч и сининг кенгайтирувчиси билан фарқланувчи уюшган гаплар: Жамшид оқ, Исроил қизил гул олди. [ P m ] уюштирувчиси восита сифатида . 1. Кун қ айтган ва баҳор кунларининг учдан икки қ исми ўтган эди . ( С . А .) 2. Эрта ё ғ иб ўтган ём ғ ир чанг ва ғ уборни ювиб кетган , дарахтларнинг япро қ лари тини қ ва тоза эди . 3. Пахта далаларида энди сал қ ин кучайган , тунгги еллар эсар ... эди . ( Ойбек .) 4. Сидди қ жон ўзига бундо қ савол бермас ва бундо қ савол хаёлига ҳам келмас эди . ( А . Қ .) 5. Сайёра биринчи , укам иккинчи экан . (« Тонг юлдузи ».) 6. Аҳмад тикувчи , Салим боғда қоровул эмишми ? 7. Алпомишу Рустамлар сизга ёр , Равшанбек ва Авазхонлар мададкор бўлсин . 8. Доклад ишнинг бориши , мунозара эса бутунлай бошқа масала ҳақида . [WP m ] уюштирувчи восита сифатида . 1. Яхши топиб , ёмон қопиб сўзлар . ( Мақол .) 2. Онаси ўқисин , опаси ишласин деди . ( М . Исмоилий .) 3. Савр ойининг булутлари ҳавода ўкириб , селлар қуйиб утди . ( Ойбек .) 4. Жамшид битталаб , Жаҳонгир жуфтлаб санай бошлади . 5. Нилуфар китоб , Феруза журнал ўқиб ўтирарди . 6. Меҳнатдан дўст , ғийбатдан душман ортар . 7. Қизиқ , Иродани Акбар , Акбаржонни Гулчеҳра севади . 8.Сени энди Азроил ҳам уради, шайтон ҳам. 9.Унинг келганини на Қурбон ота пайқади, на Сиддиқжон (А.Қ. )](/data/documents/70768440-0a4b-4aac-8041-bfed445032a0/page-21.png)
![www.arxiv.uz [ W ] ёки [ Pm ] кенгайтирувчилари билан фарқланувчи уюшган гаплар. 1.Эрта ёғиб ўтган ёмғир чанг ва ёмғирни ювиб кетган, дарахтларнинг япроқлари тиниқ ва тоза эди. 2.Уйғонганда суяклари зирқирар, у ўзини ланж туярди. 3.Ахмоқ ҳориганини билмас, кўса қариганини. 4.Ахмоқ қизини мақтар, тентак ўзини (мақол). 5.Баланд симёғочлардаги лампочкалар нури ҳам тарвақайлаб кетган, сояси ҳовлига тушиб турар эди (С. Зуннунова.) 6.Яхшидан от қолади, ёмондан дод. (Мақол.) 7.Саодатхон жим қолган, кўнглида ғазаб ёнар эди.(«Шарқ юлдузи».) 8.Бирники мингга, мингники туманга.(Мақол.) Кўринадики, уюшган гапларни ҳосил қилишда уюштирувчи восита муҳим мавқега эга. Умумлаштирган ҳолда уюшган гаплар кесимлари қуйидаги хоссаларга эга бўлади: 1. Ҳамма кесимлар бир хил шаклда бўлади: а) (...[ W 1 ] + - ган, ... [ W 2 ] + - ган) эди; б) (...[ W 1 ] + -гандай, ... [ W 2 ] + - гандай) эмиш. 2. Кесимдаги [ W ] нинг грамматик шакли ҳар хил бўлади: а) (...[ W 1 ] + - ган, ... [ W 2 ] + - (а)р-) P m ; б) (... [ W 1 ] + -(и)б, ... [ W 2 ] + - мас) P m . 3.Кесимдаги [ W ] ҳам, [ Pm ] ҳам бир хил, уларнинг кенгайтирувчилари ҳар хил бўлади. [.. [ W 1 ]+ - ган .. [ W 2 ] + -ган] Pm Т А каби.](/data/documents/70768440-0a4b-4aac-8041-bfed445032a0/page-22.png)
