logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tilshunoslik
  4. Nutq a'zolari va ularning vazifasi

Nutq a'zolari va ularning vazifasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

174 KB
Ko'chirib olish
Nutq a&#39;zolari va ularning vazifasi Reja: 1. Nutq tovushlari va ularning tasnifi 2. Unli fonemalar va ularning tasnifi 3. Ayrim unlilar tavsifi 4. Undosh fonemalar va ularning tasnifi 5. Nutqning fonetik jihatdan bo’linishi 6. Urg&#39;u va uning turlari 7. Nutq tovushlarining o&#39;zgarishi Nutq tovushlarini hosil qilishda ishtirok etuvchi a&#39;zolar nutq a&#39;zolar deyiladi. Nutq a&#39;zolarining jami nutq apparati deb ataladi. Nutq apparati quyidagi qismlarga bo&#39;linadi: 1. Nafas yo&#39;li ( bunga o&#39;pka, bir juft bronxlar va nafas yo&#39;liyoki traxeya kiradi ). Nafas yo&#39;li tovush hosil qilish uchun havomanbai sanaladi, ya&#39;ni o&#39;zidan yuqaridagi nutq a&#39;zolariga havoyetkazib beradi. 2. Bo&#39;g&#39;iz bo&#39;shlig&#39;i (bunga halqasimon, piramidasimon,qalqonsimon tog&#39;aylar hanida ovoz (un) paychalari kiradi). liningvazifasi ovoz (un) manbaidir. Chunki bo&#39;g&#39;izda ko&#39;ndalangjoylashgan elastik, yupqa un paychalari mavjud bo&#39;lib,so&#39;zlashpaytida o&#39;pkadan clliqayotgan havoning kuchi bilan titraydi va ovozhosil qiladi. Unlilar, sonor va jarangli undoshlardagi ovoz ana shuun paychalarining bo&#39;g&#39;iz bo&#39;shlig&#39;i va tebranishi natijasidir. 3. Og&#39;iz bo&#39;shlig&#39;i (bunga til tanglay, kichik til, tishlarjoylashgan). U shovqin manbaidir. Chunki bo&#39;g&#39;iz orqali o&#39;tgan havo oqimi til, tanglay - yoki ikki labning to&#39;siqligiga duch kelib, shovqin bo&#39;ladi. Og&#39;iz bo&#39;shlig&#39;i pastki jag&#39;ning harakati bilan keng va tor holatga o&#39;tib turadi. Og&#39;iz bo&#39;shlig&#39;idagi a&#39;zolarning turlicha harakati xilma-xil tovushlarning shakllanishiga yordam beradi. Og&#39;iz bo&#39;shlig&#39;i shovqin qiladigan a&#39;zo bo&#39;lish bilan birga ayni vaqtda tovush kuchaytirgich (rezanator) vazifasini bajaradi. 4. Burun bo&#39;shlig&#39;i. Tovushlami hosil qilishda bo&#39;yoqdorlik,ohangdorlik vazifasini bajaradi va tovushlarning talaffuzidaalohida o&#39;rin tutadi. Nutq tovushlarini hosil qilishda hamma nutq a&#39;zolari ham bir xilda ishtirok etmaydi. Shunga ko&#39;ra ular ikki turga bo&#39;linadi: l)faol a&#39;zolar , 2) nofaol a&#39;zolar. Nutq tovushlarini hosil qilishda nisbatan ko&#39;proq ishtirok etadigan nutq a&#39;zolari faol a&#39;zolar deyiladi. Til, lablar, yumshoq tanglay, kichik til, tovush paychalari faol a&#39;zolar hisoblanadi. Tovush hosil qilishda kam qatnashadigan nutq a&#39;zolari nofaol a&#39;zolar deyiladi. Bunga tish, qattiq tanglay, burun bo&#39;shlig&#39;i kiradi. Nutq tovushlari va ularning tasnifi Nutq a&#39;zolari ishtirokida hosil bo&#39;ladigan tovushlar nutq tovushlari deyiladi. Nutq tovushlari, birinchidan, bo&#39;g&#39;iz bo&#39;shlig&#39;ida tovush paychalarining tebranishidan hosil bo&#39;ladigan ovozdan