Тил ва адабиёт таълими мазмуни. Мактабда она тили таълимини янгилаш - давр талаби - Tilshunoslik - Referatlar

Тил ва адабиёт таълими мазмуни. Мактабда она тили таълимини янгилаш - давр талаби

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

113.5 KB

Ko'chirib olish

Тил ва адабиёт таълими мазмуни. Мактабда она тили таълимини янгилаш - давр талаби Режа: 1. Таълим ислоҳотларининг асосий вазифалари. 2. Янгиланган таълим мазмуни. 3. ДТС ва ўқ ув д а стур ларининг аҳволи. 4. Она тили таълимига тегишли ўзгаришлар таҳлили. 5. Танқид ва таклиф.

Юқори малакали педагог кадрлар тайёлаш ва қайта тайёрлашга алоҳида эътибор бериш лозим. Кадрлар тайёрлашнинг сифати, эркин фикрловчи шахс- фуқарони камол топтириш эртага синфхоналар ва аудиторияларда кимлар дарс ва сабоқ беришига боглиқ... Ислом Каримов Ўар бир ижтимоий тузум келажаги, инсоният истиқболи, кишиларнинг ҳаёт ва турмуш даражаси фан ва маданият тараққиёти билан бевосита боглиқдир. Фан ва маданиятнинг ривожланиши эса таълим-тарбия ишларининг қай йўсинда олиб борилишидан келиб чиқади. Шу боис мамлакатимизнинг истиқлол йўлидаги биринчи қадамлариданоқ буюк маънавиятимизни тиклаш ва янада юксалтириш, миллий таълим-тарбия тизимини такомиллаштириш, унинг миллий заминини мустаҳкамлаш, замон талаблари билан уйгунлаштириш асосида жаҳон андозалари ва кўникмалари даражасига чиқариш мақсадига катта аҳамият бериб келинмоқда. Бунинг учун таълим-тарбия ва ўқув жараёнларининг таркибини, босқичларини бир- бири билан узвий боглаш, яъни узлуксиз таълим-тарбия тизимини ташкил қилиш талаб қилинади. Ўукумат томонидан қабул қилинган Кадрлар тайёрлаш миллий дастури ушбу мақсадга эришишга ёрдам беради, бинобарин, «ўз ўлкамизда юксак малакали, ҳар жиҳатдан етук кадрлар тайёрлаш дастуримизнинг асосий шарти бўлмоги лозим». Маълумки, умумтаълим мактабларида фанларни ўқитишнинг эскича усуллари замон талабига тўла жавоб беролмай қолди. ўқитувчиларнинг ўқитиш тизимидаги ўрнини белгилаш ҳозирги куннинг муҳим масаласидир. Ўозирги замон мактаб ўқитувчиси мумкин қадар мустақил, эркин фаолият кўрсатиш йўлидан бормоги лозим. Бунинг учун унда чуқур билим, тажриба, иқтидор ва шу билан бирга, болаларга билимни етказа олиш маҳорати

бўлиши зарур. Зеро, «биз ўз истеъдодли, фидойи болаларимизга, фарзандларимизга билим ва касб чўққиларини забт этиш учун қанот беришимиз керак». Бошқача айтганда, ўқитувчи замон билан ҳамнафас фаолиятда бўлмоги муҳим. Бироқ бугунги кунда мутахассис кадрларни тайёрлаш, таълим ва билим бериш тизими ҳаётимизда, жамиятимизда бўлаётган ислоҳот, янгиланиш жараёнлари талаблари билан яқиндан богланмаганлиги ҳар томонлама сезилмоқда. Тил таълими мисолида фикр юритадиган бўлсак, мактаб ўқувчиси дарс давомида турли ҳажм ва мураккабликдаги кўплаб топшириқларни бажарса- да, огзаки ва ёзма саводхонлиги сезиларли ўзгармаяпти. ўқувчиларнинг кўпчилик қисмида ижодийлик, мустақил фикрлаш, ижодий фикр маҳсулини нутқ шароитига мос равишда огзаки, ёзма шаклларда тўгри, равон ифодалаш кўникмалари ҳамон паст савияда қолиб келмоқда. Бу ҳолнинг асосий сабабларини фақат ўқитувчига тўнкаш ёки мактабларнинг моддий- техникавий қашшоқлигидан излаш адолатсизлик бўларди. Мавжуд ҳолат кўп жиҳатдан тил таълимининг мақсади, мазмуни ва усулига алоқадор бўлиб, уни янгилаш ҳаётий заруриятга айланиб қолди. Бу ўринда тарбиячиларнинг ўзига замонавий билим бериш, уларнинг маълумотини, малакасини ошириш каби пайсалга солиб бўлмайдиган долзарб масалага дуч келмоқдамиз. Шу мақсадда ўқитувчиларга баъзи назарий маълумотларни эслатиб, уларга етарли тушунча беришни лозим топдик. Таълим мазмуни масаласи инсоният тарихида энг қадимий ва айни вақтда энг долзарб масалалардан бири саналади. Бу табиий ҳол, албатта. Педагогик адабиётларда “таълим мазмуни“ тушунчаси турлича талқин қилинади. Айрим дидакт-олимлар (И.Я.Лернер, М.Н.Скаткин, Л.Н.Таранов ва б.) таълим мазмунига ўрганиш учун танланган ва ўқувчиларнинг ўзлаштиришлари учун методик жиҳатдан ишланган бой ижтимоий тажрибанинг бир қисми сифатида қарасалар, иккинчи гуруҳ олимлар

