‘quv predmetining nomlanishi va vazifasi - Tilshunoslik - Referatlar

‘quv predmetining nomlanishi va vazifasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

92 KB

Ko'chirib olish

Reja: 1. O‘quv predmetining nomlanishi va vazifasi 2. Hozirgi adabiy o‘zbek tilining boshlanishini belgilash haqida 3. Т il, lison va nutq; til birligi, lisoniy birlik va nutqiy birlik 4. Т il qurilishining asosiy birliklari haqida

O‘quv predmetining nomlanishi va vazifasi 1- §. Т il – kishilarga fikrlashuv, fikrlash quroli bo‘lib xizmat qiladigan noyob ijtimoiy hodisa. Har bir til uning sohibi bo‘lmish jamoaning bebaho mulki bo‘lib, o‘zi mansub jamoaning nomi bilan ataladi: o‘zbek jamoasiga xizmat qiluvchi tilga o‘zbek tili deyiladi. O‘zbeklar o‘z tilidan ko‘p asrlar davomida foydalanib keladi. Dastlab og‘zaki muloqotni ta'minlagan o‘zbek tili keyinchalik yozma shaklda ham namoyon bo‘lgan. Yozma nutqda til hodisalaridan foydalanishning ma'lum me'yorlarini ishlab chiqish zaruriyati paydo bo‘lgan. Т il hodisalaridan ma'lum me'yor asosida foydalanish adabiy o‘zbek tilining shakllanishiga olib kelgan. So‘zlashuv asosida shakllanib, so‘zlashuv tili bilan yonma-yon yashab kelayotgan adabiy o‘zbek tili ko‘p asrlik tarixga ega bo‘lib, taraqqiyot bosqichlari nuqtayi nazaridan o‘tmish adabiy o‘zbek tili va hozirgi adabiy o‘zbek tili deb ajratiladi. Adabiy o‘zbek tili o‘z tarixiy taraqqiyotining har bir bosqichida ma'lum belgi-xususiyatlari bilan farqlanadi. Ushbu o‘quv predmetida o‘zbek tili bus-butun holda emas, balki uning hozirgi adabiy o‘zbek tili deb ataladigan holati bayon qilinadi. "Hozirgi adabiy o‘zbek tili" predmetining asosiy vazifasi – talabalarni shu tilning qurilishiga mansub hodisalar bilan ilmiy asosda tanishtirish, yuqori malakali filolog bo‘lishi uchun poydevo r hosil qilish.

Hozirgi adabiy o‘zbek tilining boshlanishini belgilash haqida 2- §. O‘zbek tili taraqqiyotining ma'lum bir davri ruscha yozilgan asarlarda starouzbekskiy yazık deb nomlanib, bu nom eski o‘zbek tili deb kalka qilingan. Starouzbekskiy yazık atamasi asli rus tilshunosligidagi staroslavyanskiy yazık atamasiga noo‘rin taqlid natijasida yuzaga kelgan: staroslavyanskiy yazık – alohida tilning nomi, starouzbekskiy yazık deb esa o‘zbek tilining oldingi taraqqiyot bosqichi nomlanadi. Umuman, bu atama tarkibidagi eski sifatlovchisi noto‘g‘ri tushunchani ("eskirgan" tushunchasini) uyg‘atadi. Asli o‘zbek tilining bu taraqqiyot bosqichini vaqt o‘lchovini asosga olib "XIII – XIX asrlar adabiy o‘zbek tili" deb atash to‘g‘ri. Hozirgi adabiy o‘zbek tili ham davr o‘tishi bilan kechagi, "eski" til bo‘lib qoladi, lekin uni "eski adabiy o‘zbek tili"ga qo‘shib yuborish mumkin emas. Davr o‘tishi bilan "hozirgi ada-biy o‘zbek tili"ni "XX (va undan keyingi) asr adabiy o‘zbek tili" deb nomlash lozim bo‘lib qoladi. XX asrning I choragi asli oldingi adabiy o‘zbek tilidan hozirgi adabiy o‘zbek tiliga o‘tish davri bo‘lgan. Shunga ko‘ra hozirgi adabiy o‘zbek tilining boshlanishini 1929- yildan – yozma adabiy til me'yorlari – imlo qoidalari qabul qilingan vaqtdan boshlab belgilash to‘g‘ri bo‘ladi. Т il qurilishi haqida Т il qurilishi adabiyotlarda turlicha yondashib, turli izchillikda va chuqurlikda bayon qilinadi. Shu sababli ushbu darslikda asosga olingan nuqtayi nazar qisqacha bayon qilindi.

