Sistema va struktura - Tilshunoslik - Referatlar

Sistema va struktura

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

38.5 KB

Ko'chirib olish

Sistema va struktura Reja: 1. Sistema tushunchasi. 2. Struktura tushunchasi.

Nazariy tilshunoslikning muhim va murakkab muammolaridan bo’lgan sistema va struktura munosabatida sistema butunlik – bir butun, yaxlit ob‘ekt sifatida qabul qilinadi. Struktura esa sistemaning – butunlikning tarkibiy qismi bo’lgan, sistemani sistema qiluvchi bir-biri bilan zaruriy bog’langan elementlar, bo’laklarning o’zaro boІlanish tartibi, chizmasi sifatida voqelashadi. Boshqacha aytganda, sistema (yunoncha) elementlardan - qismlardan, bo’laklardan iborat butunlik bo’lsa, struktura (yunoncha) o’zaro bog’liqlik, ichki aloqa-tuzilish, qurilish demakdir. Struktura sistemani – bir butun ob‘ektni tashkil qilgan elementlar, qismlar orasidagi ichki aloqa, munosabatlardir. AniІi sistema – butunlik, struktura- qismlilik. Sistema – umumiylik, struktura – xususiylik. Sistema elementlar aloqasining, bog’liqligining tugallangan nuqtasi, yaxlitligi. Struktura – elementlar aloqasining boshlang’ich nuqtasi, ularning dastlabki qator ichki bog’lanishi, munosabati. Sistema sintetik, struktura analitik tushunchalardir. Sistema elementlari orasidagi munosabatlarning jami uning – sistemaning strukturasini hosil qiladi. Demak, sistema va struktura terminlari sinonim tushunchalar bo’lmay, har biri o’ziga xos xususiyatlariga, jihatlariga ko’ra o’zaro farqlanadi, nisbiy mustaqil hisoblanadi. Sistema va struktura o’zaro dialektik bog’liq bo’lgan falsafiy kategoriyadir. Sitema va struktura munosabatida bir butun ob‘ekt va shu ob‘ektning tuzilishini ta‘minlovchi, uning tarkibi (atributi) bo’lgan elementlar, qismlar aniq, ob‘ektiv namoyon bo’ladi. Shunga ko’ra har bir sistema unda elementlar, qismlar mavjudligiga va ajralishiga ko’ra alohida hisoblanadi. Anig’i, alohidalik har qanday sistemaning eng muhim xususiyatidir. qiyoslang, quyosh sistemasi, o’simliklar sistemasi, tirik organizmlar sistemasi, transport sistemasi, ta‘lim sistemasi, tarbiya sistemasi va boshqalar. Sistema muayyan butunlik, ob‘ekt sifatida elementlarni, qismlarni, bo’laklarni va ularning o’zaro aloqasini o’z tarkibiga olsa, struktura ayni ob‘ektning, butunlikning ichki tuzilishi, tartibi, tashkil topishi sifatida farqlanadi.

Prof. V.M.Solntsev: 1) elementlar, qismlar va ularning o’zaro aloqalari kategoriyani – sistemani yoki bir butunlik sifatidagi ob‘ektni tashkil qiladi; 2) ichki aloqalarning jami, yig’indisi kategoriyani – sistemaning, butunlikning atributi sifatida strukturani hosil qiladi,1 deydi. Demak, sistema elementlari, qismlari va sistema strukturasi birgalikda sistemani yuzaga keltiradi. Struktura muayyan sistemaning ichki shaklidir. Sistema va struktura tushunchalari tabiat va jamiyat bilan bog’liq jarayonlarga, predmet va hodisalarga xosligi, keng qamrovli, murakkab kategoriya ekanligi, ob‘ektiv borliqni ilmiy-nazariy, falsafiy o’rganish hamda tushunishda yetakchilik qilishi bilan fan olamida qudratli kategoriya sifatida xizmat qiladi. Ob‘ektiv borliq sistemalardan iborat ekan, ayni sistemalarni mohiyatan ikki asosiy turga, guruhga ajratish mumkin: a) moddiy (material) sistemalar; b) ma‘naviy (ideal) sistemalar. Material (moddiy) sistemalar o’zaro munosabatdagi muayyan material elementlardan iborat sistemadir. Material sistemalar belgi va xususiyatlariga ko’ra cheksiz, turlichadir. Chunki bu sistemani hosil qiluvchi elementlar va ayni elementlar orasidagi aloqa va munosabatlar cheksiz, turli-tumandir. Moddiy sistema sifatida, masalan, toshni, binoni, daraxtni olish mumkin. Toshda elementlar – molekulalar moddaning shu modda asosiy kimyoviy xususiyatlariga ega bo’lgan eng kichik zarrasi; molekula o’zaro kimyoviy bog’langan bir xil yoki turlicha atomlardan iborat bo’ladi (atom kimyoviy elementning eng mayda zarrasi). Atom yadrodan va elektronlardan tuzilgan murakkab sistema bo’lib, atom yadrosining o’zi esa proton va neytronlardan iborat va ular orasida aloqalar (molekulyar aloqalar) mavjud. Har qanday materialdan tayyorlangan inshoot, qurilma, imorat, binoni material sistema deb hisoblash mumkin. Chunki u o’zaro aloqada, o’zaro bog’liq bo’lgan qismlardan, bo’laklardan tashkil topadi. Har qanday jonli organizmni material sistema deb hisoblash mumkin. Shuningdek, odamlarning tartibga solingan qo’shilmalari-harbiy qo’shilma,