ikkinchidan, og&#39;iz bo&#39;shlig&#39;ida nutq organlarida hosil bo&#39;ladigan shovqindan iborat. Demak, nutq a&#39;zolarining ishtiroki hamda ovoz va shovqin o&#39;rniga ko&#39;ra nutq tovushlari ikki turga bo&#39;linadi: 1) unli tovushlar, 2) undosh tovushlar. Unli tovushlar talafruz etilganda o&#39;pkadan chiqadigan havo oqimi to&#39;siqqa uchramay chiqadi va ovozdan hosil bo&#39;ladi. Undosh tovushlar esa o&#39;pkadan chiqayotgan havo oqimining og&#39;iz bo&#39;shlig&#39;ida to&#39;siqlarga uchrashi natijasida shovqinning qo&#39;shilishidan hosil bo&#39;ladi. Undosh tovushlarni aytganda ovoz qatnashishi ham qatnashmasligi ham mumkin. Bu esa o&#39;pkadan chiqayotgan havo oqimining bo&#39;g&#39;iz bo&#39;shlig&#39;ida joylashgan ovoz paychalarini tebratish-tebratmasligi bilan bog&#39;liqdir. Unli fonemalar va ularning tasnifi Ovozdangina hosil bo&#39;lib og&#39;iz bo&#39;shlig&#39;ida to&#39;siqlarga uchramaydigan nutq tovushlari unli fonemalar deyiladi. Hozirgi o&#39;zbek adabiy tilida unli fonemalar soni oltita; a, i, e (y) ,u, o&#39;, o. Bu unlilar hozirgi o&#39;zbek yozuvida quyidagi harflar yordamida ko&#39;rsatiladi: a, i, e, u, o&#39;,o, ya, yo, 6. Amaldagi kirill alifbosi bo&#39;yicha: a, u, э, o, y, e, ю , e, y. Unli fonemalar uch tomondan tasnif etiladi: 1. Tilning to&#39;g&#39;ri (gorizontal) harakatiga ko&#39;ra: 1) til oldi (old qator) unlilar: a, u, e(e) 2) til orqa (orqa qator) unlilar: o, o&#39;, u 2. Tilning tanglay tomon ko&#39;tarilishi (vertikal) harakatiga ko&#39;ra:1) Yuqori ko&#39;tarilish (tor) unlilar: i, u 2) O&#39;rta ko&#39;tarilish (o&#39;rta keng) unlilar; e,o&#39; 3) Quyi ko&#39;tarilish (keng) unlilar: a, o 3. Lablaming ishtirokiga ko&#39;ra: 1) lablangan unlilar: u, o&#39;, o; 2) lablanmagan unlilar: a, e, iUnli fonemalar o&#39;zining quyidagi muhim belgilari bilan undoshlardan farq qiladi. 1) unlilar faqat un(ovoz) dan hosil bo&#39;ladi: 2) og&#39;iz bo&#39;shlig&#39;ida to&#39;siqlarga uchramaydi; 3) un paychalaro tebranadi; 4) og&#39;iz ochilishi darajasi har xil bo&#39;ladi; 5) ohangdor bo&#39;ladi; 6) unlilarni cho&#39;zib talaffuz qilish mumkin va boshqalar.Har bir til o&#39;ziga xos unlilar tizimiga ega. Tildagi unlilar tizimi vokalizm (lat. vokalis - ovozi) deyiladi. Unli va undosh tovushlar o&#39;zaro niunosabatda bo&#39;ladi, ammo ularning qaysi biri yetakchi hisoblanadi? Bu savolga shunday javob qilish mumkin: aslida til uchun ularning har ikkalasi ham teng qimmatga ega, ular tilning asosiy birligi so&#39;zlarni hosil qilishda bir xil xizmat qiladi. Lekin nutq jarayonida unlilar undoshlarga nisbatan salmoqli o&#39;rin tutadi. Bu esa unlilarning ovozdorligi bilan belgilanadi. O&#39;zbek tilidagi unli tovushlarni jadvalda quyidagicha tasvirlash mumkin: Tilning to&#39;g&#39;ri (gori- zontal)harakatiga Tilning ko&#39;tarilish (vertikal) harakatiga ko&#39;ra Lablaning ishtirokiga ko&#39;ra Til oldi (old qator) a, i, e tor unlilar i, u lablan -gan o, u, o&#39; Til orqa (orqa qator) o, o&#39;, u