(Л.В.Занков, В.С.Лебедев ва б.) бу тушунча остида уни ўрганиш усулларини ҳам тушунадилар. Таълим мазмуни ўқув режалари, дастури, дарсликлар ҳамда ўқув-методик қўлланмаларда ўз ифодасини топади. Янгиланган ўзбек тили таълими мазмуни тўрт таркибий қисмдан иборат. Биринчиси – ўқувчилар эгаллаши зарур бўлган билимлар тизими (тил фактлари, тушунчалар, қоидалар, таърифлар)дир. Маълумки, асрлар давомида инсоният томонидан тўпланган барча тил илмини ўрта мактаб ўқувчисига ўргатишнинг иложи ва зарурияти йўқ. Айниқса, ўзбек тилини иккинчи тил сифатида ўргатишда ҳаётий талаблардан келиб чиқиш, ўқувчиларга ўзбек тилининг грамматик тузилиши ҳақида билим берибгина қолмай, балки, энг аввало, уларда ўзбек тилида нутқий кўникмаларни ҳосил қилиш лозим. Саводли ёзиш, тўгри ва равон ўқиш, мазмунли ва чиройли сўзлаш, иш қогозларини ёза олиш каби кўникмалар шулар жумласидандир. Умуман тил ўрганишда билимларни танлашнинг бош мезони уларнинг фойдалилик ва амалда қўлланила олиш даражасидир. Биз ўзбек тилидан фойдали билимлар деб болаларнинг саводли ёзиш, ижодий фикрлаш, фикр маҳсулини нутқ шароитига мос равишда огзаки ва ёзма шаклларда тўгри, равон ифодалаш кўникмаларини шакллантириш учун хизмат қиладиган, уларни юксак инсоний фазилатлар руҳида тарбиялаш ва ривожлантиришни таъминлайдиган билимларни тушунамиз. Таълим мазмунининг иккинчи муҳим таркибий қисми ни танланган илмий-назарий билимларга мувофиқ келадиган амалий кўникма ва малакалар тизими ташкил этади. Нашр қилинган янги ўзбек тили дарсликларида ўқувчилар эгаллаши лозим бўлган амалий кўникмалар (уларнинг сўз бойлигини ошириш, сўздан тўгри ва ўринли фойдаланиш, фикрни баён қилишнинг самарали йўлларини аниқлаш)нинг унумдорлик даражасига алоҳида эътибор қаратилган. Таълим мазмунининг учинчи таркибий қисми ўқувчиларни ижодий фаолият усулларига ўргатишдир. Маълумки, фаолият қайта хотирлаш,

қисман ижодий ва ижодий даражада бўлиши мумкин. Дарсликда берилган намунага қараб айнан бажаришга асосланган фаолият туридан мустақилликни талаб қиладиган ижодий топшириқларга ўтиш тамойили ўқувчиларнинг ўзбек тили ва адабиёт дарсларига бўлган қизиқишини оширишга, сўздан фикр ифодалаш воситаси сифатида ўринли фойдаланишга ўргатишга хизмат қилади. Боланинг ижодий фаолият тажрибасига қанчалик кўп асослансак, таълимнинг самарадорлик даражаси шунча юқори бўлади. Таълим мазмунининг тўртинчи таркибий қисми ўқитувчи ва ўқувчи ўртасидаги муносабатлар тизимидир. Бу муносабатлар ўқитувчи ва ўқувчи ўртасидаги ўзаро ҳамкорликка асосланмоги лозим. ўқитишнинг дедуктив усулидан индуктив усулига ўтилсагина ушбу ҳамкорликка эришиш мумкин бўлади. Шуни алоҳида таъкидлаш зарурки, таълим мазмунининг бу таркибий қисмлари чизиқсимон бирин-кетинликда жойлашган ҳодисалар эмас, балки айланасимон яхлитлик бўлиб, бу айлананинг бошланиш ва тугалланиш нуқтаси биринчи ва тўртинчи қисмларни, айлана доираси эса ижодий амалий кўникмаларни ташкил этади. Маълумки, мактабда тил таълимига қўйилган муҳим талаблардан бири ўқувчиларни ўз фикрларини эркин баён қилишга ўргатишдир. Фикр эса фақат тил ёрдамида рўёбга чиқади. Бунинг учун амалий тилшуносликка эътиборни кучайтириш зарур. Умумий ўрта таълим мактабларида таълим олдига , шу жумладан ўзбек тили таълими олдига қўйилган яна бир муҳим талаб ўқувчилар тафаккурини ривожлантиришдир. ўзбекистон Президенти айтганидек, «таълим-тарбия тизимини ўзгартирмасдан туриб онгни ўзгартириб бўлмайди. Онгни, II, III