bo’linma-razvedka bo’linmasi, o’qchi bo’linma, sport bo’linmasi2 va boshqalar ham O`ziga xos moddiy sistemadir Tarkibiy qismlarga ajraluvchi, tartibga solingan har qanday ob‘ekt material sistema sifatida olinishi mumkin. Sistemani tashkil іilgan moddiy elementlarning yig’indisi shu sistemaning moddiy asosini (substantsiyasini) hosil qiladi. Boshqacha aytganda, material sistemaning moddiy asosi (substantsiyasi) sistemaning elementlaridan iborat bo’ladi. Shunga ko’ra material sistemaning elementlari haqida gapirganda, muayyan ma‘noda, uning substantsiyasini nazarda tutish mumkin; substantsiya haqida gapirganda esa uning (material sistemaning) elementlarini nazarda tutish mumkin. Ammo substantsiya va element tushunchalari bir xil emas. Material sistemalar birlamchi material sistemalar deb nomlanadi. Ular kishilar faoliyatiga ko’ra (masalan, mashina, bino) yoki ularning faoliyatisiz- faoliyatiga bog’liq bo’lmagan holda (masalan, yulduzlar sistemasi, yer sistemasi) paydo bo’ladi. Material sistemalardan farqli ideal sistemalar ham bo’lib, ular shunday sistemalarki, ayni sistemalarning elementlari ideal sistemalardir, ya‘ni o’zaro muayyan munosabatlar bilan bog’langan muayyan g’oya, tushuncha yoki fikrlardir. Ideal sistema sifatida u yoki bu asar g’oyalari sistemasini, u yoki bu fan tushunchalari sistemasini olish mumkin. Ideal sistemalar material sistemalardan farqli holda hamma vaqt kishilarning faoliyatiga, anig’i ularning fikriy faoliyatiga ko’ra yuzaga keladi. Ular muayyan (biror) moddiy substantsiyadan-asosdan tashqarida mavjud bo’lmaydi. Ideal sistemalar material substantsiya, ya‘ni insonning miya a‘zosi-miyaning fikrlashi orqali hosil bo`ladi va material substantsiyada (har qanday materiyada) mustahkamlanadi, “qotiriladi”. Ideal sistema (tushuncha yoki g’oyalar sistemasi) axborot (informatsiya), semantik informatsiyaning ko’rinishlaridan, turlaridan biri bo’lgan sistemadir. U biror boshqa material substantsiyada (uni o’zida tashuvchida) mustahkamlanadi.