Т il, lison va nutq; til birligi, lisoniy birlik va nutqiy birlik 3- §. Т il murakkab qurilishga molik bo‘lib, dastlab uning ikki holati – lison va nutq farqlanadi. Lison – kishi miyasidagi til xotirasi qismida mavjud til birliklaridan va ulardan foydalanish qoidalaridan iborat boylik. Nutq esa ana shu boylikdan foydalanish jarayoni va shunday jarayonning hosilasi. Lison kishi miyasidagi til xotirasi qismida mavjud mavhum hodisa bo‘lib, aql bilan idrok qilinadi; nutq esa ana shu mavhum hodisadan foydalanish jarayoni natijasida yuzaga keladigan moddiy hodisa bo‘lib, uni talaffuz birliklari sifatida eshitamiz (yozuvda esa ko‘ramiz). Lisonda mavjud hodisalarga lisoniy birliklar deyiladi; lisoniy birliklar-ning nutq jarayoni natijasida moddiy shakl olgan holatiga nutqiy birliklar deyiladi. Har bir kishining miyasidagi til xotirasi qismida lisoniy birliklarning va ulardan foydalanish qoidalarining ramzlari mavjud, har bir kishi ehtiyojga qarab bu ramzlardan foydalanib nutq hosil qiladi. Ayrim adabiyotlarda til bilan nutq o‘zaro dixotomiya, oppozitsiya hosil etuvchi hodisalar deb qaralib, til  nutq tarzida baholanadi. Aslida til bilan nutq dixotomiyasi haqida, oppozitsiyasi haqida gapirish to‘g‘ri emas ( dixotomiya yunoncha dicha –  ikki qismga  + tome  ajratish  ; oppozitsiya lot. oppositio -  qarama-qarshi holatda bo‘lish  ), chunki til bilan nutq – butun bilan qism munosabatidagi hodisalar. Nutqqa muqobil holda ajratiladigan hodisa deb til emas, balki lison

ta'kidlanishi lozim. Bu munosabatni chizmada quyidagicha ko‘rsatish mumkin: Т i l lison nutq Lison bilan nutq o‘zaro dixotomiya hosil etadi, lekin zidlanuvchi (oppozitiv) hodisalar emas, balki asos va hosila munosabatidagi hodisalar. Bunday munosabatni lisondagi boylikdan foydalanish jarayonini ham hisobga olgan holda quyidagicha chizma bilan ko‘rsatish mumkin: Т i l lison lisondagi boylikdan foydalanish jarayoni nutq Тil hodisasi dastlab nutqda paydo bo‘ladi, takror-takror ishlatilishi natijasida miyaning til xotirasi qismida bu hodisaning ramzi shakllanadi, keyinchalik ana shu ramzdan nusxa olib nutqiy birlik hosil qilinadi. Demak, asli til hodisalari nutqdan lisonga ko‘chadi va keyin-gina lisondan nutqqa olib chiqiladi. Bunday ikki tomonlama munosabatni chizmada quyidagicha aks ettirish mumkin: Т i l lison lisonning nutq asosida shakllanish va boyish jarayoni nutq