тафаккурни ўзгартирмасдан туриб эса биз кўзлаган олий мақсад – озод ва обод жамиятни барпо этиб бўлмайди». ўзбек тили таълими мазмунини янгилашдан кўзланган мақсад мустақил ижодий тафаккур эгасини тарбиялаш экан, ҳар бир дарс мавзуи ўқувчининг фикрлаш қобилиятини ўстиришга, ақлий даражасининг такомилига хизмат этиши лозим. Бинобарин, ўзбек тили дарсларида инсон тили ва тафаккури ўртасидаги диалектик боглиқликларни аниқ ва равшан ифодалашга имкон яратилади. Инсоннинг билиш усуллари бир неча хил бўлиб, улар икки босқичдан иборат. Дастлабки, ҳиссий билиш босқичининг усуллари бир-бирига ўхшамаса ҳам, улар муайян узвийлик асосида бирлашади. Бошқача айтганда, ҳиссий билиш босқичида инсон муайян соҳа ёки ҳодисани кузатиш, қиёслаш, тажрибадан ўтказиш асосида тўплаган билимларини ақлий билиш, яъни идрок этиш босқичида умумлаштиради. Шу тариқа бу белги-хусусият (яъни хусусийлик)лар йигилиб бориб, уларнинг заминида ётган моҳият (яъни умумийлик) англашилади. Диалектик мантиқнинг бу усули чексиз ва ранг-баранг хусусийликлар орасидаги алоқадорликни ўрганиш ва хусусийликларда ифодалаган умумийликни топишни талаб этади. Маълумки, ҳар қандай умумийлик онгда хусусийликларнинг ёрқин сифатларини ўзида бирлаштирган бутунлик ва акс эттирувчи рамз (тарх) сифатида мавжуд бўлади. Шундай экан, бевосита кузатишда берилмаган, онгда рамз (тарх) сифатида мавжуд бўлган ва чекланмаган миқдорда хусусийликларда такрорланувчи умумийликни аниқлаш муаммоси тугилади. Тил таълими олдида турган яна бир мураккаб талаб ўқувчиларнинг тил маданиятини ривожлантиришдир. Тил маданияти жуда катта ва кенг соҳа бўлиб, у ўқувчиларнинг кундалик салом-алигидан тортиб кимга, нимани, қачон, қаерда ва қандай сўзлашгача бўлган барча нутқий жараёнларни ўз ичига олади. Бинобарин, бу вазифанинг муваффақиятли бажарилиши етук

мутахассисларни тайёрлаш муаммосини ечишга ҳам ижобий таъсир кўрсатади. ДТС ва ўқув дастурларининг аҳволи. Умумий ўрта таълим тизимида она тилини ўқитишнинг айрим муаммолари ҳақида. ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1999 йил 16 августдаги гарорида Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандартлари тасдиқланган. Бу гарор ўзбекистонда таълим тизимини, ҳозирги замон талабларидан келиб чиққан ҳолда, тубдан яхшилашни назарда тутади ва шунга кўра жуда муҳим ҳамда ўз вақтида чиқарилган қарордир. Шу асосда, маълумки, «Таълим тараққиёти» рукнида ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлигининг ахборотномасида (1-сон) умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандарти ва ўқув дастури (она тили, адабиёт, ўзбек тили (таълим бошқа тилларда олиб бориладиган мактаблар учун) фанлари бўйича) «Шарқ» нашриёт матбаа концерни томонидан эълон қилинди. Тўгрироги, алоҳида ҳолда китоб шаклида нашр қилинди. Бу жуда қувонарли ҳол бўлди. Китобнинг 2-саҳифасида Президентимиз И.А.Каримовнинг кадрлар тайёрлаш бўйича миллий дастурни бажариш учун жавобгар кишилар олдига қўйган вазифалари берилган бўлса, кейинги саҳифаларда ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандартларини тасдиқлаш, сўнг эса гарорга илова тарзида умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандарти, унинг «Асосий қоидалари», «Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандартини ишлаб чиқиш ва жорий этиш асослари», бу таълим стандартини ишлаб чиқиш принциплари, таянч ўқув режаси, ўқувчиларнинг тайёргарлик даражасига қўйиладиган мажбурий минимал талаблар берилади (6-46-бетлар). Китобнинг 46-бетидан «Она тили» таълим стандарти шарҳи баён этилади.

Ана шу қисмда о на тили таълимининг мақсад ва вазифалари, таълим мазмунининг мажбурий минимуми, бажарувчиларнинг тайёргарлик даражасига қўйиладиган минимал талаблар баён этилади. Китобнинг 55-бетидан бошлаб у қтириш хати келтирилгани ҳолда, «Она тили» фани ўқув дастури берилади (55-140-бетлар). Бу дастурнинг V ва VI синфлар учун берилган қисми лотин графикасига асосланган ўзбек ёзувида, VII , VIII , IX синфлар учун берилган қисми кирилл графикасига асосланган ўзбек ёзувида чоп этилган. Нега шундай қилинганлиги, албатта, таа ж жубланарли. Китоб жуда чиройли жи ҳ озланиб нашрдан чиқарилган. Стандартни яратиш, дастурни тузиш осон эмаслигини яхши ҳис этиш лозим. Шунга кўра, муаллифлар меҳнатини ҳам қадрлаймиз ва уларга ўз миннатдорчилигимизни билдирамиз. Шу билан бирга, бундай масъулиятли ишни бажаришда мумкин қадар, жузъий бўлса-да , камчиликларга йўл қўймаслик кераклигини ҳам таъкидламоқчимиз. Фақат айрим мулоҳазаларни айтмоқчимиз. Китобнинг 23-бетида 5-9-синфлар учун она тили фани бўйича минимал талаблар берилади. Айнан келтирамиз: 1. Она тили. ў қувчилар она тилидан қуйидаги билим, кўникма ва малакаларни эгаллашлари шарт: а) грамматикага оид ўзлаштириладиган меъёрлар: - фонетика, лексикология, с ў знинг таркиби, с ў з ясалиши, морфология, синтаксис, ёзув ва имло, тиниш белгилари, богланишли нутқ, нутқ услублари, стилистикага оид тушунчалар. 2. Адабиёт. «гуйидаги билим кўникма ва малакаларни эгаллашлари» дейилган экан, а пунктдан кейинги бандлар қаерда қолди? Агар шу банд дангина иборат бўлса (асло ундай эмас, албатта), нега а банди берилиши керак ёки нега шарт

