Қўшма гапларда экспрессивликни ифодалаш ва уларнинг услубий имкониятлари - Tilshunoslik - Referatlar

Қўшма гапларда экспрессивликни ифодалаш ва уларнинг услубий имкониятлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

166.5 KB

Ko'chirib olish

Қўшма гапларда экспрессивликни ифодалаш ва уларнинг услубий имкониятлари Режа: 1. Қўшма гапларда Қўшма гапларда анафора 2. Қўшма гапларда эпифора 3. Қўшма гапларда инфора 4. Қўшма гапларда инверсия 5. Қўшма гапларда эллипсис 6. Қўшма гапларда антитеза 7. Қўшма гапларда градация 8. Қўшма гапларда санаш усули 9. Қўшма гапларда структурал параллелизм 10. Риторик сўроқ синтактик фигуранинг бир кўриниши сифатида такрор

Нутқимизда эмоционал-экспрессивликка эга бўлган синтактик қурилмалар миқдори кўпчиликни ташкил этади ва бундай услубий имкониятга эга бўлган гапларни коммуникатив мақсадига кўра турли гуруҳларга ажратиш мумкин. Ушбу хусусият сўзлар тартиби ўзгарган, уюшиқ бўлакли ва ажратилган бўлакли гапларда, кўчирма гапдан фойдаланиш ҳолларида, шунингдек, поэтик синтаксис турлари (анафора, эпифора, антитеза, эллипсис, градация, параллелизм ва б.) қўлланган гапларда намоён бўлади. Бундан қўшма гап шаклидаги қурилмалар ҳам мустасно эмас. Қурилиши жиҳатидан архитектоник ва ритмик хусусиятга эга бўлган қўшма гаплар у ёки бу матн таркибида турли экспрессив – эмоционал вазифаларни бажаради. Қўшма гапларнинг бундай хусусиятга эга бўлиши улар таркибидаги синтактик услубий фигураларга боғлиқ. Маълумки, синтактик-услубий фигуралар нутқнинг оҳангдор, таъсирчан ва жозибадор бўлишида, унинг тингловчи томонидан – 2 –

ўзлаштирилишида муҳим воситадир. Бу фигураларнинг асосий кўринишларига такрор (анафора, инфора, эпифора), антитеза, инверсия, эллипсис, градация, параллелизм кабилар киради. Ўзбек тилшунослигида синтактик-услубий фигуралар, асосан, поэзия доирасида ёритилган. Рисоланинг ушбу қисмида синтактик-услубий фигураларнинг қўшма гап тузишдаги вази-фаси ҳақида ҳамда уларнинг нутқий фаолият жараёнида ҳосил бўладиган матнлар прагмастилистик мазмунининг шаклланиши-да тутган ўрни ҳақида айрим мулоҳазалар билдирилади. Қў шма гапларда такрор Синтактик такрор нутқий фаолиятдаги аниқлик, қатъийликни таъминлайдиган усул бўлиб, у қўшма гап қисмлари ўртасидаги энг ишончли ва қатъий синтактик алоқа воситасидир 1 . Такрорнинг, айниқса, эмфазанинг 1 Солганик Г.Я. Синтаксическая стилистика. – Москва: Высшая школа, 1973, 59-с. – 3 –

лингвостилис-тик услуб тури сифатида қўлланиши барча бадиий нутқ тадқиқотчиларига маълум. Такрорни ҳосил қилувчи лексик бирликлар одатда қўшма гап қисмларида бир хил синтактик позицияни эгаллайди. Бундай такрорни лексик-синтактик такрор деб аташ ҳам маъқулроқ. Одатда, лексик-синтактик такрорнинг, унинг қай йўсинда бажарилишини эътиборга олган ҳолда, бир неча турлари ажратилади: сўзма-сўз такрор, шакли ўзгартирилмаган сўзлар такрори ва синонимлар воситасидаги такрор. Муҳими, уларнинг барчасида ҳам экспрессивлик ва услубий имконият мавжудлиги аниқ сезилиб туради. Қўшма гап таркибидаги кишилик, кўрсатиш ва бошқа олмошларнинг эмфатик такрори оҳангдорлик ҳамда алоҳида ажратиб кўрсатишнинг кучли ифодаланишига олиб келади: Ҳирот бизники, давлат бизники! (Н.) Кими юзларча даста-даста товоқларни, лаганларни ювади, кими катта кўзаларда сув ташийди (Н.). – 4 –

Ушбу қўшма гап қисмларидаги бир маромлилик ҳамда алоҳида ажратиб (бўрттириб) кўрсатишнинг юқори даражада эканлигини аниқ кўрамиз. Бундай такрорлар синоним ва антоним бирикмалардан ҳам ҳосил бўлиши мумкин. Қаранг: Қ айси даврларда қайси сабаблар билан юртлар обод бўлган, эллар шод- хуррамлик кўрган ҳам қайси замонларда ва не сабаблардан мамлакатлар ҳалок бўлган - буларни ўрганмоқ даркор (Н.). Мазкур қўшма гапнинг биринчи қисмидаги қ айси даврларда ва қ айси сабаблар билан ҳамда учинчи қисмдаги қ айси замонларда ва не сабаблардан бўлаклари синоним бирикмалар бўлиб, улар синтактик такрорни ҳосил қилган. Давлатнинг молияси не ҳолда, қўшин не аҳволда, мадрасаларда толиби илмлар, олим ва фозилларнинг тирикчиликлари қандай, ҳар нав амалдорлар пойтахтда, туманларда, вилоятларда халққа не турда муомала қилурлар; деҳқоннинг рўзғори нечик, косибларнинг кори нечик, мана бу вазифаларни ақл ва – 5 –

идрок кўзи билан кўриб, тадбир ва салоҳият билан ҳал қилмоқ керак эди (Н.). Муаллиф мазкур мураккаб қўшма гапнинг биринчи, иккинчи қисмларида не ҳолда ва не аҳволда ҳамда бешинчи, олтинчи қисмларида нечик лексик бирликларини такрор қўлланган бўлиб, шу йўсинда учинчи қисмдаги қандай бўлаги билан синонимик қаторни ҳосил қилган. 3. Бу бир парча пўлат сени турли балолардан асраган; бу тиғ сен учун энг нодир хотиралар билан боғланган (Н.). Мазкур боғловчисиз қўшма гап таркибида бир парча пўлат ва тиғ бирликлари контекстуал синоним сифатида қўлланган . Юқорида таҳлил этилган мисоллардан кўриниб турибдики, бадиий матн ижодкорлари қўшма гап қисмларида такрор қўлланаётган лексик бирликлардан синонимик восита сифатида фойдаланишга ҳаракат қиладилар. – 6 –

Шунингдек, матнларда антонимик хусусиятга эга бўлган такрорларга ҳам кенг ўрин берилади: Уста кўрган шогирд бир мақомга йўрғалар, уста кўрмаган шогирд ҳар мақомга йўрғалар, тойчоғим, бизлар уста кўрмаганмиз-да, майли, таваккал (А.ё.). Қўшма гапларда анафора Қўшма гап қисмлари бир хил боғловчилар, олмошлар, лексик бирликлар билан бошланиб анафорани ҳосил қилади. Нутқнинг таъсирчанлигини оширувчи воситалар ичида грамматик имкониятнинг кенглиги, ифодалилиги, таъсирчан-лиги, қулайлиги ва равонлиги билан ажралиб турувчи фигура анафорадир. А.Мамажоновнинг уқтиришича, «Айнан бир тушунчанинг маъносини кенгроқ ёритиш, унга урғу бериш, бўрттириш, тингловчининг диққатини ана шу тушунчага ёки фикрга алоҳида жалб қилиш мумкин бўлса, анафоралардан фойдаланилади» 2 . 2 Мамажонов А. Анафора синтактик конструкциялар ҳақида // Ўзбек тили ва адабиёти. 1985, 4-сон, 20-б. – 7 –