lisondagi boylikdan foydalanish jarayoni Lisonda bor imkoniyatlar-gina nutqda voqelanadi, lisonning imkoniyatlari boy bo‘lib, nutqda uning ma'lum bir qismi-gina namoyon bo‘ladi deyishdan lison go‘yo azaliy, tug‘ma, mukammal degan fikr tushuniladi. Vaholanki hali tili chiqmagan go‘dakning miyasidagi til xotirasi qismida hech qanday ramz bo‘lmaydi; go‘dak nutqni egallay boshlaganidan keyin-gina miyasida ramzlar paydo bo‘ladi. Demak, lison azaliy (zot) emas, balki nutq asosida shakllanadigan, to‘ldiriladigan boylik. Т ilning taraqqiyoti nutq yordamida voqe bo‘ladi. Har qanday yangilik, masalan, yangi leksema yasash, boshqa tildan leksema olish avvalo nutqda voqe bo‘ladi, bu yangilik til taraqqiyoti qonunlariga zid bo‘lmasa lisonda ramz sifatida muhrlanadi, ana shundan keyin lisondagi bu ramzdan nusxa olib nutq hosil qilinadi. Yuqorida aytilgan mulohazalardan xulosa shuki, lisonni mutlaq, azaliy, birlamchi deb qarash asosli emas. Т ilni o‘rganish, o‘rgatish ham lison asosida emas, nutq asosida amalga oshiriladi, chunki bevosita kuzatishda berilgan hodisa – nutq. Nutqni kuzatish orqali til qurilishini, til qurilishining lison deb ataladigan holatini anglashga harakat qilinadi. Т ilshunosning tilni kuzatish, o‘rganish quroli – nutq. Т ilga, lisonga xos hodisalarning mohiyati, bu hodisalar orasidagi munosabatlar nutqni kuzatish orqali aniqlanadi. Ushbu qo‘llanmada hozirgi ada-biy o‘zbek tilining qurilishi mavhum fikrlash yo‘li bilan emas, balki bevosita kuzatishda berilgan nutqiy hodisalar tahlili asosida bayon qilinadi.

Т il qurilishining asosiy birliklari haqida 4- §. Т ilga tizim sifatida yondashib, til qurilishining asosiy birliklarini quyidagicha tavsiflash mumkin: 1. Т il qurilishining asosida yotuvchi birliklar sifatida til tovushlari ta'kidlanadi. Т il tovushlari til birliklariga qurilish ashyosi bo‘lib xizmat qiladi. Т il tovushi birlamchi qurilish birligi sifatida til birliklaridan tub leksemaga, tub morfemaga ifoda jihati bo‘ladi. Faqat ifoda jihati bo‘lishini nazarda tutib til tovushi bir jihatli birlik deyiladi. Т il tovushining ikki holati – lisoniy birlik holati va nutqiy birlik holati farqlanadi. Lisoniy birlik sifatida miyaning til xotirasi qismida mavjud ramzga teng bo‘lib, ana shu ramzda til tovushiga xos belgi- xususiyatlar haqida axborat bo‘ladi. Masalan, u tovushi haqida "ovozdan iborat", "og‘iz bo‘shlig‘i tor holatda", "tovush hosil bo‘lish oralig‘i til yuzasining orqa qismida", "lablar aktiv qatnashadi" kabi axborat bor. Inson faoliyatini, shu jumladan til faoliyatini ham boshqaruvchi miyadan u tovushini aytish haqida "ko‘rsatma" (impuls) berilsa, tovush hosil qilish a'zolari shu tovushning ramzida mujassamlashgan axboratga binoan harakatga kelib, ko‘rsatma asosida ma'lum holat egallaydi va o‘pkadan ma'lum zarb bilan chiqarilayotgan havo oqimi nutq tovushi sifatida, nutqiy birlik sifatida namoyon bo‘ladi. Miyadagi til xotirasi qismida shu tildagi barcha til tovushlarining ramzi bo‘ladi, bu ramzlar shu tildagi tovushlarning artikulatsion bazasini (nutq a'zolarini tovush hosil qilishga jalb etish ko‘nikmalari yig‘indisini) tashkil etadi. Boshqa tilga mansub tovushning noto‘g‘ri talaffuz qilinishi