сўзидан кейин икки нуқта қўйилади? Кўникма ва малакалар қани? Бу чалаликми, чалкашликми ё эътиборсизликми? Бундай хатоларни, чалкашликларни анчагина келтириш мумкин. Жумладан, китобнинг 49-бетидаги «а) фикрни мантиқий изчилликда ифодаланганлигини аниқлаш» жумласи услубий хато билан ёзилган бўлса, 48-бетдаги « ў қув нагрузкаси» бирикмаси ҳам, бизнингча, ўринсиздир. Шунингдек, 53-бетдаги « ў збек адабий тилининг грамматикасининг меъёр ва имкониятларини билишлари» каби жумлаларни кўриб, ҳайратга тушмай илож йўқ. Китобнинг 133-бетида сарлавҳа синтаксис қўшма гап тарзида берилган бўлиб, унда ҳеч қандай тиниш белги қўйилган эмас. А дабиётлар рўйхатида Ў. Неъматов нинг исми ҳ. Неъматов т арзида берилган бўлса (бешта адабиёт рўйхатида), кейинги бетда мактабларида сўзи мактаблариларида шаклида берилган (139, 140-бетлар). От-кесимларнинг замон шакллари (123 - бет), матн мазмунини мос бўлиши (52-бет) кабиларни ҳам келтириш мумкин (Булар юзаки қараб чиқилгандагина кўзга ташланган айрим ҳолатларгинадир). «Она тили таълимининг бош мақсади – огзаки ва ёзма нутқ кўникмасини, тўгри ва ифодали фикрлаш малакасини таркиб топтиришдан иборат» (55-бет) жумласи ҳам ўйлантиради. Айниқса, «ифодали фикрлаш» бирикмасини қандай тушуниш керак? Биз асосан «Она тили» ўқитишнинг бош мақсадини таъкидлашни назарда тутибгина бу китобга қайта мурожаат қилганимизда, матннинг қай даражада та ҳ рир талаб эканлигини кузатдик. Ахир о на тили ўқитишнинг асосий муаммоларидан бири хатоларсиз ёзилган ўқув стандарти ва ўқув дастурларига эга бўлишдир. «Она тили» бўйича дарслик ва қўлланмалар ҳам, энг аввал, ана шу талабга жавоб бериши шарт бўлиб, бунда фақат имловий, ишоравий каби хатоларгина эмас, балки назарий хатолар ҳам назарда тутилмоқда. Шу билан бирга, айниқса, дарсликлар бир неча йилга мўлжаллаб тузилиши, ҳеч бўлмаганда, беш–тўрт йил ҳам ўқитувчилар, ҳам ўқувчилар учун асосий адабиёт бўлиб хизмат қилиши зарур. Иккинчидан эса, албатта,

илмий жамоатчилик томонидан тан олинган, кўпчилик олимлар, ўқитувчилар маъқуллаган тил ҳодисалари, умумий қоидалар, умумий ҳолатлар тушунарли тарзда, ўқувчига етиб борадиган, унинг билим бойлигини орттирадиган қилиб берилиши лозим. Шу нуқтаи назардан қаралганда, « О на тили» ни ўқитишнинг бош мақсади тўгри белгилангандек туюлади: «Она тили таълими олдида қуйидаги бош мақсад туради: она тили машгулотлари болаларда ижодийлик, мустақил фикрлаш, ижодий фикр ма ҳ сулини нутқ шароитига мос равишда огзаки, ёзма шаклларда тўгри, равон ифодалаш кўникмаларини шакллантириш ва ривожлантиришга қаратилиши лозим» (56-бет). Бундай қараганда, бош мақсад тўгри белгилангандек. Бироқ, агар биз баркамол инсонни тарбиялашни назарда тутадиган бўлсак, шуларнинг ўзи етарлимик а н? Она тилимизга меҳр-муҳаббат уйготиш, ўз она тилининг бой имкониятларини чуқур билиш ва бу орқали ўз тилидан гурурланиш ҳиссини қайси фанда шакллантириш керак? ў қувчилар ўз она тилининг бой имкониятларини шу дастур ёки шу дарсликлар бўйича ўрганадиган бўлса, қай аҳволда бўлади? Масалан, мавжуд дастур ва дарсликларга асосланиладиган бўлса, ўқувчи келишик тизимининг қайси қирраларини чуқур билади-ю, қайси имкониятларидан баҳраманд бўлади? ў қувчилар ва ўқитувчилар она тилининг имкониятларини ўрганиш ўрнига дарсликларда маълум шахслар (олимлар) томонидан, ўринли ёки ўринсиз тарзда ҳали тан олинмаган, мутлоқ асосланмаган ҳолда бериб юборилаётган «Билиб олинг», «Эсда тутинг» кабилар орқали берилаётган тавсияларнигина ўзлаштириш билан, шунингдек , атамабозлик бўйича бош қотириш билан овора бўлиб қолмайдиларми? Жумладан, «Эга э ргаш гапли қўшма гаплар» атамаси ўрнига «Эга тобе гапли қўшма гаплар» атамаси нима учун қўлланганини, шу нарса туб ислоҳот учун нима бериши мумкинлигини ўйлашмайдими? «Она тили» фани бўйича чуқур билим беришни шу йўсинда амалга ошириш етарлими? «Эга тобе гапли қўшма гаплар» сарлавҳаси остида (9-синф дарслиги, 48-бет) 86-87 - машқлар тавсия этилиб , биринчи машқни бажариш учун 2 та топшириқ берилганки, булардан ўқувчи жиддий билимга эга бўлиши қийин. Бундан