O&#39;rta- ken- gquyi keng 3(e),o&#39;a, o labla n - maga n a,i, э (e) Ayrim unlilar tavsifi A unlisi til oldi, keng, lablanmagan fonemadir. Bu unli so&#39;zdagi o&#39;rniga qarab ikki xil talaffuz etiladi. Masalan, gala, dala, ana, mana kabi so&#39;zlarda til oldi, y, tovushga yaqin aytiladi q, g&#39;, x kabi til orqa tovushlar bilan yonma-yon kelgan qarz, qalin, g&#39;araz, xari kabi so&#39;zlarda orqa qator unli tusini oladi. I unlisi til oldi, tor lablanmagan fonema, so&#39;zning turli o&#39;rinlarida turlicha aytiladi. Masalan: siz, biz, idish, ildiz, kabi so&#39;zlarda i old qator tovushdir; qiz, qirmiz, qilich, qing&#39;ir, g&#39;isht kabi so&#39;zlarda til orqa tovush tarzida aytiladi. E (y) unlisi o&#39;rta keng, til oldi, lablanmagan tovushdir. Bu unli ayrim so&#39;zlar tarkibida i tovushi bilan almashib turadi. Masalan: direktor-direktir, elektr-iliktir, mehmon-mihmon, deyman-diyman kabi. O unlisi keng, til orqa, lablangan tovushdir. Bu unli ham urg&#39;usiz bo&#39;g&#39;inlarda, ko&#39;pincha, ruscha so&#39;zlar tarkibida i tovushiga aylanadi. Masalan: traktor-traktir, sovet-sovit, rektor-rektir kabi. O&#39; unlisi o&#39;rta keng, til orqa, lablangan tovushdir. Bu unli sodda so&#39;zlarning birinchi bo&#39;g&#39;iniga keladi. O&#39;g&#39;ri, o&#39;rin, o&#39;g&#39;il, o&#39;qish kabi. U unlisi orqa qator, tor va lablangan tovushdir, bu unlini talaffuz qilganda, tilning to&#39;g&#39;ri vertikal harakati tanglay orqasiga qaratilgan bo&#39;ladi, vertikal harakati esa tanglayga tomon ko&#39;tariladi, lablar chuchchayadi. Masalan: ulug&#39;, urug&#39; kabi so&#39;zlarda til orqa, ulkan, unsiz kabi so&#39;zlarda til oldi tomon talaffuzga moyil bo&#39;ladi. Undosh fonemalar va ularning tasnifi Ovoz va shovqindan hosil bo&#39;lib,og&#39;iz bo&#39;shlig&#39;ida to&#39;siqlarga uchraydigan nutq tovushlari undosh tovushlar deyiladi. Hozirgi o&#39;zbek adabiy tilida undosh fonemalar 21 ta; b, v, g, d, z,y, k, 1, m, n, p, r, s, t, f, x ch, sh, q, h, ng bo&#39;lib, quyidagi harflar orqali ifoda etiladi; b, v. g, d, j, z, y, k, 1, m, n, p, s, t, x, ch, sh, q, g&#39;,h, ng. Undoshlarni tasnif qilish unlilarga nisbatan ancha murakkabdir, chunki, undoshlar paydo bo&#39;lishi jarangliligi, jarangsizligi, ovozning ishtiroki kabi belgilari bilan unlilarga qaraganda turlichadir. Undoshlar talaffuzida faol ishtirok etgan a&#39;zolar ham turlicha harakat qilishi mumkin. Masalan: t, d undoshlari talaffuzida tilning oldingi qismi faol ishtirok etsa b, p tovushlari hosil bo&#39;lishida lablar ishtirok etadi. Undosh tovushlarning talaffuzida faol ishtirok etgan a&#39;zolar shu tovushning hosil bo&#39;lish o&#39;rni hisoblanadi. Shunga ko&#39;ra t, d undoshlari til undoshlariga,b, p undoshlari esa lab undoshlariga kiradi. Undosh tovushlar nutq a&#39;zolarining biror yerida to&#39;siqqa uchrab o&#39;tishlari (shovqin hosil qilishlari) bilan o&#39;ziga xos xususiyatga ega. Undosh tovushlar tovush paychalarining harakati va holatiga, havo oqimi og&#39;iz bo&#39;shlig&#39;ining qayeriga to&#39;siqqa uchrashishiga faqat shovqindan ustunligiga talaffuz usullariga ko&#39;ra bir-birlaridan farqlanadi. 1. Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko&#39;ra; 2. Hosil bo&#39;lish (artikulatsiya) o&#39;rniga ko&#39;ra; 3. Hosil bo&#39;lish (artikulatsiya ) usuliga ko&#39;ra; I. Undoshlar ovoz va shovqinning ishtirokiga ko&#39;ra ikkiga bo&#39;linadi: a) shovqinlilar; b) sonorlar . Shovqinlilar tarkibida shovqinning miqdori ovozga nisbatan ko&#39;proq bo&#39;lgan yoki ovoz qatnashmagan tovushlar b, v, g, d, j, z, y, k, p, s, t, f, x, ch, sh, q, g&#39;, h kabi undoshlardir. Shovqinli undoshlar ham o&#39;z navbatida ikkiga bo&#39;linadi: 1. jarangli undoshlar: b,v, z, d, j, g, g&#39;, y. 2. jarangsiz undoshlar: p, f, s, t, sh, ch, k, q, x, h.Undoshlarni jarangli va jarangsizlarga ajratishda quyidagi sabablar nazarda tutiladi: a) jarangli undoshlarni talaffuz etganda, tovush paychalari qatnashib taranglashadi va ular orasidadan o&#39;tayotgan havo oqimi, tovush paychalarini titratadi. Jarangsizlami talaffuz qilganda esa ovozdorlik sezilmaydi, chunki, havo oqimi tovush paychalarini titratmaydi va taranglashmaydi; b) jarangli undoshlarni talaffuz qilganda jaranglashish seziladi. Shovqinli undoshga ovoz qo&#39;shiladi. Lekin ovoz miqdori shovqinga nisbatan kam bo&#39;ladi; c) Jarangsiz undoshlar faqat shovqindan hosil bo&#39;ladi va ovoz mutlaqo ishtirok etmaydi. Sonor undoshlar tarkibida ovoz miqdori shovqinga qaraganda ko&#39;p bo&#39;ladi. Shuning uchun ham ular undoshlar ichiga ovozliroq bo&#39;iib unlilarga yaqin turadi. Ammo tarkibida qisman bo&#39;lsa ham, shovqin ishtirok etgani uchun sonorlar undoshlarga kiradi. O&#39;zbek tilida sonorlar beshta -m, ng, n, 1, r . Boshqa undoshlaming hammasi shovqinlilar hisoblanadi. II. Hosil bo&#39;lish o&#39;rniga ko&#39;ra undoshlar uch turga bo&#39;linadi. 1) til undoshlari; 2) lab undoshlari; 3) bo&#39;g&#39;iz undoshlari; 1. Til undoshlari to&#39;rt xil;l) til oldi; d, j, z, n, r, s, t, ch,sh; 2) til o&#39;rta y, 3) til orqa; k, g, ng, 4) chuqur til orqa undoshlari; q, g’ x. 2. Lab undoshlari bevosita lablar ishtirokida hosil qilinuvchitovushlar bo&#39;lib,ularga b, p, m, v, f, undoshlari kiradi. Bular hamo&#39;z navbatida ikki turga bo&#39;linadi; 1) lab -lab undoshlari; b, p, m, 2) lab-tish undoshlari: v, f. Lab undoshlari boshqa tillardano&#39;zlashgan so&#39;zlar tarkibida keladi. Masalan, vagon, vaqt, vafo,fazo, farmon , telefon kabi. 3. Bo&#39;g&#39;iz undoshlari h. Bu tovush bo&#39;g&#39;iz bo&#39;shlig&#39;ida hosilbo&#39;ladi. III. Hosil bo&#39;lish usuliga ko&#39;ra undoshlar uch turgabo&#39;linadi: 1) portlovchilar; 2) sirg&#39;aluvchilar; 3) portlovchi-sirg&#39;aluvchilar. 1. Portlovchi undoshlar ikki nutq a&#39;zosining o&#39;zaro jipsla-shuvi va o&#39;pkadan chiqayotgan havo oqimining ana shua&#39;zolarga zarb bilan urilib, portlab o&#39;tishidan hosil bo&#39;ladi;Bunga: b, g, d, j, k, p, t, ch, q undoshlari kiradi. Portlovchilarham o&#39;z xususiyatiga ko&#39;ra ikki turga bo&#39;linadi: a) sofportlovchilar: b, g, d, k, p, t, q. b) qorishiq portlovchilar: ch,j, (d+j). 