bunday tovush uchun miyaning til xotirasi qismida maxsus ramzning yo‘qligi bilan izohlanadi. Bunday begona tovush uchun miyaning til xotirasi qismida ramz paydo bo‘lsa, shundan keyin-gina bu tovushni to‘g‘ri talaffuz qilishga erishiladi. Masalan, o‘zbek tili tovushlar tizimiga turkiy til sifatida sirg‘aluvchi j tovushi xos bo‘lmagan, eroniy til egalari bilan uzoq muddat birga yashash, doimiy muloqotda bo‘lish natijasida bu tovush ajdar, mujda, gijda kabi til birliklari tarkibida o‘zbek tiliga qabul qilingan, natijada bu tovush uchun miyaning til xotirasi qismida alohida ramz paydo bo‘lgan. Т il tovushi o‘zicha ma'no bildirmaydi, ma'no bildiradigan til birliklariga ifoda jihati bo‘lib xizmat qiladi. Т il tovushlarini o‘rganuvchi va o‘rgatuvchi tilshunoslik sohasiga fonetika deyiladi. 2. Asosiy, birlamchi til birliklari – leksema va morfema. Bulardan leksema yetakchi, morfemani o‘ziga qo‘shib oluvchi birlik, morfema esa tobe, leksemaga qo‘shilib keluvchi birlik. Т il birligi bo‘lish uchun bir butunni tashkil qiluvchi ikki jihat - ifoda jihati va mazmun jihati mavjud bo‘lishi lozim. Leksemaning, morfemaning ifoda jihati bo‘lib til tovushi xizmat qiladi, shunga ko‘ra bu til birliklari segment til birliklari deyiladi (lot. segmentum -  qism  ,  parcha  ). Leksema va morfemaning mazmun jihati asosini ma'no (leksik ma'no va grammatik ma'no) tashkil etadi. Masalan, qo‘l- leksemasining ifoda jihati bo‘lib q , o‘, l tovushlarining shunday tartibda joylashgan qatori xizmat qiladi; mazmun jihati asosini  gavdaning yelkadan boshlanib, barmoq uchigacha davom etadigan qismi  ma'nosi tashkil etadi; -di morfemasining ifoda jihati bo‘lib d , i tovushlarining

shunday tartibda joylashgan qatori xizmat qiladi, mazmun jihatini  aniq yaqin o‘tgan zamon  ma'nosi tashkil etadi. Leksemani o‘rganuvchi tilshunoslik sohasini leksemika deb nomladik (Adabiyotlarda leksikologiya deb yuritiladi). Morfemani o‘rganuvchi tilshunoslik sohasiga morfemika deyiladi. Leksemaning, morfemaning til birligi sifatida ikki holati – lisoniy birlik va nutqiy birlik holati farqlanadi. Lisoniy birlik sifatida leksema va morfema mavhum birlik hisoblanadi. Miyaning til xotirasi qismida har bir leksemaning, morfemaning alohida ramzi bo‘lib, ana shu ramzdagi axboratdan foydalanish qoidalari ham mavjud; har ikkisi asosida leksemalarning, morfemalarning talaffuz birligi holati yuzaga keltiriladi; leksema va morfema ana shunday nutqiy birlik holatida moddiy birlik, segment birlik sifatida namoyon bo‘ladi. Т il tovushi leksema uchun, morfema uchun qurilish ashyosi bo‘lib xizmat qiladi, lekin til tovushi bilan leksema, morfema orasidagi munosabatni ierarxik (pog‘onali) munosabat deb bo‘lmaydi, chunki leksema, morfema til tovushlarini bir-biriga qo‘shish yo‘li bilan emas, balki ma'lum bir tovushga, tovushlar qatoriga ma'lum bir mazmunni birkitish yo‘li bilan hosil qilingan. 3. Т om ma'nodagi pog‘onali munosabat leksema va morfema bilan bularni qo‘shib tuziladigan birlik – leksemashakl orasida mavjud. Leksemashakl – birlamchi tuzma birlik. Leksemashakl lisoniy birlik sifatida modeldan (qolipdan) iborat; bu qolip leksema va morfema bilan to‘ldiriladi, natijada leksemashakl talaffuz birligi - nutqiy birlik sifatida namoyon bo‘ladi, ana shu holatida moddiy birlikka, segment birlikka aylanadi. Masalan, ot leksemashakl tuzish qoliplaridan biri "leksema +

