Fe`l

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

39.5 KB

Ko'chirib olish

Fe`l Reja: 1.Fe`lning semantik va grammatik belgilari. 2.Fe`l nisbati 3.Fe`l LSOL1

Fe`l barcha tillarda ham faol bo’lgan so’z turkumlaridan biridir. Fe`l semantik doirasi keng, lekin, asosan, ish-harakat hamda ish-harakat tasavvurini beradigan holatni anglatadi, ya`ni barmoq, kelmak kabi fe`llar ish-harakatni, ko’rmoq, eshitmoq, oylamoq fe`llari esa holatni biddiradi. Eski o’zbek tilida fe`lning hozirgi o’zbek tilida qayd qilinadigan aksariyat semantik guruhlari: ish-harakat, faoliyat, nutq, tafakkur fe`llari qo’llanishda bo’lgan. Fe`l turkumiga quyidagi morfologik kategoriyalar xosdir: mayl va zamon, funktcional formalar, bo’lishli-bo’lishsizlik, nisbat, tuslanish. Fe`l aspektlari. Ayrim adabiyotlarda fe`l aspektlariga mumkinlik va nomumkinlik shakllarini ham kiritadilar. Aslida mumkinlik-nomumkinlikni hosil qiladigan grammatik shakllar (formalar) yuk,, balki bunday semantika qo’shma fe`llar orqali hosil qilinadi. Masalan, torta alar -tarta almas. Fe`lning bo’lishli va bo’lishsiz shakllari fe`l aspektlari kategoriyasini hosil qiladi, chunki bo’lishsizlik -ma//-ma' affiksi orqali hosil qilinadi va bu affiksni olmagan so’z bilan oppozisiyaga kirishadi: barma, kelturma va boshqalar. O’timli va o’timsiz fe`llar haqida. O'zbek tilida uning tarixiy taraqiyotidan qat`iy nazar, bunday morfologik kategoriya mavjud bo’lmagan, balki fe`lning tushum kelishigidagi so’z bilan bog’lana olishi qobiliyati uning semantik xususiyatidir. Demak, o’timlilik va o’timsizlik fe`l shakliga emas, balki fe`lning semantik xususiyatiga daxldordir. Fe`l nisbatlari. Eski o’ zbek tilida ham fe`l nisbatlarining quyidagi turlari mavjud: aniqlik, o’zlik, majhul, birgalik, orttirma nisbatlar. Aniqlik nisbati uchun eski o’zbek tilida ham maxsus affikslar qo’shilmaydi. O’zlik nisbat -n (undoshdan keyin:- i’n/in//un/u’n) affiksi bilan hosil qilingan: Kuydi, ortandi g’am o’tunda ichim tashi’m menin’ (Atoiy). Og’uz xang’a baqi’nmadi’ (Sh.tar.). O’zlik nisbat ma`nosi ba`zan majhul nisbat affiksi -l (-i’l/il//ul/u’l) bilan ham ifodalanadi: Bu vasila bila xayal q i’li’ldi’ kim..(Nav.MN).