ташқари, бундай фикрлар, машқлар тузукроқ ҳолда, олдинги дарсликларда ҳам берилганлигини назарда тутадиган бўлсак, фақат «Эргаш» сўзини «тобе» сўзи билан алмаштиришнинг ўзи шу мавзу бўйича ўқувчига чуқур билим беради, дейиш мумкинмикан? Шу ўринда яна бир ҳолатга эътибор берайлик . 5-синф учун тузилган синов дарслигининг (Ў . Неъматов, А. ў уломов, М. Абдураимова, Б.гобилова . - Т. : ў қитувчи, 1997) биринчи бўлим и да: Сўз таркиби. Кесим. Ихчам гап. (Сарлавҳа охирида нуқта бир ўринда қўйилган. Бошқа сарлавҳаларда қўйилган бўлса, бир ўринда қўйилмаган). Содда ёйиқ гап тарзида «Синтаксис» ҳақида умумий маълумот берилади. Бу бўлимда ҳол бўлагининг матнда берилиши галати. Албатта, бу ўринда нашриётни айблаш мумкин (13 - бет). Сўз бирикмасининг содда ёйиқ гапдан кейин берилиши ҳам галатироқ (бу билан янгиланиш бўлмайди). Бундай ҳолатларнинг кўпчилиги, кейинчалик, бу дарслик асосий дарслик сифатида нашрга тайёрланганида ( Ў . Неъматов, А. ў уломов, М.годиров, М.Абдураимовалар тайёрлаган . - Т. : ў қитувчи, 2000) маълум даражада тузатилган. Бу дарсликда мустақил сўз туркумлари сифатида асосан от (биринчи берилган), сифат, сон, равиш ва феъл берилиб (охирида берилган, 37-бет), кейин «Гапда от, сифат, сон, равиш, феъл ва тақлидий с ў злар ўрнида қўлланадиган сўзлар олмошлардир». «Шахсларни атаб келувчи мен , сен , у , биз , сиз, улар ҳам олмошлардир» деган изоҳ «билиб олинг» ишорасида берилади. Тақлидий сўзларнинг мустақил сўзлар сифатидаги изоҳи берилмайди. 6-синф дарслигида ( Ў . Неъматов, А. ў уломов, М.годиров, М.Абдураимовалар тайёрлаган . - Т. : ў қитувчи, 2000) «Кириш» ва « Т акрорлаш» қисмларидан сўнг «Морфология» берилади ҳамда бунда сўз туркумларидан биринчи навбатда феъл, кейин от, сифат, сон, равиш, тақлидлар берилади. 7-синфда олмош берилиб , ундан кейин ёрдамчи сўзлар

алоҳида ажратилади ва улар богловчилар , кўмакчилар , юкламалар билан тугалланиб, кейинги қисмда «Сўзларнинг алоқа-муносабат шакллари» берилади (55-бетдан). Мана шундай ҳ ар х илликлар, илмий жиҳатдан ҳали тўла асосланмагани , асосан, хусусий қарашларга таянилгани ҳолда туркумларнинг ўрнини алмаштиришлар (от билан феълнинг ўрнидаги ўзгаришлар, олмош, тақлид сўзлар алмашинувлари) мустақил сўз туркумлари миқдоридаги ўзгаришлар (кўрсатилишича, улар 7 тадир), алоҳида сўз туркумлари сифатида баҳоланган ундов сўзлар ва модал сўзларнинг берилмаслик ҳолатлари, назаримизда, ўқитувчиларни чалкаштириши мумкинлиги табиийдир. Булардан ташқари, феъллардаги бўлишлилик-бўлишсизлик шакллари, агар отлардаги кўплик ҳамда кичрайтириш-эркалаш шакллари «отларнинг лугавий шакллари» сифатида белгиланган бўлса (бу асосли фикр эмас, «лугавий» сўзининг ишлатилиши ҳали жуда исботталабдир). Битта номзодлик диссертациясида буни исботлашга ҳаракат қ илингани маълум. Бироқ ҳ а ли тўла исботланган эмас, қаерда ва қандай шакл тарзида берилиши керак? Отлардаги «лугавий шакллар» 6-синф дарслигида берилган экан, феъллардаги бўлишлилик- бўлишсизлик шакллари ҳам шу ўринда берилиши керак эди. Аммо дарсликда н (6-синфда ҳам, 7-синфда ҳам) феълнинг бўлишлилик ва бўлишсизлик шакли ҳақида (М. Миртожиев, А. Ў ожиев, Н. Маҳмудов, Ё.Тожиевлар), кўмакчи феъллар, улар билан боглиқ қўшилмалар, уларнинг қўшма феълларга муносабати, бошқа хусусиятлари ҳақида ўқувчилар ҳам, ўқитувчилар ҳам жиддий маълумот ололмайди ( б улар ҳам дарсликдан ўз алоҳида ўрнини олган эмас). Шу тарзда яна ўқувчи феъл-феъл қўшилувлари , уларнинг қўшма феъллар ёки кўмакчи феълли қўшилмаларга муносабати ҳақида ҳам ҳеч қандай маълумот (билим) олмайди. Кўринадики, ўзбек тили бирликларига хос кенг ва бой имкониятларни ўқувчига жиддий етказиб бериш, улар билимларини бу борада бойитиш асосида уларни баъмани тарзда мустақил фикрлашга ўргатиш она тили ўқитишдаги энг тўгри йўл эканлиги дарслик тузишда учинчи, тўртинчи

