logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tilshunoslik
  4. Аникловчи

Аникловчи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

44.5 KB
Ko'chirib olish
Аникловчи Режа: 1. Аниқловчи ҳақида умумий маълумот. 2. Аниқловчининг турлари: а) сифатловчи ва унинг ифодаланиши; б) қаратувчи ва унинг ифодаланиши; в) изоҳловчи ва унинг ифодаланиши. 1. Аниқловчи ҳақида умумий маълумот . Иккинчи даражали бўлаклар бош бўлакларга бевосита ёки бавосита боғланиб, уларни аниқлаб, тўлдириб, изоҳлаб келади. Содда гап эга ва кесимдангина тузилган бўлса, содда йиғиқ гап дейилади. Бош бўлаклардан ташқари иккинчи даражали бўлакнинг ҳам иштироки билан тузилган гаплар ёйиқ содда гап саналади. Содда ёйиқ гапларда иккинчи даражали бўлаклардаги фақат аниқловчи иштирок этган бўлса, бундай гап аниқловчи содда ёйиқ гап саналади. Масалан: Шамол қўзғалди. - содда йиғиқ гап. Майин шамол қўзғалди. - аниқловчили содда ёйиқ гап. Майин сўзи бош бўлак шамол сўзига бевосита боғланиб, уни аниқлаб келди. Аниқловчи иккинчи даражали бўлак бўлиб, предметнинг (кенг маънода баъзан белгининг) белгисини билдирадиган гап бўлагидир. Аниқловчи ўзи боғланиб келган сўз билан аниқловчили бирикмани ҳосил қилади, яъни мазмуни изоҳланаётган бўлак аниқланмишдир. Аниқловчи предметнинг хилма-хил: бирор хусусияти, ҳолати, ранг-туси, маъза таъми, шакли, ҳажми, ўринга муносабат, пайтга муносабат, ҳаракат тарзидаги, кўрсатиб аниқлаш, миқдор-даража, бошқача ном бериш билан изоҳлаш, қарашлилик каби белгиларини билдиради. Масалан: ширин олма, осмондаги юлдузлар, ёзги кўйлак, тўртта дафтар, оз сўз, шу йґл, ґқилган китоб, гумбур-гумбур овоз, олтин соат, пулнинг бурги каби. Аниқловчининг предметнинг белгисини билдиришидан унинг отга боғланиши келиб чиқади (баъзан аниқловчи сифат ва равишга ҳам боғлама олади). Аниқловчи боғланиб келган от гапда ҳар қандай гап бўлаги бўлиб кела олади. Демак, аниқловчи эгага ҳам кесимга ҳам, тўлдирувчи ва ҳолга тобе бўлиб келади. Баъзан аниқловчи аниқловчининг ўзига тобе бўлади. Масалан: Яхши йигит юрт тузар (эгага тобе). Бировнинг айбига кўз-қулоқ бўлма (тўлдирувчига тобе). Ўз имкониятингни жуда юқори баҳолама. (ҳолга тобе). Одобсиз отанинг фарзанди одобли ва фозил бўлса, отасининг айб ва нуқсонлари билинмайди (аниқловчига тобе). Аниқловчи англатган маънолари ва ифодаланишига кўра ҳар хил сўроққа жавоб беради: қандай? қанақа? қайси? қанча? неча? нечанчи? қай даражада? Каби. Аниқловчи лексик-семантик ва грамматик хусусиятларига кўра уч хил бўлади: сифатловчи, қаратувчи, изоҳловчи. Предметнинг белги –хусусияти, хажми, шакли, маза-таъми, ранг- туси, миқдор-даражаси, тартиби кабиларни англатадиган аниқловчи сифатловчи дейилади. Сифатловчи ўз сифатланмишига битишув йўли билан ифодаланади. Масалан, Сойнинг тагидан кўм - кўк сув оқиб ўтарди. (П.Қ). Олти минг механизатор уч минг бульдозерни навбатма-навбат бошқаришни кўзда тутяпмиз. (Н.Аблуллахонов). Бюрода бу одам мардона бир гап қилди. (О.Ё). Асфальт кўчанинг у ер-бу ерида сув ҳалқоб бўлиб ётарди. (Ў.Ҳ). Шу пайт ичкаридан шип - шип қадам товуши эшитилди. (Ў.Усмонов). Сифатловчи сўз бирикмаси билан ҳам ифодаланаши мумкин: Муҳаббат нималигини билмаган, аксинча уни уят ҳисоблаб келган Ҳожи қизининг ичи ёниб, тиши куйиб турганини билмас эди. (Шуҳрат). 2) Қаратувчи ва унинг ифодаланиши. Бирор предмет ёки шахснинг бошқа бирор предмет ёки шахсга қарашли, тегишли эканини кўрсатадиган аниқловчи қаратувчи дейилади. Қаратувчи билан қаралмиш қаратувчили бирикмани ташкил этади. Қаратувчи доимо қараттқич келишиги шаклида (белгили ва белгисиз шалда) келади ва кимнинг? Ниманинг? қаернинг? Каби сўроқларга жавоб беради. Қаратувчи белгили шаклда келганда, -нинг қаратқич келишиги қушимчаси сақланади, белгисиз шалда эса тушиб қолади. Масалан: 1. У Азизнинг муносабатида самимийликни пайқади. 2. Эринганнинг оши пишмас. 3. Бешнинг боши бўлгунча, Олтининг оёғи бўл. 4. Дангасанинг саратонда қґли совқатар. 5. Борнинг боши оғрир, Йўқнинг қорни. Қаратувчи, асосан, от, олмош ҳамда отлашган сўзлар билан ифодаланади. Қаратувчи ўзи боғланган от билан мослашув муносабатига киришади. Қаратувчи боғланиб келган сўз доимо от бўлади. Қаратувчи белгисиз шаклда ҳам Кулланади. Масалан: Олмос бґлиб ярқирар то²лар қояси, Йґлларингга бош урар бо²лар сояси. (З.О.) Изоҳловчи ўзи боғланган – сўзни бошқачаном бериш йўли билан аниқлаб, изоҳлаб келади. Изоҳловчи, одатда, от билан ифодаланиб, унвон, касб, мутахассислик, амом, қариндошлик, лақаб, тахаллус, жинс, ўҳшашлик каби маъноларни билдиради. Масалан, Профессор Асқарова йўқ мутахассис. Иқбол сатанг. Меҳринисани кулдирдию, кўнгли жойига тушиб ошхонага кетди. (Р.Ф). Она – Ер, башарга намотсан (Н.К). шўх қийқирган азамат аскарлар орасига Асқар полвон билан Али тажанг хам суқилди. (О). Изоҳловчи боғланиб келган сўз изоҳланиши деб аталади. Изоҳловчи изоҳланмишдан олдин ҳам кейин ҳам келиши мумкин.

O'xshashlar

Аникловчи
Аникловчи
Аникловчи
Эргаш гап турлари
Кушма гап ва унинг турлари хакида маълумот бериш йуллари