$Majhul nisbat –l (-i’l/il//ul/u’l) affiksi bilan hosil qilingan: Qulluq arzadasht yekshanba kuni bitildi (Nav.MN). Birgalik nisbat –sh (undoshdan keyin: -i’sh/ish//ush/ush affiksi bilan hosil qilingan: Ikki qashi’ bash bir qi’li’b, bilman, ne so’z so’zlashtilar (Lutf.) Orttirma nisbat quyidagi affikslar bilan hosil qilingan: -t(-i’t/it//ut/u’t): Oxshatti’ qamati’na sanavbarni’ bag’ban (Nav.MN). -r(-ur\u’r\ar\a’r): Kechurgay ushbu daryadiun meni (Atoiy). -tur\tur\\dur\dyr: Hajr otiu bu kun ichimniu kuydurur (Sakk.). - g’ur\gur\qur\kur\qar\kar : Ne muncha yazguradur shayxi parsa bizni (Atoiy). Insafsiuz aduvniu pamanliuqdiun o’tkarur (Nav.MQ). -g’uz/guz//qaz/kaz: Alliuda bir nechani turg’uzdiu (ShN). Meni otkezinizlar, teb,.. (Sh.tar.). -iuz/iz: tamiuzdiu, aqiuzdiu (Sang.). -sat:-Kemani nechuk yasariun ko’rsatti (Sh.tar.). Fe`llarning yasalishi. Fe`ldan boshqa turkumlardan so’z yasovchi affikslar orqali fe`l yasalishi mumkin: -la/la’ affiksi.Bu affiks barcha davrlarda ham faol qo’llangan. Ot, sifat, son, ravish, ba`zan olmosh turkumlaridan fe`l yasagan. Turkiy va turkiy bo'lmagan so’zlarga qo’shilgan: Tash-tashtin piuchaqlab, chapqulab paraladiular (BN).Bir kun namazi peshinni guzarladiu...(Nav.MN). -da/da’ affiksi . Bu affiks -la/la’ affiksining fonetik variantidir. eski o’zbek tilida sonor undoshlardan so’ng qo’llangan: Padshah bu g’ulamniu indadi (Taf.)-Yoldasa bu yolda Nizamiy yolum//Qoldasa Xusrav bila Jamiy qolum (Nav.FSh). -a/a’ affiksi. Ot turkumidagi so’zlardan fe`l yasagan: Tunadi lashkar anda (ShN). Ashlariuni ashab va yashlariuniu yashab, atalariu keynidin ketdi (Sh.tar.). -y/ay affiksi. Sifatdan fe`l yasagan: Ul faqiur qashiuda ulg’ayiubdur (Nav.MN). Barcha sag’aytlaniub atlandiular (ShN).$ $-r\ar\a’r affiksi. Sifatdan fe`l yasagan: Bu nav` qara kun ichra qariub//Ya’niuki qara kunum aqariub (Nav.FSh). Ko’kargan yiug’achlarniun barchasiu (Sh.tar.). -qar/kar affiksi. Otdan fe`l yasagan: Tag’ tuzniu tun-u kun bashqariub//Xayalniu yol aqbasiudiun o’tkarib (Nav.FSh). -q/k,-i’q/ik,-uq/uk affiksi . Ot va boshqa turkumlardan fe`l yasagan: Libasiu ranin bilman, yoluqsa, hayrattiun (Lutf.).Kim yag’iuqsa shahi Shaybaniyg’a. -sa affiksi. Otdan fe`l yasagan: Dilraba, abi hayat ernin uchun jan susadiu (Lutf.). -si’n affiksi . Ot va sifatdan fe`l yasagan: Yig’lamasunlar u ko’ziga kelmas yash (Nav.MN). Tayanch tushunchalar: Fe`l - ish-harakat va holat bildiruvchi so’zlar ifodalaydi. Fe`l aspekti – bo’lishli va bo’lishsizlikni anglatadi. Fe`l yasalishi - boshqa turkumlardan so’z yasovchi affikslar yoki so'zlarni qo’shish orqali fe`l yasalishi jarayoni. Fe`l nisbatlari- ish-harakatning sub`ekti va ob`ekti munosabatlarini Fe`lning funkcional formalari.$

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI: 1. Axmedov B.A. Gosudarstvo koclievix uzbekov. M., 1965. 2. Baskakov N.A. Vvedeniye v Izucheniye tyurskix yazikov. M. 1969. 3. Batmanov I.A. Yazik yeniseyskix pamyatnikov drevnetyurskoy pismennosti. Frunze, 1959. 4. Borovkov A.K. Leksika Sredneaziatskogo tefsira XII —XTII vv. M. r Izd — vo «Nauka», 1963. 5. Blagova G.F. Tyurskoye skloneniye v arealno— istoricheskom osveshenii. M., fed —vo «Nauka», 1982. 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Fe‘ l zаmonlаri

Fe`l turkumi tahlili

Ravish va fe`l stilistikasi

Yo`l harakatining asosiy tavsiflari

Yo`l belgi guruhlari va ularning turli yo`l ko`cha sharoitida qo`llanilishi