Demak, aytilgan fikrlardan ma‘lum bo’ldiki, ideal sistemalarni o’zida saqlovchi yoki tashuvchi maxsus, alohida material sistemalar mavjud. Ushbu material sistemalar nima.. Ular nimalardan tashkil topadi, degan mantiqiy savol tuІiladi. Bunday sistemalar, anig’i, material sistemalar-ikkilamchi material sistemalar deb nomlanib, ular semantik informatsiyani (g’oyalar, tushunchalar sistemasini) o’zida mustahkamlash, saqlash, qayd etish va ifodalash vositasi sifatida faqat inson faoliyati tufayli yuzaga keladi. Ular-ikkilamchi material sistemalar tushuncha yoki g’oyalarni bir insondan boshqasiga yetkazish, berish, kishilarning o’zaro fikr almashish vositasi sifatida yuzaga keladi. Bunday sistemalar belgilar sistemasi yoki semiotik sistemalar deb yuritiladi. Til ana shunday sistemaga-belgilar sistemasi yoki semiotik sistemaga kiradi. Ikkilamchi material sistemalarning elementlari (birliklari) belgi sifatida, ya‘ni moddiy elementlar sifatida o’zicha emas, balki o’zidan tashqaridagi biron narsa-predmetni ifoda etishiga, anglatishiga ko’ra ahamiyatga ega bo’ladi. Bu barcha ikkilamchi moddiy sistemalarning umumiy xususiyati bo’lib, shunga ko’ra ular semiotik birliklar yoki belgilar deb yuritiladi. Demak, ikkilamchi material sistemalarning material substantsiyasi biror ideal sistemani o’zida qayd etish, “aks ettirish”, mustahkamlash vazifasini bajaradi. Bu mustahkamlash kishilar faoliyati orqali amalga oshib, sistemaning alohidaligiga (diskretligiga) ko’ra shunday yuz beradi. Jamiyat muayyan tushuncha yoki g’oyalar sistemasini (semantik informatsiya sistemasini) o’zida saqlash va ifodalash vazifasiga ega ikkilamchi moddiy (material) sistemalardan – moddiy elementlardan ijtimoiy – amaliy maqsadlar uchun faol foydalanadi. Ikkilamchi material sistemalar muayyan xususiyatlarga, jihatlarga ega bo’lib, bu xususiyatlar, aytilganidek, ularning – ushbu material sistemalarning substantsial tabiatiga xos bo’lmaydi, ularda bevosita, mohiyatan mavjud bo’lmaydi. Masalan, qizil rang o’zicha man qilish, ko’k rang o’zicha ruxsat berish xabarini ifodalaydi. Ularga ko’cha harakatlarini boshqarish signallar sistemasining

man etish va ruxsat berish axboroti yuklatilgan, shunday vazifa berilgan, “buyurilgan”. Ideal sistemaning biror ko`rinishiga, xiliga (ob‘ektiga) ikkilamchi material sistemaning biror ob‘ekti muvofiq keladi: yurishga ruxsat axborotiga (ideal sistemaga) ko’k rang material ob‘ekti; o’rin, chiqish axborotiga – ga, - dan; ko’plik informatsiyasiga – lar kabi moddiy-til birliklari to’g’ri keladi. Ikkilamchi moddiy sistemalar moddiy asosining (substantsiyasining) birinchi vazifasi g’oya, fikr, tushuncha ifodalashdan iboratdir. Ikkilamchi material sistemalar material substantsiyasining ikkinchi eng muhim vazifasi ideal sistemalar (tushuncha, g’oya, fikrlar) elementlarini o’zaro differentsiatsiya qilishda, farqlashda ko’rinadi. Tilda ham xuddi shunday. Masalan, bilan so’zining tilda ko’makchi yoki bog’lovchi sifatida qo’llanishi uning fizik, substantsial xususiyatiga bog’liq emas, uning mohiyatidan kelib chiqmaydi: olma bilan anor. Balki bunday xususiyat (ko’makchi, bog’lovchi bo’lish) unga yuklatilgan, “yozib qo’yilgan” va bu xususiyat ijtimoiy amaliyot orqali mustahkamlangan. Tayanch tushunchalar : Sistema va struktura. Strukturaning tuzilishi sistemaning ichki tuzilishi ekanligi. Sistema va strukturaning dialektik bog’liqligi. Sistemaning turlari: moddiy sistema va ma‘naviy sistema. Til ikkilamchi belgilar sistemasi sifatida. Til muayyan strukturaga ega bo’lgan sistema.

Adabiyotlar: 1. Kondakov N.I. Logicheskiy slovar. - M., 1971. 2. Axmanova O.S.Slovar lingvisticheskix terminov. - M., 1966 3. Rozental D.E. Telenkova M.A. Slovar spravochnik lingvisticheskix terminov. - M., 1976 4. Solntsev V.M. Yazk kak sistemno-strukturnoe obrazovanie. - M., 1971. 5. Obshee yazkoznanie. Vnutrennyaya struktura yazka. - M., 1972. 6. Usmonov S. Umumiy tilshunoslik. - T., 1971. 7. Koduxov V.I. Obshee yazkoznanie. - M., 1974. 8. Kosovskiy B.I. Obshee yazkoznanie. - Minsk. 1969. 9. Xrolenko A.G. Obshee yazkoznanie. - M., 1981. 10. Stepanov Yu.S. Osnov obshego yazkoznaniya. - M., 1975. 11. Rasulov R. Umumiy tilshunoslik. 2-іism. - T., 2006.

O'xshashlar

Til sistema va struktura sifatida. Til sistemasining Ierarxik tuzilishi. Til sathlari o‘rtasidagi izomorflik

Til sistema sifatida. Lisoniy birliklarda sathlar

Flektiv tizim, grammatik qo‘shimchalar, reduksiya holati, morfologik struktura (qurilma)

Tilshunoslikda naturalizm oqimi

Umumiy tilshunoslik fani, uning mundarijasi, maqsadi,vazifasi va ahamiyati