2. Sirg&#39;aluvchi undoshlar ikki nutq a&#39;zosining o&#39;zaro yaqqin-lashuvi va havo oqimining ana shu ikki a&#39;zo orasidan ishqalanib-sirg&#39;alib chiqishi bilan hosil bo&#39;ladi va unga v, j (jabra so&#39;zidagi),z, y, s, f, x, sh, g&#39;, h undoshlari kiradi. Masalan, havo oqimining ikki lab o&#39;rtasidagi yoki pastki lab bilan yuqori tishlar orasidagi tor oraliqdan sirg&#39;alib o&#39;tishi v, f, undoshlarini; til bilan yuqori milk o&#39;rtasidagi tor oraliqdan sirg&#39;alib o&#39;tishi j, z, s, sh undoshlarini; tilning o&#39;rta qismi bilan qattiq tanglayning o&#39;rta qismi orasidagi tor oraliqdan sirg&#39;alib o&#39;tishi y undoshni; tilning o&#39;rta qismi bilan tanglayning orqa qismi o&#39;rtasidagi tor oraliqdan sirg&#39;alib o&#39;tishi g&#39;, x undoshlarini; bo&#39;g&#39;izdagi un paychalari orasidagi tor oraliqdan sirg&#39;alib o&#39;tishi h, undoshmi hosil qiladi. 3. Portlovchi-sirg&#39;aluvchi undoshlar portlash va sirg&#39;alish jarayonining bir vaqtda yuz berishi natijasida vujudga keladi. Bularga m, n, ng, r undoshlari kiradi. Bu undoshlar hosil bo&#39;lish usuliga ko&#39;ra portlovchilar sirg&#39;aluvchilardangina emas, hatto o&#39;zaro ham farqlanadi. Masalan, m undoshning hosil bo&#39;lishida havo oqimining bir qism og&#39;iz bo&#39;shlig&#39;idan lablarning to&#39;sig&#39;iga uchrab, qisman portlab, havo oqimining qolgan qismi burun bo&#39;shlig&#39;idan sirg&#39;alib chiqadi n undoshida esa til uclii yuqori tishlarga va milkka tegib yarim portlash yuz beradi, havo oqimining qolgan qismi burun bo&#39;shlig&#39;i orqali sirg&#39;alib chiqadi. Havo oqimining burun bo&#39;shlig&#39;i orqali sirg&#39;alib chiqishi ng, (n+g) tovushini ham hosil qiladi. Shuning uchun bunday tovushlar burun undoshlari deyiladi: I undoshini hosil qilishda til uchi yuqoriga tomon bukilib, milkka tegadi, lekin havo oqimini tilning ikki yonidan sirg&#39;alib o&#39;tishi, uning og&#39;iz bo&#39;shlig&#39;idan bir qism portlab, bir qism sirg&#39;alib o&#39;tishiga olib keladi, shu sababli u yon tovush deb ataladi, r undoshlarini hosil qilishda o&#39;pkadan chiqayotgan havo to&#39;Iqini tilning uchiga zarb bilan kuchli uriladi va uni titratadi, tilning titrab turishi havo oqimining og&#39;iz bo&#39;shlig&#39;idan ham portlab, ham sirg&#39;alib chiqishiga sabab bo&#39;ladi va shunga ko&#39;ra u titroq tovush deb yuritiladi. Portlovchi-sirg&#39;aluvchi tovushlarning hosil bo&#39;lishida portlovchilarga xos ikki nutq a&#39;zosining jipslashuvi, ham sirg&#39;aluvchilarga o&#39;xshash ikki nutq a&#39;zosi orasidagi tor oraliqdan (yoki burun bo&#39;shlig&#39;idan) sirg&#39;alib o&#39;tishi yuzaga Ovoz va shovqin ishtirokiga ko&#39;ra Hosil bo’lish o&#39;rniga ko&#39;ra Hosil bo&#39;lish usuliga ko&#39;ra lab undoshlari til undoshlari lab- lab- til Til til til lab tish oldi o&#39;rta orqa orqa sh Jarangli b d g sof P o R t 1 