Eski o’zbek tilida mayl va zamon formalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51 KB

Ko'chirib olish

Eski o’zbek tilida mayl va zamon formalari Reja: 1. Mayl va zamon formalari haqida tushuncha. 2. Eski o’zbek tilidagi tuslovchi affikslar. 3. Buyruq-istak mayli formalari. 4. Shart-istak mayli formalari.

$O’zbek tilida, shu jumladan, turkiy tillardagi mayl va zamon formalari munosabati munozarali masalalardan hisoblanadi. Turkiy tillardagi mayl va zamon formalari uchun maxsus affikslarning yo’qligi bunday munozaraga sabab bo’lmoqda. Ma`lumki, mayl ish-harakatning voqelikka munosabatini ifodalab, fe`ldan anglashilgan ish- harakatning bajarilish xususiyatini, imkoniyatini, ya`ni, real voqelikka, sharoitga bog’langanligini bildiradi. Masalan, bordi fe`li ish-harakatning real bajarilganligini, ishla fe`li ish-harakatning bajarilish haqidagi buyruqni ifodalaydi. Grammatik zamon esa ish-harakatning nutq, so’zlanib turgan paytga munosabatini ifodalaydi. Demak, mayl kategoriyasi zamon kategoriyasiga nisbatan kengdir. L ekin hamma mayl formalarida ham grammatik zamon ma`nosi bir xilda mavjud bo’la bermaydi. Masalan, aniqlik maylida har uchala zamon, buyruq-istak va shart maylida esa faqat kelasi zamon formalari mavjud bo’ladi. O’zbek tilidagi mayl va zamon formalari haqida tuslanish tushunchasisiz fikr yuritib bo'lmaydi. Shu munosabat bilan tuslanish tarixi va uning xususiyatiga to’xtalamiz. Eski o'zbek tilida mayl formalari quyidagi uch turkumga bo’linadi: buyruq-istak, shart-istak, aniqlik. Turkiy tillarda fe`l tuslanishi tarixan sifatdosh (keyinchalik ravishdosh) formalari asosida, ya`ni mayl va zamon formalari sifatdosh formalari asosida shakllangan (buyruq-istak mayli bundan mustasno).Keyinchalik bunday formalar tarkibidagi sifatdosh affikslarining ayrimlari sezilmas darajaga kelib qolgan. Masalan, -duq\duk\\-tuq\tuk sifatdosh affikslari -di/di’//-ti/ti’ affiksiga aylangan, ayrimlari esa hozirgi o'zbek tilida juda kammahsul affiks sanaladi. Eski o’zbek tilida tuslovchi affikslarning uch tipi qo’llanishda bo’lgan. Bular quyidagilar: 1.I tip tuslovchilar yoki to’la tuslovchilar: Birlik Ko’plik I shaxs -men -biz, -miz II shaxs –sen -siz III shaxs - - 2. II tip turlovchilar yoki qisqargan tuslovchilar: I shaxs -m q,k II shaxs –n -niz,ni’z,nuz,nuz III shaxs -(siu/si) -(siu/si) 3. III tip tuslovchilar fe`lning buyruq-istak maylida qo’llanadi. To'la tuslovchilar sifatdosh va ravishdosh formalariga –g’ ay/gay//qay/kay\maqda/makda affiksli formalarga qo’shiladi. Qisqargan tuslovchilar -di/diu//ti/tiu. S huni aytish lozimki, to’la$ $tuslovchilar qadimgi turkiy yodgorliklarda -di/di’//ti/ti’ affiksli formadan keyin ham qo’llangan.Masalan,basdiumiuz, buzdiumiuz (Rabg’.). Bu holat eski o'zbek tilining dastlabki yodgorliklarida ham qo’llangan: eshittimiz taqi’ bildimiz tedilar (Rabg’.). Shaxs-son affikslari tarixan kishilik olmoshlarining rivojlanishidan paydo bo'lgan. Buni M.Qoshgariyning ma`lumotidan ham bilsa bo’ladi.Uning ma`lumot berishicha, XI asrda ug’uzlar, qipchoqlarning ayrimlari o’tgan zamon ma`nosini ifodalash uchun -duq/duk/tuq/tuk affiksini ishlatib, ular oldidan kishilik olmoshlarini qo'llash ularning qaysi shaxsda ekanligini bildirgan. Keyinchalik