Substantsiya va forma - Tilshunoslik - Referatlar

Substantsiya va forma

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

31.5 KB

Ko'chirib olish

Substantsiya va forma Reja: 1. Substantsiya tushunchasi. 2. Forma tushunchasi

Dialektik kategoriyalar ob‘ektiv voqelikka – tabiat va jamiyatga tegishli bo’lgan predmet, narsa, hodisa va jarayonlarni, ular harakatining umumiy qonuniyatlarini, o’zaro aloqadorligi, tuzilishi, rivojlanishi, belgi, xususiyatlari kabilarni aks ettiradi. Demak, substantsiya va forma dialektik falsafaning eng faol kategoriyalaridan biri sifatida namoyon bo’ladi. Substantsiya, ya‘ni mohiyat keng ma‘nodagi predmetlarni – predmetlarning eng muhim ichki jihatlarini, xususiyatlarini, ularda sodir bo’layotgan jarayonlarni qayd etadi. Substantsiyaning ajralmas zid jufti bo’lgan forma, ya‘ni shakl (yoki hodisa) predmetlarni – predmetlarning ko’rinishini, bevosita ko’zga tashlanib turgan tashqi tomonini aks ettiradi. Anig’i, shakl (hodisa) muayyan mohiyatning muayyan qiyofasini, turli ko’rinishlarda ta‘sir qiluvchi, namoyon bo’luvchi va shunga ko’ra ajralib turuvchi jihatini ifodalaydi. Mohiyat va shakl (hodisa) o’zaro bog’liq bo’lib, predmetlarning ichki va tashqi tomonini xarakterlaydi. Mohiyat – ichki, yashirin, shakl (hodisa) esa tashqi, realdir. U mohiyatning moddiy ko’rinishi, qobig’idir. Mohiyat hodisalardagi – bir turdagi predmetlardagi umumiylik bo’lsa (masalan, barcha hikoyalarning, soatlarning, qalamlarning mohiyati bitta, umumiy), hodisa xususiylikdir, yagonalikdir (masalan, umumiylik bo’lgan mohiyat turlicha shaklga, ko’rinishga, hajmga ega bo’lgan yagonani, alohidani aks ettiradi. qiyoslang: soat, kalit, bulut, suv) Hodisa dinamikroq, o’zgaruvchanroq, mohiyat esa statikroq, o’zgarmasroq, doimiyroqdir. Falsafiy jihatdan mohiyat hodisani belgilaydi, uning mag’zi, asosi bo’lib, u hodisani, predmetni predmet qiluvchi, ijtimoiy ahamiyatga egaligini ta‘minlovchi hisoblanadi. Shakl (hodisa) predmetning mavjud bo’lish usuli, mohiyatning elementlarini bir butunlikka bog’laydigan narsadir. Forma predmetning borligini, nima ekanligini ko’rsatib turadi.

Mohiyat predmetning belgi va xususiyatlarida kuzatiladi. U predmetning ichki jihatdan qandayligini ifodalaydi. Falsafadagi mohiyat va hodisa dialektikasi tilshunoslikda – til va nutqda, til va nutі birliklarida (elementlarida) shakl va mazmun munosabatida kuzatiladi, ifodalanadi. Binobarin, falsafadagi mohiyat va hodisa munosabati til faktlarida shakl va mazmun munosabatining falsafiy asosi – metodologik asosi bo’lib, ayni muammo tilshunoslikda XIX asrning boshlarida o’rtaga tashlandi. Til va nutq muammosidan bizga ma‘lumki, ushbu ijtimoiy-psixik, ijtimoiy - individual hodisalar o’zaro bog’langan, o’zaro munosabatdagi jarayonlardir. Til va nutqqa ham shakl va mazmun munosabati bevosita xos bo’lib, ularda shakl va mazmun kategoriyasining bog’liqligi o’ziga xos namoyon bo’ladi, lisoniy hodisalar, birliklar tahlilida faol qo’llanadi. Tilshunoslikda – til sistemasida shakl, odatda, lisoniy birliklarning moddiy tomoni, tashqi - ifodalovchi tovush tomoni bilan; mazmun esa til birliklarining ichki tomoni, ma‘nosi, ifodalanuvchi tomoni bilan bog’lanadi. Sistem tilshunoslikda leksemaning (til birligining) shakl tomoni (tashqi- moddiy tomoni) nomema, leksemaning mazmun tomoni (ma‘nosi, signifikati, ichki tomoni) esa semema terminlari bilan ataladi. Xullas, so’z-leksema muayyan mazmunning, ma‘noning, sememaning shakli, formasidir. Shuningdek, morfemalar (o’zak va affikslar) ham muayyan ma‘noni, mazmunni ifodalash shakli (formasi) hisoblanadi. Bunda O`zak morfema leksik ma‘noning, affiks morfema esa grammatik ma‘noning formasi, ifodalovchisi bo`lib keladi. Demak, morfemalar ham shakl va mazmun munosabatini o’zida tashiydi. Nutі birliklari bo’lgan so’z birikmasi, gap va matnlar ham shakl va mazmun munosabatini o’zida mukammal aks ettirishiga ko’ra fikr ifodalashda – fikr almashish jarayonida faol birliklar hisoblanadi. Demak, muayyan ma‘no, tushuncha ifodalovchi til (nutq) birliklarining moddiy-tovush tomoni shaklni (formani) hosil qilsa, muayyan ma‘no, tushunchalar

til (nutq) birliklarining mazmunini, shaklning (formaning) ichki tomonini, mohiyatini tashkil qiladi. Tayanch tushunchalar: Substantsiya va forma. Substantsiya (mohiyat) – ichki, forma (shakl) – tashki tomonlar sifatida falsafadagi mohiyat va hodisaning tilda mazmun va shakl sifatida talqin qilinishi. Shakl (forma, hodisa)ning mazmun (mohiyat, substantsiya) bilan dialektik bog’liqligi. Til va nutqka, uning birliklariga shakl va mazmunning, tovush va ma‘noning xosligi.

Adabiyotlar: 1. Usmonov S. Umumiy tilshunoslik. - T., 1972. 2. Ne‘matov H, Rasulov R. o`zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. - T., 1995. 3. Kondakov N.I. Logicheskiy slovar. - M., 1971. 4. Filosofiyadan qisqacha lug’at. - T., 1973. 5. Rasulov R. Umumiy tilshunoslik. 2-qism. (Tilshunoslik nazariyasi). –T., 2006.

O'xshashlar

Umumiy tilshunoslik fani, uning mundarijasi, maqsadi,vazifasi va ahamiyati

Sistema va struktura

Lingvistika va uning turlari. Tilning ta‘riflari

Boshlang‘ich sinflarda so‘zning morfemik tarkibini o‘rganish metodikasi

Eski o’zbek tilida mayl va zamon formalari