o vo v Jarang-siz P T k q Portlov- chi q i n jarangli J Jarang- siz ch Portlov- chilar l i l a ch i 1 jarangli V V J,z Y g &#39; jarang- siz 1 f s sh X h sirg&#39;a- luvchi- lar sonor-lar m n Ng burun undosh - lari port- lovchi r titroq undosh Sir- g&#39;a- luv- I yon undoshli Nutqning fonetik jihatdan bo&#39;linishi Inson nutqi faqat uzliksiz davom etadigan tovushlar oqimidan iborat bo &#39; lmay , balki ohang butunligi , takt , tovush , so &#39; z va bo &#39; g &#39; in kabi turli hajmdagi fonetik bo &#39; laklardan tashkil topgan . Nutqning ohang butunligi ( fraza ). Nutqning ikki to &#39; xtam orasidagi butunlik bo &#39; lib , u ko &#39; pincha tugal bir gapga teng bo &#39; ladi . Masalan ; Jisrnimiz yo &#39; qalur , o &#39; chmas nomimiz , G &#39; alaba to &#39; yida bo &#39; larmiz biz ham ( H . O .) Takt. ohang butunligining ikki qisqa to&#39;xtam orasida keluvchi va bir bosh urg&#39;u bilan aytiladi. U ohang butunligi(fraza)ning bir qismi bo&#39;lib. qisqa ohang bilan ajratib aytiladi. Masalan, dunyoda (bir o&#39;lka bor \ biroq\ bitilmagan) dostondir bori. Tovush. Nutq a&#39;zolarining bir marta harakat qilib o&#39;rniga qaytishi (ekskursiya va rekursiya) paytida yuzaga keladigan ohang birligidir. So&#39;z. Nutqining alohida bir urg&#39;u bilan aytiladigan bo&#39;lagi bo&#39;lib, u takt ichiga yoki o&#39;zicha mustaqil keladi. Bir takt ichida bir nechta so&#39;z bo&#39;lishi mumkin. Masalan: Men ne uchun \ sevaman O&#39;zbekistonniV (A.O.) Birinchi taktda to&#39;rtta, ikkinchi taktda esa bitta so&#39;z bor. Bo&#39;g&#39;in . Bir zarb bilan aytiladigan tovushlar yoki ayrim bir tovush bo&#39;g&#39;in deyiladi. So&#39;zlami talaffuz etganimizda o&#39;pkadan chiqayotgan havo oqimi muayyan oraliqda bo&#39;linib-bo&#39;linib, goh kuchli, goh kuchsiz zarb bilan o&#39;tadi va u bo&#39;g&#39;inni hosil qiladi. Masalan, bolalar so&#39;zida uch bo&#39;g&#39;in bor: bo-la-lar.Birinchi, ikkinchi bo&#39;g&#39;inlar ikkita tovushdan, uchunchi bo&#39;g&#39;in esa uch tovushdan taslikil topgan. O&#39;zbek tilida bo&#39;g&#39;inlarning soni so&#39;z tarkibidagi unli tovushlar miqdoriga bog&#39;liq, ya&#39;ni so&#39;zda nechta unli bo&#39;lsa bo&#39;g&#39;inlar ham shuncha bo&#39;ladi. Ayrim bir unli tovush ham mustaqil bo&#39;g&#39;in bo&#39;la oladi, ammo undosh tovush yakka holda bo&#39;g&#39;in bo&#39;la olmaydi, faqat undoshlar unlilar bilan birgalikda bo&#39;g&#39;inni tashkil qiladi. Bo&#39;g&#39;in turlari. O&#39;zbek tilida bo&#39;g&#39;inlar qanday tovush bilan kelishiga ko&#39;ra ikki turga bo&#39;linadi; 1) ochiq bo&#39;g&#39;in. Unli tovush bilan tugaydigan bo&#39;gin ochiq bo&#39;g&#39;in deyiladi. Masalan, o-na, lo-la, to-la. 2) yopiq bo&#39;g&#39;in undosh tovush bilan tugaydigan bo&#39;g&#39;in yopiq bo&#39;g&#39;in hisoblanadi. Masalan. mak-tab, daf-tar. Bo&#39;g&#39;inlarning tuzilishiga ko&#39;ra turlari. Tarkibidagi bo&#39;g&#39;inlar soniga ko&#39;ra so&#39;zlar turlicha bo&#39;ladi; 1) bir bo&#39;g&#39;inli so&#39;zlar; 2) ikki