Аслини олганда, анафора ҳодисаси синтактик такрорнинг бир тури бўлиб, у шаклий таркиб топиши жиҳатидан синтактик параллелизмга яқин туради. Анафоранинг бошқа кўринишдаги параллелизмга оид бирикмалардан фарқи шундаки, унда гап бошланишида келаётган бўлаклар бир хил лексик такрор воситасида ифодаланади. Анафорик такрор синтактик тузилмалар ўртасидаги мазмун муносабатларини шакллантириш билан бир қаторда нутқнинг ҳаракатчанлиги, таъсир кучини ошириш учун ҳам хизмат қилади. Маълумки, такрорланувчи бирликлар сўз, сўз бирикмаси, гап шаклида бўлиши мумкин. Биз матнларда учратган қўшма гапларда қуйидаги анафора ҳолатлари мавжуд: 1. Боғловчисиз қўшма гап қисмлари бошида: 1) эга: Баъзилари оламдан ўтди, баьзилари мункиллаб юрибди (Н.) . Баъзилари ака-ука, ота-бола, султонларнинг ўзаро урушларида қирилди, баъзилари ўз душманларидан хавфсираб ёки янги бахт қидириб, ўз элларига кўчиб кетди (Н.). Ким қувониб тинглар, ким беҳузур-парвойига келтирмас эди (А.ё). Кими юзларча – 8 –

даста - даста товоқларни, лаганларни ювади, кими катта кўзаларда сув ташийди (Н.). Бири уд чалади, бири куйлайди (Н.). 2) ўрин ҳоли: Қ аердадир чанг, уд ва най овозини эшитди, қаердадир ёлғиз товуш унинг бир ғазалини янги яратилган мақомлардан бирига солиб айтмоқда (Н.). Унда-мунда маст қийқириқлар ва посбонларнинг яримта-юримта овозлари эшитилиб қолади, унда - мунда ҳовлилардан жафокаш аёлларнинг чиғириқ ва чархларининг якнасак садолари тунги жимжитликда мўнг билан учади (Н.). 3) пайт ҳоли такрорланади: -Қ ачон юргизасиз, қачон вақтни тўғри ўлчаймиз (Н.). 2. Эргашган қўшма гап қисмлари бошида: Биров супургисининг таърифини айтиб жавраса, бошқаси саватдаги иссиқ нонни тутиб мақтайди (А.ё.). Бири Рум мамлакатидан келган «Чалабий» деган катта олимни енгган донишманд бўлса, бири катта битикчи... (Н.) – 9 –

3. Мураккаб қўшма гап қисмлари бошида: Биров Қуръонни, биров Ҳафтиякни, биров Алифбени, биров арабий диний китобларни қироат ила, биров форсий ғазалларни оҳанг билан ўқирди (А.ё.). Уларнинг қайбири «Қофия»да, қайбири «Ҳошия»да, қайбири «Шамсия»да ( Н.). 4. Кўчирма гапли синтактик қурилмаларда: - Ана мантиқ, ана юрт тузатмак! - қичқирди Навоий ҳам ғазабининг шиддатидан тез-тез юриб, саройдан чиқди (Н.). Қуйида бир неча эргаш гапли қўшма гаплар таркибидаги анафоранинг градация ҳосил қилганини ҳам кузатамиз: - Ҳар қандай ариза ва шикоятингиз бўлса, ҳар қандай мушкулот ва изтироб қаршисида қолсангиз, бевосита каминага мурожаат қилингиз... (Н.). Қўшма гапларда эпифора Эпифора синтактик қурилмаларнинг бир хил шакллар билан тугалланиш усулидир. Эпифора – 10 –

такрорланган нутқ бўлагининг маъносини кучайтириш учун хизмат қилади. Эпифора ҳодисасининг услубий хусусиятларидан яна бири шундаки, у асосан ёзма нутқда кўп учрайди. Бадиий асарлар матнлари қиёси гувоҳлик беришича, эпифора поэзияда прозага нисбатан анча кенг фойдаланиладиган стилистик амалдир. Қуйидаги қўшма гапларда маълум кўринишдаги эпифорик ҳолатлар кўзга ташланади: 1. Боғловчисиз қўшма гап қисмлари охирида кесимнинг такрори: Ҳирот бизники, давлат бизники! (Н.). Ҳалвофуруши ҳам шоир, кабобпази ҳам шоир (Н.). Подшоҳ мусулмон, вазирлар мусулмон (Н.). «Навоий» романида Навоий кетди, Ҳиротдан файз - футур кетди боғловчисиз қўшма гап таркибидаги қисмлар ҳам бир хил гап бўлаги билан тугалланган. Бу синтактик қурилма ўхшатиш эргаш гапли қўшма гапга синоним ҳисобланади. 2. Мураккаб қўшма гап қисмлари охирида: – 11 –

Эганинг такрори: Сиз танийсиз, биласиз уни, агар унутган бўлсангиз, «Искандарнома»ни яна бир карра ўқинг, ҳукмдор у, барча фазилатларнинг кони у (Н.). Кесимнинг такрори: - Э тавба, халқ бор, биз бор, сиз бор, ҳазил давом этур! (Н.). Халқимизнинг чуқур идроки бор, тоза завқи бор, ғурури, анъанаси бор (Н.). Таркибли кесимларнинг ёрдамчи элементи: Тождорларнинг ўзига яраша ташвиши бор: навкар сақлаш керак, қўрғон тузатиш керак (Н.). Боғчада дарахтлар олтин ранг билан товланар эди; барглар бирин-сирин жимгина, ялқовгина тўкилар, нам ерни ўпар эди (Н.). 3. Кўчирма гапли синтактик қурилмаларда: - Хато қиласиз, шаҳзода, - ишонч билан деди Навоий,- мамлакат, давлат, эл-улус сулҳ ва осойишталикка ниҳоят ташна экан, ҳаёт ва саломатлик ёлғиз шу калимага боғлиқ экан, сиз қайси мантиқ билан аксини исбот қила олурсиз (Н.). -Ҳақ сўзни айтсак, -деди Навоий жиддий, лекин шунчаки табассум билан, -биз – 12 –

учун ўз тилимиз дилбардир, демак, «Навоий» дилбардир (Н.). Шунингдек, қўшма гап қисмларининг бошланиши ҳамда охирида бир хил сўзлар қўлланиб, анафора ва эпифора бирга келиши мумкин: На сўзларида маъно бор, на ишларида ҳаё бор ! (Н.). Қўшма гапларда инфора Инфора синтактик такрорнинг каммаҳсул тури ҳисобланса ҳам, маълум турдаги матнларда фаоллашуви кузатилади: а) инфорик аниқловчи: Бироқ айрим ўйчан одамлар фикрларини сиёсатнинг чангалзорига ҳайдаб: «Алишер Навоийнинг шаҳримизга келиши бежиз эмас, бунинг бир сири, бир ҳикмати бор!» деган хулоса чиқарадилар... (Н.) -Ғоят гўзал фикр, ғоят гўзал ният,- таъкидлади Хўжа Афзал (Н.). б) инфорик ҳол: - Ҳақиқат ҳамиша устун, у ҳамиша ғолиб чиқур! - кескин равишда гапирди Тўғонбекка Султонмурод (Н.). – 13 –