даражага тушириб қўйилган. Дарсликлар тузишда кўпчилик олимлар томонидан айтилган, исботланган фикрларни асосланмаган хусусий ёки йўл– йўлакай тарздаги қарашлар асосида инкор этиш йўли тутилган. Жумладан, «Ихчам гаплар» («Тўлиқсиз гап», бир бош бўлакли гап» атамалари асосида берилган гапларнинг бир кўриниши, холос) атамасини қўллаш, «Кесим гапнинг марказидир», «у якка ўзи ҳам мустақил гап бўлиб кела олади» каби фикрлар, аввало, жуда янги гаплар эмас, иккинчидан, чуқур илмий асосга ҳам эга эмас. Масалан, ёқди сўзини, кўриниб турибдики, ўқигансиз ёки кўрдим сўзларига қиёсласак, у ҳам фақат кесимдан ташкил топган ихчам гапдир. Бироқ бу гапдан қандай ахборот олиш мумкин, яъни бу гапдан овқат ёқди ахбороти англанадими ёки чироқни ёқди ахбороти англанадими? Худди шу каби дарсликда келтирилган ўқидингиз сўзи алоҳида ҳолда гап бўлса, ундан қандай ахборот олинади? Яъни «китобни ўқидингиз» ахборотими ёки «университетда ўқидингиз» ахборотими? Кўринадики, бундай ҳолларда ана шу фикрни айтувчилар нутқ вазияти, тушириб қолдириш имкониятлари, бунинг қисқаликка интилиш каби экстралингвистик ва яна бошқа сабабларини чуқур идрок этмасдан туриб ҳавола этиб юборадилар. Яна мисол. – Ким дарсга келмади?  Карим. Албатта, кейинги гапда Карим сўзининг иштироки муҳим. Шунга кўра, вазиятда Карим келмади гапи англашилаверади, яъни эганинг ўзи қолдирилди, холос. Ўамма биладики, бу гапда кесим (келмади) тушириб қолдирилди , чунки талаб қилинаётган ахборот келмаган шахснинг ким эканлиги эди. Маълум бўладики , аввало, бу масала ҳали анча мунозарали, чунки кесим қанчалик катта мақомга эга бўлмасин, у грамматик жиҳатдан бошқа гап бўлакларини, айниқса, тўлдирувчи ва ҳолни бошқариб , унга ҳокимлик қилмасин ҳамда, ниҳоят, унинг шакли гўё эгани кўрсатиб турмасин, у, барибир, эга ҳақидаги ахборот (ҳукмдир): Миртемир – шоир , Одамлар – тўртта, Айбдор – ўша , Аҳмад ўқияпти каби турли кўринишдаги, турли мазмундаги гапларнинг ҳаммасида кесим эгани изоҳлаш учун хизмат қилади. Эганинг туширилиши эса экстралингвистик ва бошқа сабабларга кўрадир. Бу

ўринда биз ушбу фикрларни жиддий асослаб бериш, баҳс юритишни назарда тутаётганимиз йўқ. Мақсад, айтмоқчи бўлган гап шуки, мактаб учун тузилган дарсликларда таянч билим беришни назарда тутиб, кўпчилик тан олган, баҳс талаб қилмайдиган, илмий жамоатчилик ҳал этиб бўлган нарсаларни бермаслик ўқитувчини ҳам, ўқувчини ҳам чалкаштиради. Дарслик эса ҳар иккаласи учун фанни чуқур ўзлаштиришдагина эмас, тилнинг имкониятларини тўла билган ҳолда, улардан фойдаланиш маҳоратларини ўстиришда ҳам кўмаклашиши керак. Мактабни битирган ўқувчи ўзбек тилидаги -лар қўшимчасини отнинг кўплик шакли сифатидагина билиб чиқадиган бўлса ёки сиз олмошини, ҳозирги кунда ҳам, биз ва улар олмошлари қаторида (бирлик маъносини билдирувчи мен , сен , у олмошларига нисбатан) кўпликни ифодаловчи сифатида баҳолаш билан чекланиб қоладиган бўлса, демак, ўқувчи «она тили» фани бўйича жуда чала билимга эга бўлади. Чунки Сиз олмоши ҳозирги кунда деярли умуман кўплик маъносига эга эмас, у ҳурмат ифодалайди. Энди бу олмош парадигмада (мен, сен, у, биз, улар қаторида) сизлар кўринишида туриши шарт, борай , боринг , борсин парадигмасида иккинчи сўздаги –инг қўшимчаси боргин каби қўлланишлардаги –гин қўшимчаси кабилар бошқа вазифа бажаради, бошқа маъно ифодалайди. Мана шунга ўхшаш асосланиб бўлинган, ҳамма тан оладиган тил ўзгаришлари дарсликларда ўз ифодасини топса, бу бош мақсадга жуда мос келади. Чунки –лар қўшимчасининг ҳурмат, кесатиқ, кучайтириш, тахмин-чама, жамлаш каби бошқа жиҳатларини энди ўқувчи англаб етиши зарур. Уни фақат кўплик қўшимчаси сифатида баҳолаш унинг билимини саёз қилиб қўяди. Шунингдек, боринг, ўқинг каби сўзлардаги -инг қўшимчаси ҳам ҳурматни ифодалашга мослашиб, хослашиб бўлган бўлса, боргин, ўқигин сўзларидаги - гин шакли кучайтириш, таъкид, илтимос маъноларини ифодалаш учун хослашиб бўлган қўшимчадир. Дарсликларнинг "Лексикология" ва "Синтаксис" бўлимларида ҳам ўқувчиларга чуқур билим бериш, ўзбек тилининг жуда бой лугат заҳирасини