bo&#39;g&#39;inli so&#39;zlar; 3) uch bo&#39;g&#39;inli so&#39;zlar; 4) ko&#39;p bo&#39;g&#39;inli so&#39;zlar. Bir bo&#39;g&#39;inli so&#39;zlar: qism, qir, tog&#39;, bog&#34;, tol, oz, ol, osh; ikki bo&#39;g&#39;inli so&#39;zlar: lo-la, to-la, bo-la, mak-tab, daf-tar: uch bo&#39;g&#39;inli so&#39;zlar: sa-o-dat, ko-mi-la. Ko&#39;p bo&#39;g&#39;inli so&#39;zlar: mu-o-ma-la, o-ri-yat-li. til-shu-nos-lik, a-da-bi-yot-shu-nos-lik, mak-kor- o-na va boshqalar. So’z tarkibidagi unli va undosh tovushlarning o&#39;rinlashish tartibiga ko&#39;ra quyidagicha bo&#39;ladi. Bunda unlilar uchun v- vocal (ovozli) birinchi harfi. undoshlar uchun c-consonant (shovqinli) birinchi harfi olinadi: Masalan: unli-undosh: ol, osh- vc+ vc undosh + unli+undosh : bog&#39;, tog&#39;: cvc+ cvc unli+undosh+ unli: o-na, o-ta: v+cv. v+cv undosh+ unli+ indosh+ unli: lo-la, bo-la: cv+cv, cv+c unli+ undosh+ undosh: ost, ust: vcc. vcc; undosh+ undosh+unli+ undosh+ undosh: sport, spirt:ccvcc. ccvcc. t\r Tamoyil Izoh Misollar 1 Unlilik tamoyili So &#39; z tarkibidagi unlilar asosiy bo &#39; g &#39; in belgilash . Unli bo &#39; g &#39; in hosil qiluvchi vosita hisoblanadi . lo-la, o-na, sa- o-dat II Espirator Nafasning bo &#39; linishiga asoslanadi . Talaffuz jarayonida nutq oqimining liar bir kicliik bo &#39; linishi bo &#39; g &#39; in sanaladi . Bunga muvoriq bo &#39; g &#39; in bir nafas bilan tala &#39; fiuz qilinuvchi eng kichik fonetik butunlikdir . Besh yuz yil- lar tik-lol-dik-mi, Navoiyning hay- kalini. (Shukrullo) III Sonorlik tamoyili Ovoz darajasiga asoslanadi . Bir nafas bilan talafiuz qilinuvclii eng kichik fonetik bitimda bir tovush o &#39; zining ovozligi bilan cho &#39; qqi hosil qiladi . Bo &#39; g &#39; in soni ovozlilik cho &#39; qqisi bilan belgilanadi . ba - land IV Muskul kuchla- nish tamoyili Nutq oqimining kuchli boshlanib, kuchsiz tugash qismi. Uning cho&#39;qqisi (markazi)da bo&#39;g&#39;in hosil qiluvclii to\ush mayjud bo&#39;ladi, bunga muvofiq undoshlar kuchli tugovchi va ikki cho&#39;qqili turlarga bolinadi ke-la-man, ay- ta-man, bo-ra- man Bo&#39;g&#39;inning amaliy ahamiyati quyidagilardan iborat: l)yozuvda so&#39;zning bir qatorga sig&#39;may qolgan qismi ikkinchi qatorga bo&#39;g&#39;in asosida ko&#39;chiriladi; 2) barmoq vaznida yoziladigan she&#39;r misralari bo&#39;g&#39;in sonining teng bo&#39;lishiga asoslanadi; 3) birinchi sinf o&#39;quvchilarini savodga o&#39;rgatish davrida so&#39;zlami bo&#39;g&#39;inlarga bo&#39;lib o&#39;qish va yozish asosida savodi chiqariladi. Ammo o&#39;zbekcha so&#39;zlarda bo&#39;g&#39;in qator kelgan qo&#39;sh undoshlar bilan boshlanmaydi va so&#39;z oxirida ikkitadan ortiq undosh qator kelmaydi va boshqalar. Urg&#39;u va uning turlari So&#39;z bo&#39;g&#39;inlaridan biri yoki gap tarkibidagi bo&#39;laklardan birining boshqalariga qaraganda cho&#39;ziq (kuchliroq) ovoz yoki ohang bilan talaffuz qilinishi urg&#39;u deyiladi. Urg&#39;u tushgan bo&#39;g&#39;in urg&#39;uli bo&#39;g&#39;in hisoblanadi, urg&#39;u