Қўшма гаплар таркибида такрорланиб келган ёрдамчи бирликлар, сўзсиз, фикрни кучли, таъсирчан кўринишда ифодалаш учун хизмат қилади: То Навоийнинг ўзи келиб, ишни қўлга олмаса, ҳозирги ҳокимларнинг дастидан халқнинг на нони бутун, на жони саломат (Н.). Қўшма гапларда инверсия Қўшма гаплар қисмларининг одатдаги ўрнини алмаштириш экспрессияни ифодаловчи асосий воситалардандир. Бу кўринишдаги инверсиядан фойдаланишдан асосий мақсад билдирилаётган фикрни фаоллаштиришдир. Инверсия ҳодисасида қўшма гап қисмларининг синтактик алоқалари ва семантик муносабатлари ўзгармайди, балки улар аввал қандай бўлса, кейин ҳам шундайлигича қолади Қўшма гап қисмларининг одатдаги ўрни улар таркибидаги боғловчилар, нисбий сўзларга боғлиқ бўлиб, таркибида ким... у, ким... ўша, кимнинг ...унинг, – 14 –

қайси - шу, қайси ...ўша, қаерда...шу ерда, қанча...шунча, қандай... шундай каби нисбий сўзли ҳамда негаки, сабабли, шекилли, чунки каби эргаштирувчи боғловчили эргашган қўшма гаплар қисмларининг доимий ўрни ўзгармайди. Яъни бундай синтактик қурилмаларда инверсия ҳодисаси юз бермайди. Эргаш гапли қўшма гапларда бош ва эргаш гапларнинг ўрни маьлум бир услубий ва семантик талабга кўра ўзгартирилса ҳам, уларнинг мазмуни ўзгаришсиз қолади. А. Мусаев «Ўзбек сўзлашув нути услубида гап бўлаклари тартиби» мавзудаги тадқиқотида ўзбек сўзлашув нутқи услубида тўлдирувчи, пайт, мақсад, шарт, тўсиксиз эргаш гапли қўшма гапларда инверсия ҳодисаси кўп учраб туриши, лекин эргаш гапли қўшма гапнинг аниқловчи, эга, кесим, сабаб, натижа, равиш, қиёс каби турларида гапларнинг жойлашиш ўрни турғун бўлиб, уларда инверсия ҳодисаси деярли юз бермаслигини – 15 –

таъкидлаган эди 3 . Дарҳақиқат, биз кузатган матнларда ҳам сабаб ва равиш эргаш гапли қўшма гапларни ҳисобга олмаганда, эга, кесим, натижа, қиёс эргаш гапли қўшма гапларда инверсия ҳодисаси кузатилмади. Маълумки, шарт эргаш гапли қўшма гапларда қисмларнинг жойлашиши турли услубий талабларга кўра турлича бўлади. Бош гапга -са шакли билан бириккан эргаш гап кўпинча олдин келади: Алишер жанобларининг азиз бошлари омон бўлса , элимизга дарё-дарё муҳаббатлари оқур (Н.). Лекин бош гапнинг эга таркиби ёки бош гапнинг ўзи алоҳида таъкидлаб айтилса, эргаш гап бош гапнинг ўртасида ёки ундан кейин келади 4 . Қиёсланг: Бу кеча қилмоқчи бўлган андак юмушимиз бор, агар сизлар мақбул топсангизлар (Н.). 2. Оқшом, агар тинчлик бўлса, Зайниддиннинг уйида учрашмоққа тил бириктириб, ҳужрани тарк этишди (Н.). 3 Мусаев А. Ўзбек сўзлашув нутқи услубида гап бўлаклари тартиби. НДА. –Самарқанд, 2000, 19-б. 4 Fуломов А., Асқарова М. Ҳозирги ўзбек адабий тили. Синтаксис. – Тошкент: Ўқитувчи, 1987, 217-б. – 16 –

Бу тузилмадаги эргашган қўшма гапда бош гапда ифодаланган воқеа алоҳида таъкидлангани учун, эргаш гап кейинги ўринда қўлланган. Аслида қўшма гап таркибидаги қисмлар ўрни қуйидагича: Агар сизлар мақбул топсангизлар, бу кеча қилмоқчи бўлган андак юмушимиз бор. Иккинчи мисолда бош гапдаги пайт ҳоли (оқшом) таъкидланаётгани учун эргаш гапдан олдин қўлланган. Инверсия йўқотилса, ушбу гап бошқача кўриниш олади: Агар тинчлик бўлса, оқшом Зайниддиннинг уйида учрашмоққа тил бириктириб, ҳужрани тарк этишди. Шунингдек, шарт эргаш гап бош гап ўртасида келганда, бош гап субъекти алоҳида таъкидга эга бўлади: Низомулмулк, агар у яна маблағ тўласа, қутқариши мумкинлигини билдирди (Н.). Шарт эргаш гапли қўшма гап таркибидаги бош гапда ҳаракатни ўзига қабул қилган, ҳаракат ўзига бутунлай ўтган предметни билдирган тўлдирувчи алоҳида таъкидланиб, эргаш гап олдидан келади: Аммо – 17 –

тихирлик кўрсатувчиларни, сўз кор қилмаса, қамчи билан сўкдим (Н.). Бош гапнинг кесими таркибидаги бўлаклар таъкидлаб айтилганда шарт эргаш гап бош гап ўртасида келади: Хатда уни хиёнат, қўрқоқлик ва ҳоказода айблаб, агар жонидан умиди бўлса, вазифани тез бажаришни буюрган эдилар (Н.). Бош гапга - ки юкламаси воситасида боғланиб келган тўлдирувчи эргаш гаплар огоҳлантириш ва таъкид мазмунини англатади. Шунингдек, тўлдирувчи эргаш гап таркибидаги маълум бир бўлак бошқаларига нисбатан ажратиб кўрсатиладиган бўлса, у бўлак гапнинг бошида келади ва бунда бош гап эргаш гапнинг ўртасида бўлади: - Алишер, буни яхши биламизки, болалик йилларда икки тилда бадиалар ижод қилиб, «зуллисонайн» лақаби билан шуҳрат топдилар (Н.). Шунингдек, услуб талаби билан тўсиқсиз эргаш гап бош гапнинг ўртасида келади: Ў з қўшинига ота сингари гамхўрлик қилмаган ҳар бир подшоҳ, гарчи у – 18 –

қаҳрамонлик майдонида Рустам бўлсин, охири пушаймон бўлур (Н.). Мазкур қўшма гап қисмларининг жойлашиш тартиби қуйидагича: Гарчи у қаҳрамонлик майдонида Рустам бўлсин, ўз қўшинига ота сингари ғамхўрлик қилмаган ҳар бир подшоҳ охири пушаймон бўлур . Сабаб эргаш гап бош гапга махсус сўз шакллари ва шекилли, шунинг учун бирликлари воситасида бирикса, бош гапдан олдин келади. Лекин шу билан бирга, турли услубий талабга кўра сабаб эргаш гап бош гапнинг ўртасида жойлашиши ҳам мумкин: Шогирд, уни тараддудга солганидан, алланечук кўнгли ранжиди (Н.). Мазкур қўшма гап таркибидаги шогирд лексемаси бош гапнинг бўлаги ва улар алоҳида таъкидлангани учун, эргаш гапдан олдин жойлашган. Қўшма гапдаги шогирд сўзи белгили қаратқич келишигида қўлланиб, юқорида келтирилган қўшма гапда қисмларнинг ўринлашиш тартиби қуйидаги кўринишни олиши мумкин: Уни тараддудга солганидан, шогирднинг алланечук кўнгли ранжиди . – 19 –