kishilik olmoshlari fe`ldan keyin ham keltiriladigan bo’lgan: men bardun men (men bordim), sen bardung, sen (sen bording) kabi. Bunda shaxs-son ma`nosini ifodalash uchun kishilik olmoshlarini ikki marta keltirishga zarurat bo’lmay qolgan. Shuning uchun fe`l oldidan kelgan kishilik olmoshlari ko'pincha tushirib qoldiriladigan bo'lib, keyingisi saqlangan va shaxs-son ko’rsatkichi si tasavvur qilingan. Buyruq-istak mayli formalari . Buyruq-istak mayli formalarida ham buyruq ham istak ma’nolari mavjud, ya`ni I shaxs formalarida istak, II shaxs formalarida buyruq, III shaxs formalarida esa ham istak, ham buyruq ma`nolari mavjud. Eski o’zbek tilida buyruq- istak mayli ko’p bo’lib, ular quyidagicha hosil bo’ladi: I shaxs birlik formalari: -(a)yiun/a’yin. Bu forma barcha davrlarda keng qo’llangan: Kuchum yetmishcha ko’p xizmat qiulayiun (MN). -(a)y/(e)y. XIV asrdan keyingi yodgorliklarda qo’llanadi: Gul keldi yuzun davriudakim, husn satay deb (Lugf.). -g’ayiun/gayin//g’ayium/gayim.XVasrdan oldingi yodgorliklarda uchraydi: Kimga degayim nechuk qiulayium, men buyla yiuraqda, ul yaqiunraq jandiun (Sayfi Saroyi). -(a)yium/(a’)yim. XV asrdan oldingi davrlarda qo’llangan bo’lib, keyingi davrlarda esa ayrim yodgorliklarda ba`zan uchrab qoladi: Men qariundashlarium birle kenashayim (Rabg’.). Bundan tashqari, «Qissasi Rabg’uziy», «Tafsir»,«Xisrav va Shirin» asarlarida –g’am/ga’m affiksi ham I shaxs buyruq-istak mayli formasini hosil qilgan: Fazl q iulg’am va ana artuq bergam (Taf.). 1 shaxs ko’plik formalari. Buyruq-istak maylining I shaxs quyidagi affikslar bilan hosil qilingan: -g’alium/galim,-g’aliun\galin-(y)alium/(y)a1im. Bu affikslar XV asrdan oldingi davr yodnomalarida uchraydi: Ey rabb, bizge farman bergil, ko’kka ag’g’alium (Taf.)$ $Bu affiks ba`zan lab unlisi bilan -alum/alum formasida ham keladi: Bu er ulug’ so’z so'zlayu turur, ketalum tedilar (Rabg’.). -ga’li’/gali. XVI-XVII asr yodnomalarida uchraydi: Seni telmurtub aniu tutmag’aliu a)liun/(a)lin. XVIII asrgacha bo'lgan yodnomalarda uchraydi. (a)liu/(e)li affiksli forma XV-XVII asrlar uchun xarakterli bo’lib, bu davr yodgorliklarida buyruq-istak mayli I shaxs ko’plik ma`nosini ifodalovchi asosiy forma sifatida keng qo’llangan: Emdi so’znin asliug’a shuru` q iulaliu (Nav.MQ). -(a)li’q/(e)lik. XIV asrdan boshlab qo’llanadi; Xasmliuq q iulsa, q iulaliuq fani (ShN). O’zimizni ahvaliumiuzniu alayiuq (Sh.turk). -(a)yli’q/(d)ylik. XIX asrdan boshlab keng qo’llana boshlagan: Beraylik ikkimiz ham aqa lvshker . II shaxs birlik formalari. Buyruq-istak maylining II shaxs birlik ma`nosi eski o’zbek tilida asosan g’iul/gil\qiul/kil affikei bilan hosil qilingan forma orqali ifodalangan: Eshitkil emdi ham bir hush hikayat (MN). Buyruq-istak maylining II shaxs birlik formasi eski o’zbek tilida –g’in/gin\qiul/kil affiksi bilan ham hosil qilingan. Bu affiks –g’iul/gil/-qiul/kil affiksining fonetik varianti bo’lib, nisbatan keyingi davrlarda paydo bo’lgan t urkiy tillarda buyruq-istak maylining II shaxs birligi ko’pincha affikssiz qo’llanadi, ya`ni formal jihatdan fe`l o’zagiga to’g’ri keladi. Eski o’zbek tilida ham keng kuzatiladi: Taqiu yuz miun altun keltur (Rabg’.). She`riy asarlarda buyruq-istak mayli II shaxs birligi ba`zan -u/-y