sonlovchi + turlovchi" shakliga ega; ana shu qolipni bola- leksemasi, - lar, -ni morfemalari bilan to‘ldirib, bolalarni leksemashakli tuziladi. Demak, leksemashakl lisoniy birlik sifatida supersegment birlik bo‘lib, nutqiy birlik holatida segment birlikka aylanadi. Leksemashakl qaysi leksema asosida tuzilsa, o‘sha leksema mansub turkum nuqtayi nazaridan biror sintaktik vazifa bajarish uchun yetarli darajada grammatik shakllangan bo‘ladi, shunga ko‘ra leksemashakl birlamchi sintaktik birlik deyiladi. 4. Navbatdagi pog‘onali munosabat leksemashakl va leksema bilan ularning sintaktik bog‘lanishi natijasida tarkib topadigan birikma orasida voqe bo‘ladi. Birikma ikki a'zoli bo‘lib, o‘zbek tilida tobe a'zo leksemashakl bilan, hokim a'zo esa leksema bilan ifodalanadi. Birikma tushuncha anglatish uchun xizmat qiluvchi sintaktik birlik bo‘lib, shunga ko‘ra nominativ birlik deyiladi, shu jihati bilan leksemaga o‘xshaydi. Birikmaning asosiy vazifasi – predmetni, predmetning harakat-holatini ma'lum bir belgisi bilan birgalikda anglatish: sifatli mato-, derazaning ko‘zi-, tez yugur- kabi. Birikma – tuzma birlik; lisoniy birlik sifatida miyaning til xotirasi qismidagi qolipga teng, ana shu qolip leksemashakl va leksema bilan to‘ldirilganidan keyin segment birlik holatiga o‘tadi, o‘z tabiati va sintaktik vazifasiga binoan ma'lum grammatik shakl olib, birikmashaklga aylanganidan keyin talaffuz birligi sifatida nutqiy birlik bo‘ladi. 5. Т ilning eng muhim birligi – gapshakl, chunki fikr gapshakl bilan anglatiladi. Lisoniy birlik sifatida gapshakl miyaning til xotirasi qismida

qolip holatida mavjud; ana shu qolipdagi axboratga binoan talaffuz birligi sifatida hosil qilingan nutqiy birlikka jumla deyiladi. Gap uchun qurilish ashyosi bo‘lib leksemashakl ham, birikmashakl ham xizmat qiladi, lekin bu yerda pog‘onali munosabat yo‘q: predikativlik ko‘rsat-kichlari bor leksemashakl, birikmashakl gaplik (predikativ) intonatsiyasi bilan talaffuz qilinsa, gapga teng holatga o‘tadi. Masalan, ketdi – fe'l leksemashaklga teng; predikativ ko‘rsatkichlarga ega ushbu leksemashakl gaplik intonatsiyasi bilan talaffuz qilinsa, gapshakl holatiga o‘tadi. Demak, gap lisoniy birlik sifatida supersegment birlik bo‘lib, nutqiy birlik sifatida segment birlikka aylanadi. 6. Frazema – tabiati murakkab til birligi. Mazmun jihati bilan leksemaga tenglashsa, tuzilishi jihatidan birikmaga, gapshaklga teng. Lekin til birligi sifatida birikmadan, gapshakldan farqli holda qolipning o‘zidan iborat emas, balki aniq leksemashakl, leksema bilan to‘ldirilgan bo‘ladi, shunga ko‘ra frazema segment birlik deyiladi. Asli frazema mazmun jihati bilan ham leksemadan jiddiy farqlanadi: ammamning buzog‘i – lapashang, oshig‘i olchi – ishi yurishib turibdi kabi. Yuqorida til qurilishiga mansub olti til birligi haqida dastlabgi ma'lumot berildi. Darslikning bo‘limlarida bu til birliklarining tabiati birma-bir bayon qilinadi.Adabiyot:

1. Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I., Doniyorov X. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I qism. "O‘qituvchi", Т.: 1980. 2. G‘ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis. 3 nashri, Т.: 1987. 3. Тursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. 3 nashri, "O‘zbekiston", Т.: 1992. 4. Ne'matov H., Bozorov O. Тil va nutq. "O‘qituvchi", Т.: 1993. 5. Ne'matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. "O‘qituvchi", Т.: 1995. 6. Ne'metov H., Sayfullayeva R., Qurbonova M. O‘zbek tili struktural sintaksisi asoslari. "O‘qituvchi", Т.: 1999. 7. Qurbonova M.M. Hozirgi zamon o‘zbek tili (sodda gap sintaksisi uchun materiallar). O‘zMU, Т.: 2002. 8. Qurbonova M., Sayfullayeva R., Boqiyeva N., Mengliyev B. O‘zbek tilining struktural sintaksisi. O‘zMU, Т.: 2004. 9. Mirtojiyev M.M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I jild. O‘zMU, Т.: 2004. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Nutq a'zolari va ularning vazifasi

Bog’lama, uning vazifasi va turlari

Fonetika va fonologiya fonetikaning o'rganish sohasi va vazifasi

O‘zbek bolalar publitsistikasining predmeti va vazifasi, spetsifikasi

Umumiy tilshunoslik fani, uning mundarijasi, maqsadi,vazifasi va ahamiyati