Пайт эргаш гап бош гапга нисбатан турли ўринларни эгаллаши мумкин. Эргаш гапнинг турлича жойлашиши қисмларни туташтирувчи ёрдамчиларга, услубий талабга боғлиқ. Ойбекнинг «Навоий» романида пайт эргаш гап бош гап ўртасида келган биргина қуйидаги синтактик қурилма мавжуд: Кейин, орада бир нафас сукунат ҳукм сургач, Валибек айтишга фурсат кутиб турган гапини бошлаб юборди (Н.). Ўхшатиш эргаш гап бош гап ўртасида келиши ҳам мумкин. Бундай кўчиш бош гапнинг эга таркибига алоҳида урғу бериб айтилаётгани сабабли юзага келади: Бу муҳитда у, балиқ сувда сузгандай, ҳузур қилиб сузди (Н.). Тўғонбек, орқадан қароқчилар қувгандек., отини қаттиқ ҳайдаб кетди (Н.). Эргаш гап бош гапга - ганидек, гўё...-ганидай ёрдамчилари воситасида бирикканда, бош гапдан олдинги позицияни эгаллаши билан бирга, услубий талабга кўра оралиқ ўринда ҳам келади: Кенг, ёрқин – 20 –

пешонасини, гуё у ёниб, ёрилиб кетаётгандек, эзиб, қўллари билан қисди (Н.). Баъзи матнларда боғловчисиз қўшма гаплар таркибида ҳам инверсия ҳодисаси баъзан қўзга таланади: Лекин, менга, маълумингиз, давлатда вазифа бердилар... (Н.) Бу қўшма гап қисмларининг одатдаги тартиби қуйидагича: Лекин, маълумингиз, менга давлатда вазифа бердилар ... Инверсия ҳодисаси Ойбек асарларида кўпроқ тўлдирувчи эргаш гапли қўшма гапга синоним бўлган боғловчисиз қўшма гапларда учрайди. Баъзан қўшма гап қисмларининг кесими вазифасида ишонч, тахмин ва шу каби маънодаги отлашган сўзлар, сўз бирикмалари келади: - Кўчада ишқ ахтарасиз, биламен ... (Н.). Мен сизга, иним, йигитга ярашур ишларни буюрамен, амин бўлинг (Н.). Матн муаллифи юқорида келтирилган шаклдаги боғловчисиз қўшма гапларнинг биринчи кисмларида ажратиш, таъкидлаш маъносини ифодалаш учун инверсия ҳодисасидан фойдаланган. – 21 –

Қўшма гапларда эллипсис Ўзбек тилшунослигида эллипсис ҳодисаси Н.Маҳмудов томонидан махсус ўрганилган бўлиб, ушбу тадқиқотда қўшма гапларда учрайдиган анафорик эллипсис ҳақида ҳам фикр юритилган эди. Тил воситаларини тежашнинг синтактик усулида сўз бирикмалари ўрнига якка сўз қўллаш, айрим чўзиқ жумла ўрнига қисқароқ жумла қўллаш, икки гапни бир- бирига сингдириб юбориш каби ҳодисалар кузатилади. Ғ.Абдураҳмоновнинг фикрича, бирор гап бўлагининг ифодаланмаслиги ҳам услуб талаби билан бўлади ва бунда маълум бир модал муносабатлар ифодаланади 5 . Синтактик-услубий фигуралардан бири бўлган эллипсис нутққа экспрессив бўёқ беради. Бу ҳодисанинг рўй беришида нутқ вазияти, мулоқот иштирокчиларининг муносабатлари муҳим ўрин тутади: - Ойижон, катта бўлганимда дадамлар фил сотиб олиб берсинлар, хўпми, ясатиб миниб юрурмен (А.ё.). 5 Абдураҳмонов F. Ўзбек адабий тилининг стилистик нормалари // Ўзбек тили нутк маданиятига оид масалалар. – Тошкент, 1973, 51-55 б. – 22 –

Ушбу боғловчисиз қўшма гапнинг иккинчи қисмида уни тўлдирувчиси қўлланмаган бўлса-да, биринчи қисмдан нимани ясатиб миниб юриши, яъни филни ясатиб миниб юриши ўқувчига маълум бўлади. Шунингдек, боғловчисиз қўшма гапнинг биринчи қисмида эллипсис ҳодисаси рўй берганини иккинчи қисмдан аниқлашимиз мумкин: Ҳиндистонда кўп бўлур эмиш, болалар ҳам от, эшак мингандек фил миниб юришармиш (А.ё.). Мазкур қўшма гапнинг биринчи қисмида ниманинг кўп бўлишини иккинчи қисмдан аниқлаймиз. Бу синтактик қурилмада ҳам ёзувчи тавтологиядан қочиш мақсадида эллипсисдан фойдаланган. Қуйидаги синтактик қурилмаларда ҳам худди шундай ҳодиса кузатилади: 1. Домулла тахтани узатур экан, Алишер суюниб икки қўллаб олди (А.ё.). 2. Самарқанддан саёҳат учун катта аммамиз Хонзода султон бегим келибдилар, ҳануз кўришганимизча йўқ (А.ё.). – 23 –

Эллипсисга учраган баъзи гапларнинг маъносини аниқлаш учун матнга мурожаат қиламиз: 1. Ўқ иркан, шоир ўз умрида ҳаяжонли, бахтли онларни бутун нашъаси билан қайта бошдан ҳис этди (Н.). 2. Тугатаркан, китобни яна қўйнига солди, лекин у деярли ёд бўлиб қолган эди. (Н.) Булардан биринчисини матндаги Айрим гўзал байтларни қайталаб ўқиди гапига боғласак, шоирнинг байтларни ўқигани маълум бўлади. Иккинчи қўшма гапни қуйидаги матнга боғлаймиз: Шоир бошқа бир дафтарни кўздан кечирди. Мана бу байт унинг бутун борлиғини эгаллаб олди: Оразин ёпғоч кўзумдин сочилур ҳар лаҳза ёш, Бўйла ким пайдо бўлур юлдуз, ниҳон бўлгач қуёш. (Н.). М.Туропова ўзининг «Ўзбек шевалари синтаксиси» китобида Тақачилик яхши, мақтангани мусопирчилик (яхши) (Нам.) тузилишидаги синтактик қурилмаларда бир хил вазифани бажарувчи бўлакнинг тушириб қолдирилишини таъкидлаб, қўшма гап қисмлари – 24 –

охирида келган бўлакларни анафорик шакл сифатида қарашни таклиф қилади 6 . Б.Ўринбоев ҳам Дўст ачитиб гапирар, душман кулдириб (мақол) қўшма гапининг иккинчи қисмидаги тушириб қолдирилган гапирар кесимининг қўлланмаслигини анафорик эллипсис деб кўрсатади 7 . Келтирилган мисолдаги тушиб қолиш ҳодисаси қўшма гап қисмлари охирида рўй берганлиги сабабли эпифорик эллипсис ҳодисаси саналади: Отаси Ҳиротга, боласи Астрободга панжа солмоқчи! (Н.) Шер билан йўлбарс ваҳший, фил эса мўмин, савлатли, тағин меҳнаткаш (А.ё.). Маълумки, предмет номи-ўрин номи тузилишидаги мавжудлик билдирувчи гапларда экзистенционал сўз грамматик ифодаланмайди. Унинг вазифаси ҳам ўрин номига ўтади. Натижада ўрин номи кесим позициясида келади 8 . Мавжудликни билдирувчи синтактик 6 Туропова М. Ўзбек шевалари синтаксиси. – Тошкент: Фан, 1984, 122-б. 7 Ўринбоев Б., Ўринбоева Д. Ҳозирги ўзбек тилининг сўзлашув услуби. – Тошкент: Фан, 1991. – 151 б. 8 Нурмонов А., Махмудов Н., Ахмедов А., Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. – Тошкент: Фан, 1992, 68-б. – 25 –