уларга ўргатиш (ҳар бир лугавий бирликнинг имкониятларини очиб бериш назарда тутилади), сўз бирикмалари, гап қолиплари имкониятларини ўргатиш каби энг мувофиқ йўл изчил амалга оширилмаган. Унинг ўрнига яна, айниқса, "Синтаксис"да унинг қўшма гапларга багишланган қисмларида ҳали умуман мунозарали бўлган, яқиндагина, истиқлолдан кейин нашр этилган "Назарий грамматика"ларда (Н.Маҳмудов, А. Нурмонов. ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Синтаксис - Т.: ўқитувчи, 1995.) ўз исботини топган кўпгина ҳолатлар, қўшма гап турлари, таснифи, уюшиқ бўлакли гаплар ҳақидаги назарий фикларнинг хато эканлиги тўла асосланмагани ҳолда, хусусий фикрлар дарсликларда бериб юборилганлиги жуда ажабланарли бўлиши билан бирга, жуда ачинарли ҳамдир. Ахир, Аҳмад келди, ўқиди, дам олди, уйга кетди шаклидаги гап кўпчилик тан олганидек, "уюшиқ кесимли содда гап" деб баҳоланган. Аниқ шундай ҳамдир. Бу ҳақдаги баҳсни кейинга қолдирайлик. Ўозир эса ана шу хом фикрни мактаб дарслигида бериш ҳақида ўйлайлик. Бизнингча, ҳали эга уюшиқ бўлакли, тўлдирувчи, ҳол, аниқловчи уюшиқ бўлакли гаплар мақомларини аниқ белгилаб олмасдан туриб, фақат кесим уюшиқ бўлакли гапларни "қўшма гаплар" деб бериб юбориш (кесим қанчалик қудратли бўлмасин) илмий асослаб бўлинганми? Хусусий фикрлар тарзида илмий ишларда асослашга ҳаракат қилинганлиги маълум, албатта. Бироқ бу ҳали тўла ҳақиқат эмас. Худди шу тарзда эргаш гапли қўшма гапларнинг турлари масаласи ҳам ҳали жиддий илмий асосда бирхиллаштирилмаган. Юқорида айтилган назарий грамматикада уни 14 та турга бўлишда, айрим эргаш гапли қўшма гапларнинг баҳоланишида йўл қўйилган хатоларга муносабат билдирилган ва уларнинг тўгри, илмий изоҳи исбот қилинган. Шунга кўра, бу китоб, айниқса, эргаш гапли қўшма гаплар бўйича мавжуд фикрларга аниқлик киритиш, уни тўлдирганлиги билан жамоатчилик диққатини ўзига тортди, ўқитувчилар учун кўмак берди. Бироқ кейин тузилган мактаб дарсликларида ҳали ҳеч қандай илмий асосланмасдан туриб, ана шу таснифлар оёги осмондан қилинганлиги кузатилади. Энг ачинарлиси шундаки, ўқитувчиларга чалгитишдан бўлак

жиддий бир илмий асосланган тасниф тавсия этилмаган. Анъанавий турлар, анъанавий исботлаб бўлинган ҳолатлар бир-биридан ажратилиб, тарқоқлаштирилиб, гўё "парчаланиб", илгаригидан ҳам кўра чала ва узуқ- юлуқ ҳолатда, баъзан фақат атамани алмаштирган ҳолдагина берилган, холос. Масалан, "бош гап" ва "эргаш гап" атамаси ўрнида "ҳоким гап" ва "тобе гап" ёки "эга эргаш гапли қўшма гап" ўрнида "эга тобе гапли қўшма гаплар" (тўлдирувчи, кесим, ҳол, аниқловчи эргаш гаплар ҳам шундай ўзгартирилган) берилган. Дарслик яратишдек муҳим ва масъулиятли ишга бундай хусусий манфаат - фикр орқали, фақат бизгача бўлганларни, дарслик тузганларни инкор этиш йўлидан бориш орқали, айрим ҳодисаларнинг фақат номини алмаштириш, атамабозлик, сўзбозлик (билиб олинг, эсда тутинг, эсланг кабилардек) қилиш, хусусий, ҳали исботини топмаган фикрларни таълим тизимининг ҳозирги мураккаб ҳолатда ўзгартирилаётганлигидан фойдаланган ҳолда, ҳамма ўз фикрини жамлаб, ўзини тутиб олмасидан олдинроқ шоша-пиша тасдиқлатиб олиш йўлини тутиш кабилар, назаримизда, "Она тили" фанини ўқитишга жиддий зарар етказади. Бу нарсани шундан ҳам яққол кўриш мумкинки, «Она тили» бўйича ўқув дастури тузувчилар ўзбек тилшунослигининг пойдеворини қурган, жиддий олимлар сифатида тан олиб бўлинган, ўз жиддий ва кенг қамровли қарашларига эга бўлган С.Усмонов, Аюб ўуломович ўуломов, академиклар Ш.Шоабдураҳмонов, ў.Абдураҳмонов, А.Ўожиев каби забардаст олимларнинг, профессорлар Ф.Абдуллаев, М.Миртожиев, И.гўчқортоев, Улуг Турсунов, Р.гўнгуров, И.Расулов, А.Сафаев ва бошқа тажрибали, ўз илмий қарашларига эга бўлган кўпгина олимларнинг фикрлари, қарашларига эътибор қаратмаганлар. Буни дастур тузишда фойдаланилган адабиётлар рўйхатининг ўзиёқ яққол кўрсатиб турибди. Бу дегани ўзбек тилшунослигида кейинги даврда қилинган, айрим, ҳали чала исботланган бўлса-да, фикрларнинг юзага келиши учун замин вазифасини бажарган ишларга, олимларга нисбатан бир ёқлама, баъзан эса уларни тўгри англамаган ҳолда,