affiksi bilan qo’llanadi. Bu hol Alisher Navoiy va Husayn Boyqaro she`rlarida uchraydi: Ey saba, avvara ko’nglum har yan baru . Axtarurda tapsan ul ko’nglumki, majnun shivadur//Har nechuk bolsa adam sahrasiu sariu bashqaru. Misollardagi baru, axtaru, bashqaru fe`llari borgin, axtargin, boshqargin ma`nosini ifodalaydi. Buyruq-istak maylining II shaxs ko’plik formalari. E ski o'zbek tilida buyruq-istak maylining II Shaxs ko’pligi uchun quyidagi formalar qo’llangan. Bu forma eski o’zbek tilida nisbatan kam qo'llangan: Ahbab,yigitlikni g’animat tutungiz//0’zni mehnatiudiun q orqutuiuz (Nav.MQ) -nlar/nlar (undoshdan keyin: -iuniuzlar/inizldr) affiksi bilan yasalgan forma ham eski o’zbek tilida kam qo’llangan: Atayi haqiun anda istanizler (Atoiy). Faryad Shiuliub aytiub turur: meni o’ tkazinizler teb (Sh.tar.). III shaxs formalari. Buyruq-istak maylining III shaxs birlik formasi eski o’zbek tilida -sun/sun affiksi bilan hosil qilingan (barsun, kelsun), ko’plik formasi esa birlik formasiga -lar/la’r affiksini qo’shish bilan hosil bo’ladi.$ $lar, kelsunlar). Bu affiksning -siun/sip formasi o’tmishda ugu 3 va qipchoq, guppasidagi turkiy tillar uchun xarakterli bo’lib, o’zbek tilida asosan XIX asrdan boshlab uchraydi. Alisher Navoiy asarlarida buyruq-istak maylining III shaxs birlik ma`nosi fe`l negiziga -dik qo’shilishi bilan ham ifodalangan. Bu affiks faqat yumshoq, variantda bo’lib, singarmonizm qonuniga bo'ysunmaydi: Chekibtur sa`y etib bispar-bispar//Yudik bashtiun aySh ziShar-ziShar. Keltirilgan misollardagi pudik, aldik, saldik fe`llari yuvsin, olein, solsin ma`nosini ifodagd formasining qo’llanishida eski o’zbek tili bilan hozirgi o’zbek tili o’rtasida deyarli farq yo’q. Shart mayli affiksi eski o’zbek tilida -sa/sa’ affiksi bilan shakllangan: barsa, kelse kabi. Bu affiks qadimgi turkiy tilda –sar\sa’r variantida qo’llangan: barsa, kelsa kabi. Shart mayli formasiga shaxs-son qo’shilishi quyidagicha bo’lgan: 1. Shart mayli affiksi -sar/sar affiksi bilan to’la tuslovchilar qo’shilgan: barsar-men kelsar- sen,barsar-biz kabi. 2. -sa/sa affiksli shart mayli fe`liga shaxs-son affikslarining qisqargan variantlari qo’shilgan: barsam, kelsam , barsalar kabi. X1-XIV asrlardagi ayrim yodgorliklarda to’la tuslovchilar ham qo’shilgan: barsa-men, kelsa-sen kabi. Shart maylining analitik formalari: -sa/sa’ erdi: Tapsam erdikim, nedur andiun murad (Nav. LT). -di/di’//ti/ti’ ersa: Qo’ydum erse bu mashaqqat janiuma (Nav.LT). -mi’sh/mish ersa. Kel, menin bag’riumniu ko’r, yuz para bir dagiuda. FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI:$

1. Axmedov B.A. Gosudarstvo koclievix uzbekov. M., 1965. 2. Baskakov N.A. Vvedeniye v Izucheniye tyurskix yazikov. M. 1969. 3. Batmanov I.A. Yazik yeniseyskix pamyatnikov drevnetyurskoy pismennosti. Frunze, 1959. 4. Borovkov A.K. Leksika Sredneaziatskogo tefsira XII —XTII vv. M. r Izd — vo «Nauka», 1963. 5. Blagova G.F. Tyurskoye skloneniye v arealno— istoricheskom osveshenii. M., fed —vo «Nauka», 1982. 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Eski o'zbek tilida harakat nomi formalari. Ravishdosh. Sifatdosh

Mayl va zamon shakllarining munosabati

Fe’l. Sifatdoshlar

Eski o’zbek tili bo’yicha yaratilgan asarlar haqida

Fe`l