қурилмалар кесими бор, турибди, мавжуд каби лексик бирликлар билан ифодаланади. Шунингдек, бундай синтактик қурилмаларнинг кесими ифодаланмаслиги ҳам мумкин. Кесими ифодаланмаган эллиптик мавжудликни ифодаловчи гаплар Ойбек асарларида кўпчиликни ташкил этади. Масалан: 1. Бекларнинг ҳар бирида минг-минг таноб ер, тиллоси сандиғига сиғмайдир (А.ё.). 2. Ғиёсиддин махсус танлаб келтирган қошиқдеккина қора кафш, бошида кўркам боғланган шўх пушти дурра (А.ё.). 3. Гулбегим оқ шоҳи кўйлак устидан адрас мурсак кийган, оёғида гулдор маҳси (А.ё.). Демак, бу гапларда бирор бўлакнинг грамматик жиҳатдан қўлланмаслигидан мақсад фикрни ихчам, содда ифодалашдир. Шунингдек, баъзи матнларда нутқ тежамкорлигига эътибор берилмаган ҳолатлар ҳам кўзга ташланади: Шоир ўз касали ҳақида тўғри айтган экан шекилли, касал соат сайин оғирлашарди (Н.). У, агар рубъи маскундаги барча олимларнинг хотирларидан барча – 26 –

улум ва фунун баногоҳ кўтарилса, у илмларнинг ҳаммасини аслидай тиргизишга қодирман, дер экан ( Н.). Хуллас, қўшма гапларда учрайдиган эллипсис ҳодисаси нутққа эмоционал буёқ беришга хизмат қилади ва фикрни ихчам, содда, равон ва шу билан бирга, эмоционал-экспрессив ифодалаш воситаси бўлиб ҳисобланади. Қўшма гапларда антитеза Ифодалиликни кучайтириш мақсадида бир матнда маъноси бир-бирига зид тушунчаларни ифодаловчи бирликларни қўллаш усули антитеза дейилади. Антитеза қўшма гап ҳосил қилувчи синтактик-услубий воситалардан бири ҳисобланади ва улар ўзига хос оҳанг билан талаффуз этилади. Масалан, қуйидаги қўшма гапларда турли тил бирликлари антитезани ҳосил қилган: 1. Лексик антонимлар: Кенг хонақоҳда қат-қат бўйралар устида қалин янги намат, тўрда эса – 27 –

хийлагина тутилган эрон гилами тўшалган (А.ё.). Бўшанг болалар сувдан қўрқади, тетик, дадил болалар, ҳайт, дейди-ю, сакрайди (А.ё.). У хонақоҳларда, тақяларда уя қуриб халқни талаган «хирқапўшлар»га қанчалик нафрат қилса, ўз хаёлида тасаввур этган ва тарихларда нодир учраган ҳақиқий дарвешларга шунчалик муҳаббат туярди (Н.). Ёзувчи юқорида келтирилган қўшма гаплардаги янги-тутилган , бўшанг - тетик, дадил, тошдан - яхдан, учқун - аланга, хирқапўшлар - дарвешлар каби лексик бирликлардан антитезани ҳосил қилганки, уларнинг баъзилари фақат шу матн таркибидагина ўзаро қарама - қарши маънога эгадир. 2. Лексик-фразеологик антонимлар: Баъзи бахтиёр шоирлар бениҳоят мадҳ-санога сазовор бўлар, баъзилар ер қаърига кирар эди (Н.). Дам шодликдан болаларча қувонади, дам қўрқинч ўйларга ботиб юраги ўйнаб кетади (Н.). Мазкур синтактик қурилмалар таркибидаги мадҳ- санога сазовор бўлмоқ - ер қаърига кирмоқ, қувонди - – 28 –

юраги ўйнаб кетмоқ лексик-фразеологик бирликлари антитезани ҳосил қилган. Қўшма гапнинг бир қисмида лексик антоним, иккинчи қисмида фразеологик антоним мавжуд бўлиб, улар симметрик характерга эга бўлади: 3. Айрим лексик-грамматик шакллар: -О, Махдум авлиёнинг ҳузурларига ҳамма оёқ билан келганда, бу қулингиз боши билан юриб келмоқни ўзи учун улуғ бахт ва шараф билур (Н.). Мазкур қўшма гапда оёқ билан келганда ва боши билан келмоқ синтактик бирликлари антитезани ҳосил қилган. 4. Тасдиқ ва инкор шаклли сўзлар: Тошдан садо чиқар, мендан чиқмас (Н.)! 5. Сўз бирикмалари: -Шоҳ боласига юрт ва сипоҳ, дарвеш боласига масжиду хонақоҳ керак (Н.)! Шунингдек, антитезани ҳосил қилаётган бирликларнинг ҳар иккаласи ҳам сўз бирикмаси ёки бири сўз бирикмаси, бошқаси эса сўздан ташкил топиши мумкин: Ораларида унга дўстлик ипи билан боғланганлар бўлганидек, душманлар ҳам бор (Н.). – 29 –

6. Предикатив бирликлар: Майдонда гоҳ шовқин тинар, гоҳ ғулғула фалакка етгандек туюлар эди (А.ё.). Мазкур синтактик қурилмаларда шовқин тинар - ғулғула фалакка етгандек туюлар эди предикатив бирликлари антитезани ҳосил қилган. Баъзи қўшма гапларда лексик бирлик билан предикатив бирлик антитезани ҳосил қилади: Халойиқ бир тўлқинланиб жим бўлди, лекин бу даҳшатли сукунатни маҳбусларнинг бола-чақалари, ота-оналари, хеш - ақраболарининг йиғиси, аламли фарёди, фиғони бузиб турарди (А.ё.). Антитеза ҳодисаси яна ўзига хос бўлган қуйидаги қўшма гаплар таркибида мавжудлиги ҳам кузатилади: 1. Улуғбек ўз текширишлари билан, Навоийнинг таъбирича, осмонни пастга туширган, яъни юлдузларнинг ҳаракат қонунларини инсонларга танитган бўлса, бу чол осмоннинг чексиз узоқлигига яна бениҳоят узоқлик қўшиб, уни қалин сир пардасига чўлғаган эди (Н.). – 30 –

2. Буларнинг ичида рангпар, нозикниҳол косиббачалар, Рустам қомат, ўмровли азаматлар бўлганидек, қадди букчайган чоллар ҳам бор эди (Н.). Биринчи чоғиштириш эргаш гапли қўшма гапда ёзувчи Улуғбекнинг илмига юқори баҳо бериб, уни осмонни пастга туширган, юлдузларнинг ҳаракат қонунларини инсонларга танитган деб таърифласа, юлдузларга қараб фол очувчи мунажжимга нисбатан осмоннинг чексиз узоқлигига яна бениҳоят узоқлик қўшиб, уни қалин сир пардасига чўлғаган қабилидаги таърифни беради ва контекстуал антитеза яратади. Иккинчи қўшма гап уч қисмдан иборат бўлиб, бу қисмлардаги рангпар, нозикниҳол косиббачалар (1), Рустам қомат, ўмровли азаматлар (2), қадди букчайган чоллар (3) бирикмалари ўзаро бир-бирига зид қўйилган бўлиб, ана шу зидлик асосида антитеза ҳосил бўлади. Кўриниб турибдики, мазкур синтактик қурилма уч қисмдан ташкил топган мураккаб қўшма гап бўлса – 31 –

ҳам, «унда фақат икки нарса бир-бирига солиштирилади ва зид қўйилади. Бу ҳодисада учинчи нарса бўлмайди» 9 . Хуллас, муаллифлар антитезанинг синтактик- прагматик имкониятларидан кенг фойдаланиб, унинг қарама-қарши маъно, тушунча ва фикрларни ажратиб кўрсатиш, қайд этиш, уларнинг бир-биридан фарқини таъкидлаш ва кучайтириш каби хусусиятларига мурожаат қилган ҳолда матн яратадилар. Қўшма гапларда градация Градация, яъни ифодалиликни аста-секин кучайтириб ёки пасайтириб бориш ёзма ва оғзаки нутқда кенг тарқалган услубий ҳаракатлардан биридир. Бундай усул содда ва турли кўринишдаги қўшма гапларда мавжуд бўлиб, улар таркибида вазифаси жиҳатидан яқин турадиган нутқий бирликлар уюшиб келади. Айнан шу уюшиш ва махсус оҳанг билан талаффуз этилиши баён қилинаётган фикр- мулоҳазанинг тадрижий ривожини таъминлайди. Бу 9 Мамажонов А. Қўшма гап стилистикаси. – Тошкент: Фан, 1990, 26-б. – 32 –