улар фикрларини жиддий идрок этмасдан ёки тўла равишда кўриб чиқмасдан туриб қадам қўйиш демакдирки, бу, албатта, бир ёқламаликка олиб келади. Дарслик яратишнинг огирлиги, мураккаблиги, аввало, ана шунда кўринади, яъни муаллифлар жаҳон тилшунослигидаги, шу жумладан туркология ва ўзбек тилшунослигидаги барча қарашлар, фикрлар, хулосаларни жиддий илмий-амалий ва услубий лабораториядан ўтказиб, улардан объектив (бу жуда муҳим) қарашларини шакллантириб олиб, шундан сўнг дарслик тузишга киришишлари лозим. ўз субъектив қарашларини таргиб қилиш йўлида дарслик тузишни мақсад қилиб қўйиш таълим тизимига жиддий салбий таъсир кўрсатади. Ўозирги кунда яратилган дарсликлар ана шу жиҳатига кўра, айниқса, ёмон таассурот қолдиради. ўзбек тилшунослигида юзага келган морфемика, сўз ясалиши, услубият, феъл туркуми, эргаш морфемалар хусусиятлари ҳақидаги кейинги жиддий қарашлар дастур тузишда эътибордан четда қолганлигини кечириш қийин. Бу нарса дарсликларнинг ўқувчи учун саёз билим берувчи «ўқув қуроли» бўлиб қолишига асосий сабаб бўлган. Биламиз, дарслик ёзиш, албатта , ҳар кимнинг ҳам қўлидан келавермайди. Шунга кўра, вақтларини аямай яхшими, ёмонми дарслик тузган эканлар, муаллифларга раҳмат айтамиз. Маълумки, таълим ҳамма даврларда ҳам узлуксизлик тамойилига амал қилади. Ўозирги кунда бунга, айниқса, жиддий эътибор қаратиляпти. Бироқ ҳозиргача тузилган «Она тили» дарсликларида бу борада ҳам ҳеч янгилик йўқ. Аксинча, узлуксизлик тамойилига дарсликларда бир текисда амал қилинганлиги кузатилмайди. Морфология билан синтаксис қориштирилган ўринлар анчагина. Бунинг ҳам жуда муҳимлигини яхши ҳис этиш лозим эди. Чунки тил узлуксиз равишда ўзгариб туради – узлуксиз тараққий этади. Уни ўрганиш ҳам узлуксиз давом этади. Демак, ўқитиш ҳам ана шу узлуксизлик тамойилига моҳият эътибори билан амал қилиши турган гап.

Ўозирги яратилган дарсликларда юқорида қайд этилган камчиликлар мавжудки, улар албатта бартараф этилиши лозим. Ният қиламизки, келажакда яхши дарсликлар яратилади, кўпчилик бу ишга жиддий киришади, яъни бу масъулиятли ишни 2 та, 3 та одамга ташлаб қўймайди. Республикамиз ўқитувчилари, услубчилари ва олимлари орасида шундай имкониятлар бор.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Умумий ўрта таълимнинг давлат таълим стандарти ва ўқув дастури. Она тили ва адабиёт. - ўзР Халқ таълими вазирлигининг ахборотномаси. – Т.: Шарқ, 1999, 1-махсус сон. 2. Н.Маҳмудов, А. Нурмонов . ўзбек тилининг назарий грамматикаси. Синтаксис - Т.: ўқитувчи, 1995. 3. Ў. Неъматов, А. ўуломов, М.годиров, М.Абдураимова. Она тили. Умумтаълим мактабларининг 6-синфи учун дарслик. - Т.: ўқитувчи, 2000. Ў. Неъматов, А. ўуломов, М.годиров, М.Абдураимова. Она тили. Умумтаълим 4. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Она тили таълими мазмунини янгилаш муаммоси

Адабий тил. Жонли сўзлашув тили

Адабий тил. Жонли сўзлашув тили

Грамматика укитишнинг умумий масалалари. Морфология укитишнинг ахамияти, вазифалари

Урта ва олий мактаб чет тил таълимида изчилликни таъминлаш технологияси