усул нутқнинг таъсирчанлигини оширишга хизмат қилади. Биз тўплаган материалларда градация ҳосил қилувчи қуйидагича уюшиш ҳолатлари кузатилади: Равиш эргаш гаплар уюшиб келади: Сўзлар фикрнинг олтин ипига терилиб, қофиялар бир-бирини имлаб, иноқ қўл бериша бошладилар (Н.). Тўсиқсиз эргаш гаплар уюшиб келади: Гулнинг тўни қирқ ямоқ, барглари йиртиқ бўлса ҳам, ҳусни тоза эмасми (Н.). Эшикчанинг ланг очиқ бўлишига, баҳор қуёшида кўз қамаштириб порлаган кундузга қарамай, бу ерда нимқоронғилик ҳукм сурарди (Н.). Ушбу синтактик қурилмалар қисмлари мазмун ва тузилиши жиҳатидан бир хил бўлган эргаш гаплардан тузилган бўлиб, улар таркибида тўсиқсиз эргаш гаплар уюшиб келган. Бундан ташқари, қўшма гапларда шарт эргаш гаплар уюшиб келиб, бош гапда ифодаланган воқеа-ҳодисанинг юзага чиқиши билан боғлиқ бўлган воқеа-ҳодиса градация усули орқали юқори эмоционал кўринишда ёритилади: Агар йигит бўлсанг, юрагингда гарддай чўғ – 33 –

бўлса, у вақт оёғимга йиқиларсен, унаштир деб ялинарсен... (Н.). -Шоҳо, халқнинг моли, жони бўрилар ихтиёрига топширилса, улар бу қонхўр махлуқлар дастидан фиғон кўтарса, уларга қулоқ солмаслик адл- инсофдан эмас (Н.). Худди шунингдек, сабаб эргаш гаплари қатори ўзаро тенг боғловчилар орқали бирикиши мумкин: У жанобларининг ҳаётлари ҳақидаги маълумотларингизни батафсил айтиб берингиз, чунки фазилатлари тўғрисида кўп эшитдим-ку, аммо ҳаётлари ҳақида қарийб ҳеч нима ... (Н.). Бош гапларда ифодаланаётган воқеа-ҳодисани таъсирчан ифодалашда ҳам градация усулидан фойдаланилади: -Агар навкарлар, амалдорлар чигирткага айлансалар, тез кунда эл гадой тўрбасини бўйнига осур, бир мисқол кумушсиз хазинада сичқонлар базм қурур (Н.). Қўшма гаплар таркибидаги бош гапларнинг уюшиб келиши тингловчи диққатини жалб қилишнинг муҳим воситасидир: - Сизга белгилидирки, шам сабоҳга қадар – 34 –

қошимда ёнғуси, давот - қаламнинг зарурлигини изоҳлашга ҳожат йўқ (Н.). -Ҳаммадан фоже шулки, эрталаб Мир ўзлари узр тиладилар, мен хижолатдан бошимни кўтариб ололмадим ... (Н.). «Навоий» романи матнида мураккаб қўшма гапларнинг яна шундай турлари ҳам мавжудки, унинг таркибидаги тўлдирувчи эргаш гапнинг маъносини уюшиб келган эргаш гаплар ҳамда бош гап изоҳлаб келади: Мен аминменки, сиз жаҳолот тиғини синдирмасангиз, биродарларингиз но муссизлик ботқоғига кун сайин чуқурроқ ботаверсалар, бу муборак юртда ҳаёт ўчоғи соврилур (Н.). Қўшма гапларда санаш усули Санаш усули синтактик-семантик воситалардан бири бўлиб, у ҳам худди градация ҳодисасида бўлганидек, синтактик бирлик ва бирикмаларнинг уюшиб келиши асосида ҳосил бўлади. Бундай восита ёрдамида тузилган синтактик қурилмаларда фикр изчил баён этилади, нутқнинг эмоционаллигига алоҳида эътибор берилади. – 35 –

Маълумки, санаш усули услубий синтаксиснинг энг кўп қўлланадиган воситаларидан бири бўлиб, у содда гапда гап бўлакларининг уюшиб келиши, бир неча эргаш гапли қўшма гапларда қисмларнинг уюшиб келиши натижасида юзага келади. Мураккаб синтактик бирликлар таркибида санаш усулининг қуйидаги турлари учрайди: 1. Уюшиқ бўлакли содда гапларда: Шоир тўлқинланиб, ўз номидан қисқа, маънодор, самимий нутқини битирган ҳамон мингларча қўллар- деҳқонларнинг ғадир-будур бақувват қўллари, бўёқчиларнинг кўм-кўк панжалари, бўзчилар ва бошқа ҳунармандларнинг ингичка суякли бармоқлари ҳавога кўтарилди (Н.). 2. Уюшган ўрамли содда гапларда: Навоий меҳмонларга миннатдорчилигини билдириб, ҳар бирининг ҳол-кайфини айрим-айрим сўраб, ўтиришга таклиф қилди (Н.). 3. Уюшган қисмли боғловчисиз қўшма гапларда: Баҳор қуёши кўкнинг тиниқ ферузасида Ҳиротнинг – 36 –

«Гавҳаршод» мадрасасининг ҳайбатли гумбази устида порлар, гумбазнинг азамат пештоқларининг нақшлари шуълаларда жонли, ҳавойи бир чаманзор каби турли- туман олов ранглар чақнатар, кабутарлар дам учиб, дам сирпаниб қўниб, гумбаз теварагида қувонч билан иноқ ўйнашар эди (Н.). 4. Уюшган қисмли боғланган қўшма гапларда: Майдонда гоҳ шовқин тинар, гоҳ ғулғула фалакка етгандек туюлар эди (А.ё.). Қўшма гапларда структурал параллелизм Баъзи қўшма гаплар ҳамда мураккаб синтактик бирликлар таркибидаги қисмлар ўз тузилиш тартибига нисбатан структурал параллелизм қонуниятига амал қилади. Структурал параллелизм ўхшашлик ва такрорга асосланиб, қўшма гаплар қисмлари бирлиги ҳамда мураккаб синтактик бутунлик қисмлари занжирини ҳосил қилишда муҳим ўрин тутади. Структурал параллелизм қўшма гап қисмларидаги гап бўлакларининг барчаси ёки баъзи бирлари бир- – 37 –

бирига параллел тарзда қўлланганда, яққол кўзга ташланади ва қўшма гап қисмларининг тузилишида шаклий бир хилликни таъминлайди. Боғланган, боғловчисиз, эргашган қўшма гаплар ҳамда бошқа мураккаб синтактик бутунликларда тўлиқ структурал параллелизм ҳолатлари кузатилади. Боғланган қўшма гапларда: На сўзларида маъно бор, на ишларида ҳаё бор! (Н.) - боғловчи-тўлдирувчи-эга- кесим, боғловчи-тўлдирувчи-эга-кесим. Эргашган қўшма гапларда: Биров супургисининг таърифини айтиб жавраса, бошқаси саватдаги иссиқ нонни тутиб мақтайди (А.ё.) - эга-аниқловчи- ҳол- кесим, эга-аниқловчи-ҳол-кесим. Мураккаб қўшма гап таркибидаги баъзи қисмларда ҳам тўлиқ структурал параллелизм шаклига амал қилинган: Яна бир нуқтани ишорат этмоқни лозим биламенки, дунёда уч нимарса уч нимарсасиз қоим бўлолмагай: мол-бетижорат, давлат - бесиёсат, илм- бебаҳс... (Н.). Мазкур синтактик қурилмадаги 3-, 4-, 5- – 38 –

қисмлар тўлиқсиз гаплардан иборат бўлиб, улар эга - ҳол тузилишига эга. Кўриниб турибдики, келтирилган мазкур синтактик қурилмада синтактик стилистик фигуранинг структурал параллелизм, эллипсис, антитеза каби воситалари қўлланиб, улар фикрнинг эмоционаллигини, таъсирчанлигини оширишга хизмат қилган. Шунингдек, боғловчисиз қўшма гап ҳамда мураккаб қўшма гап қисмларида мавжудликни билдирувчи синтактик бирликлар 10 параллелизми учраган мисолларни ҳам кузатамиз: Боғловчисиз қўшма гап: Эгнида одми шоҳи тўн, устида яланг қўнғир мовут чакмон... (Н.) - тўлдирувчи- аниқловчи-эга, тўлдирувчи - аниқловчи-эга. Мураккаб қўшма гап: Эгнида янги чакмон, бошида янги қалпоқ, киссаси тангасиз қолмайди (Н.) – тўлдирувчи – аниқловчи - эга, тўлдирувчи – аниқловчи - эга. 10 Нурмонов А., Махмудов Н., Ахмедов А., Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. – Тошкент: Фан, 1992, 63-71 б. – 39 –

Семантик ҳамда синтактик тузилиши ўртасида асимметрик муносабат бўлган ва мавжудликни билдирувчи гапларда ҳам структурал параллелизм кўп миқдорда учрайди: Йигитлар орасида темир гавдали, иш кўрган ботирлар бўлганидек, нозик аслзодалар ҳам бор эди (Н.); Ораларида унга дўстлик ипи билан боғланганлар бўлганидек, душманлар ҳам бор эди (Н.). Хуллас, структурал параллелизм қўшма гапнинг барча турларида учраб, сўзловчининг турли мақсад ва ҳис-туйғуларини тингловчига етказишда ўзига хос экспрессив хусусият касб этувчи синтактик услубий воситалардан биридир. Қўшма гап таркибида структурал параллелизм ҳодисаси бошқа стилистик воситалар билан бирга қўлланилади. Риторик сўроқ синтактик фигуранинг бир кўриниши сифатида Риторик сўроқ гаплар экспрессив функция ташувчи синтактик воситалардан бири бўлиб, уларда «турли эмоционал оттенка (киноя, зорланиш, таъкид, – 40 –

норозилик, ачиниш, танбеҳ, севинч, кесатиш) ифодаланади» 11 . Бундай синтактик қурилмалар барча вазифавий услублар учун хосдир. Маълумки, компонентларининг сўроққа муносабати жиҳатидан қўшма сўроқ гаплар икки турга бўлинади: 1) компонентларидан бири сўроқ мазмунига эга бўлган гаплар; 2) компонентларининг ҳаммаси сўроқ мазмунига эга бўлган гаплар 12 . Қуйидаги риторик сўроқ гапларнинг фақат бир компоненти сўроқ гапдан иборат бўлиб, унинг ички тузилишидан дарак-инкор ахбороти англашилади: 1. Боғланган қўшма гаплар: - Яхши жасорат, аммо куч қани? (Н.) ( Яхши жасорат, аммо куч йўқ) 2. Боғловчисиз қўшма гаплар: Уйимизда сичқонларнинг ҳам ини қуп-қуруқ, биздақаларга мактаб чикора? (А.ё.). (Уйимизда сичқонларнинг ҳам ини қуп- қуруқ, биздақалар мактабда ўқий олмаймиз). 11 Ўзбек тили грамматикаси. 2-том. Синтаксис. – Тошкент: Фан, 1976, 106-б. 12 Назарова К., Убаева Ф., Наримонова М., Сайфуллаева Р. Қўшма гап компонентларини системали ўрганиш масаласига доир// Ҳозирги ўзбек адабий тилининг тараққиёт йўналишлари. – Тошкент. ТошДУ илмий мақолалар тўплами, 1990, 16-26 б. – 41 –

Гулбегим бека, бола деган ошни ошалаб-ошалаб ейди-да, шу ҳам ейишми? (Н.). ( Гулбегим бека, бола деган ошни ошалаб-ошалаб ейди-да, бу ейиш эмас (бундай ейилмайди ). Унутмабди қадрдоним, у билан яшаш, бирга жафо чекиш қадар зўр бахт борми? (Н.). (Унутмабди қадрдоним, у билан яшаш, бирга жафо чекиш қадар зўр бахт йўқ). -Э, э, баҳодирликка не етсун, жангчи баҳодир бўлғай, ўғлон ! (А.ё.). (- Э, э, баҳодирликка ҳеч нима етмайди, жангчи баҳодир бўлғай, ўғлон!) - Зерикиб турган эдим, домуллам ҳар куни қуръон тутқизади, ёлғиз қуръон билан иш битармиди?...( А.ё.) ( Зерикиб турган эдим, домуллам ҳар куни қуръон тутқизади, ёлғиз қуръон билан иш битмайди ) 3. Эргашган қўшма гаплар: -Дилдор нима жиноят қилибдики, ўлим жазосига буюрурлар!..(Н.). (Дилдор ҳеч қандай жиноят қилгани йўқки, ўлим жазосига буюрурлар!) – 42 –

Булар бўлмаса, таҳсилнинг, мадрасанинг не ҳожати бор (Н.). (Булар бўлмаса, таҳсилнинг, мадрасанинг ҳожати йўқ) Соҳибқирон Темурнинг замонида яшаган бўлсам эди, умрим кулолчилик билан ўтармиди? (Н.) (Соҳибқирон Темурнинг замонида яшаган бўлсам эди, умрим кулолчилик билан ўтмас эди) Хитойи шоҳидан тўн киймаса, кўнгли ранжийдиган навкарлардан давлат не хизматни умид қила олур? (Н.) (Хитойи шоҳидан тўн киймаса , кўнгли ранжийдиган навкарлардан давлат ҳеч қандай хизматни умид қила олмайди. ) Юқорида келтирилган баъзи қўшма гаплар таҳлилида қуйидагиларга эътибор қаратиш мумкин: Боғловчисиз қўшма гап характеридаги Уйимизда сичқонларнинг ҳам ини қуп-қурук, биздақаларга мактаб чикора? синтактик қурилмаси сўзлашув услубига хос бўлиб, унинг биринчи компоненти тасдиқ шаклда ва тасдиқни билдиради, иккинчи компонентнинг мазмуний тузилишидан эса инкор маъно, яьни биздақалар – 43 –

мактабда ўқий олмаймиз ахбороти англашилади. Кўринадики, биринчи компонент пресуппозициядан англашилган маънога зид. Зеро, «инкор маънонинг риторик сўроқ орқали берилиши гапнинг экспрессивлигини оширади ва инкорни кучайтиради» 13 . Бу ўринда иккинчи компонентнинг риторик сўроқ гап шаклида қўлланиши гапнинг экспрессив- эмоционаллигини, таъсир кучини оширишга ёрдам берган. Шунингдек, биринчи компонент гапга тенг ибора билан ифодаланган. Таҳлил этилган бу синтактик қурилманинг ҳар иккала компоненти ҳам эмоционалликка эга. Гулбегим бека, бола деган ошни ошалаб - ошалаб ейди -да, шу ҳам ейишми? синтактик қурилмаси ҳам сўзлашув услубига хос. Унинг иккинчи компоненти риторик сўроқ гап бўлиб, мазмуний тузилишидан Бу ейиш эмас дарак-инкор ахбороти ва норозилик маъноси англашилади Таҳлил этилаётган синтактик қурилманинг биринчи компоненти тасдиқ шаклда ва тасдиқни 13 Нурмонов А., Махмудов Н., Ахмедов А., Солихўжаева С. Ўзбек тилининг мазмуний синтаксиси. – Тошкент: Фан, 1992, 160-б. – 44 –

билдириб, экспрессивликка эга. Бу экспрессивликни таркибидаги ошалаб - ошалаб такрорий лексемаси ҳамда - да юкламаси таъминлаган. Учинчи синтактик қурилма мураккаб қўшма гап бўлиб, бадиий услубга хос. Унинг таркибидаги риторик сўроқ гапнинг мазмуний тузилишидан Сиз ҳеч кандай мантиқ билан аксини исбот қила олмайсиз дарак -инкор ахбороти ва кучли ҳаяжон англашилади. Иккинчи компонент таркибидаги уюшиқ бўлаклар ( шаҳзода, мамлакат, давлат, эл-улус ) ҳамда эпифора (экан), иккинчи ва учинчи компонентлар таркибидаги бўлакларда тўлиқ параллелизмнинг мавжудлиги бу синтактик қурилмада экспрессивликни таъминлаган. Шарт эргаш гапли қўшма гап таркибида ҳам риторик сўроқ қўлланади. Бу ҳодиса шарт эргаш гапли қўшма гапга экспрессивликни таъминлайди: Афлотун, Арасту, Ибни Сино, Форобий ва Улуғбек каби файласуф ва олимларнинг фикрларини талқин этмоқ мажусийлик, шаккоклик деб эълон қилинса, мадрасаларда илм номига нима қолур (Н.) . Мазкур қўшма гапга жавоб талаб – 45 –

этилмайди. Чунки сўроқ гапнинг мазмуний тузилишидан мадрасаларда илм номига ҳеч нима қолмайди дарак- инкор ахбороти ва кучли ҳаяжон маьноси англашилган. 14 Чунки келтирилган бу қўшма гапдан олдин - Бу аҳволга тоқат этиб бўлмайди , тақсир! синтактик қурилмаси қўлланган. «Навоий» романи тилида экспрессивлик ифодаланган пайт эргаш гапли қўшма гаплар ҳам мавжуд: Буларни меҳрибон онасига ўқиб берганда, у қандай суюнган, бағрига босиб қандай ўпган эди ! (Н.); Тўрт яшар вақтида, (шоир ғира-шира базўр хотирлайди) Мирзо Қосим Анворийнинг байтларини бийрон тили билан ўқиб бераркан, ота қандай қувонарди! (Н.) Шунингдек, асар тилида шундай риторик сўроқ гаплар ҳам қўлланганки, унга тингловчи ўз муносабатини билдиради: - Уларнинг бутун кўрки юракларидадир,- ишонч ва ғурур билан деди Навоий. 14 Хайназарова М. Сўроқ гапларда шакл ва мазмун номувофиқлиги. НДА. – Тошкент, 1999, 25-б. – 46 –

-Гулнинг тўни қирқ ямоқ, барглари йиртиқ бўлса ҳам ҳусни тоза эмасми? - Муҳаккак, тақсир, муҳаккак! - шошиб жавоб берди Соҳиб Девон (Н.). Мазкур микроматндаги Гулнинг тўни қирқ ямоқ, барглари йиртиқ бўлса ҳам ҳусни тоза эмасми ? синтактик қурилмасининг ички тузилишида дарак - тасдиқ ва кучли ҳаяжон маъноси ифодаланган. Бу риторик сўроқ гапда ифодаланаётган объектив воқелик маълум ҳодисадир. Шунинг учун бу қўшма гап тузилишидаги риторик сўроқ гапга жавоб бериш унчалик шарт эмас эди. Лекин нима учун тасдиқни ифодаловчи синтактик бирлик қўлланган? Бунинг жавобини топиш учун юқорида келтирилган матндан олдин қўлланган жумлага эътибор қаратамиз: -Тангрига шукур, бизнинг элнинг аксарияти қалби соф, идроки ўткир одамлардир . -Тўғри, аммо бошларидан бурки тушмас! - таралмаган соқолини серкиллатиб, кулиб деди Соҳиб Девон (Н.) – 47 –

Маълум бўлдики, Навоий элнинг аксарият қисмини тўни қирқ ямоқли, барглари йиртиқ, лекин ҳусни тоза бўлган гулга ўхшатади. Таҳлил этилган қўшма гапли риторик сўроқ гапда, шунингдек, градация ҳодисаси ҳам мавжуд бўлиб, у ҳам синтактик қурилманинг экспрессивлигини оширишга хизмат қилган. Бундан ташқари, ҳар иккала компоненти сўроқ гапдан иборат бўлган синтактик қурилмалар ҳам мавжудки, уларнинг ҳам ички тузилишидан дарак- инкор ахбороти англашилади. Компонентлари сўроқ гаплардан иборат боғловчисиз қўшма гап тузилишидаги Қани инсоф, қани ҳақиқат ? (А.ё.) риторик сўроқ гапининг предикатлари бўлишли шаклда бўлса - да, унинг мазмуний тузилишидан « Инсоф йўқ, ҳақиқат йўқ» тарзидаги дарак - инкор ахбороти билан бирга сўзловчининг воқеликдан норозилик маъноси ҳам ифодаланган. Қани инсоф, қани ҳақиқат? синтактик қурилмасида услубий воситалардан яна анафора, тўлиқ параллелизм ҳам мавжуд бўлиб, булар ҳам нуткнинг – 48 –

таъсирчанлигини янада оширишга хизмат қилади. Шунингдек, Ойбек асарлари матнида «Қани + от?» шаклидаги Ҳасан Ардашер қани? Пир Муаммоий, жонажон Муҳаммад Саид паҳлавон қани? Жомий қани ? содда тузилишли сўроқ гаплар ҳам қўлланганки, унинг қандай мазмунда эканлигини аниқлаш учун бевосита матнга боғланиш зарур. Аниқроғи, юқорида келтирилган сўроқ гаплардан олдин қўлланган Ўлим дўстларини бир - бир чақирмоқда ёки кейинги Буларни ўйларкан қалбида дард мавжланади синтактик қурилмалари мазкур сўроқ гапларнинг маъно турига аниқлик киритади. Демак, Ҳасан Ардашер қани? Пир Муаммоий, жонажон Муҳаммад Саид паҳлавон қани? Жомий қани? сўроқ гапларининг мазмуний тузилишида Ҳасан Ардашер ўлиб кетди, Пир Муаммоий, жонажон Муҳаммад Саид паҳлавон ўлиб кетди. Жомий ўлиб кетди дарак - тасдиқ ахборотлари билан бирга ачиниш маъноси ҳам мавжуд. Юқорида келтирилган мисоллар таҳлилидан шу нарса маьлум бўлдики, қўшма гап тузилишидаги – 49 –

риторик сўроқ гаплар ички тузилишидан дарак - тасдиқ ёки дарак - инкор ахбороти англашилади. Кузатиш жараёнида Ойбек синтаксиси учун буйруқ маъноси англашиладиган қўшма гап тузилишидаги риторик сўроқ гаплар унчалик хос эмаслиги маълум бўлди. Қўшма гап тузилишидаги риторик сўроқ гапларнинг ҳар иккала компоненти ёки уларнинг фақат биттаси (фақат риторик сўроқ гапи) экспрессивликка эга бўлади. Шунингдек, риторик сўроқ гапли қўшма гаплар таркибида синтактик фигуранинг бошқа турлари ҳам мавжуд бўлади. – 50 –

– 51 –

O'xshashlar

Қўшма гапларда синонимия ҳодисаси ва унинг матнда намоён бўлиши

Синтактик санъатлар услубияти

Қўшма гаплар услубияти

Қўшма гап

Қўшма гаплар полисемияси ва омонимияси