odatda, unli tovushga tushadi. Masalan: daraxtlar kurtak chiqara boshladi. Urg&#39;u o&#39;z sifatiga ko&#39;ra ikki turga bo&#39;linadi: 1) so&#39;z urg&#39;usi; (yoki leksik urg&#39;u), 2) gap urg&#39;usi (yoki logik urg&#39;u). So&#39;z bo&#39;g&#39;inlaridan biriga tushadigan urg&#39;u so&#39;z (leksik) urg&#39;u deyiladi. Masalan: bola, lola. kitob, ishchilar, talabalar, mulkdor. So&#39;zlarga qo&#39;shimchalar qo&#39;shilishi bilan urg&#39;u ham shunga mos holda ko&#39;chadi. Masalan: g&#39;alla -g&#39;allakor, paxta-paxtakor. Ko&#39;pgina so&#39;zlarda urg&#39;u oxirgi bo&#39;g&#39;inda bo&#39;lgani uchun o&#39;zbek tilining so&#39;z urg&#39;usi bog&#39;liq urg&#39;u sanaladi. Shuningdek, urg&#39;usi birinchi yoki o&#39;rtadagi bo&#39;g&#39;inga tushadigan so&#39;zlar ham o&#39;zbek tilida anchagina bor. Bunday so&#39;zlar tubandagi turkumlarda kuzatiladi: 1) ravishlarda: yangi, hozir, doim, hamisha; 2) olmoshlarga: hamma, barcha, nimadir, biroq, bir narsa;3)-modal so&#39;zlarda; albatta, ehtimol, aftidan; 4) ayrim yordamchi so&#39;zlarda; ammo, lekin, hatto, balki. O&#39;zbek tilida urg&#39;u olmaydigan unsurlar ham bor. Bunda: -ku, -u, -yu, mi, chi kabi yuklamalarni ko&#39;rsatish mumkin; sen-ku, bordim-ku, aytsam-chi, siz-chi, bor- mi. Bulardan boshqa, o&#39;zbek tilida bir qancha qo&#39;shimchalar urg&#39;u olmaydi; Masalan: -cha, day, (dek); va bo’lishsizlik qo&#39;shimchalari -ma; kesimlik qo&#39;shimchasidir, man, san, miz, siz. kabilar. Misollar: Shamolday uchadi.yosh_qizcha;. qamishday qomati bor; ismini bilolmadim; bu Vatanning egasi bizmiz; oltin olma, olqish ol kabi. Gap (logik) urg&#39;u. Gap bo&#39;laklaridan.birining boshqalariga nisbatan kuchli ohang bilan aytilishi logik (gap) urg&#39;usi deyiladi. Misollar: 1. Bugun majlis bo&#39;ladi (ertaga eraas, balki bugun) 2. Bugun majlis bo&#39;ladi (faqat majlis bo&#39;ladi), 3. Bugun majlis bo&#39;ladi (bo&#39;lmaydi emas, bo&#39;ladi) gap so&#39;zlaraing turli bo&#39;g&#39;inlariga tushishi mumkin bo&#39;lgan urg&#39;u erkin urg&#39;u deyiladi. Masalan, gazeta, respublika, vistavka, lampa, ruchka, auditoriya, konstitutsiya va boshqalar. Nutq tovushlarining o&#39;zgarishi Nutq jarayonida so&#39;z tarkibidagi tovushlarning bir-biriga o&#39;zaro ta&#39;siri natijasida ro&#39;y beradigan o&#39;zgarish tovush o&#39;zgarishlari deyiladi. Masalan: tovushlar yakka holda emas, balki so&#39;z tarkibida ma&#39;lum bir tartibda joylashgan holda talaffuz etiladi. Bu esa tovushlarni turli o&#39;zgarishlarga olib keladi. Masalan: universitet so&#39;ziga o&#39;rin kelishigi qo&#39;shimchasida, chiqish kelishigi qo&#39;shimchasidan qo&#39;shilganda so&#39;z oxiridagi (t) tovushi qo&#39;shimchasidagi (d) undoshiga ta&#39;sir qilib, uni (t-ga) aylantiradi; yozilishi universitetda, universitetdan = aytilishi universitetta, universitetan kabi. Tovush o&#39;zgarishlari ikki turga bo&#39;linadi: a) kombinator o&#39;zgarishlar; b) pozitsion o&#39;zgarishlar. Talaffuz paytida so&#39;z tarkibidagi u yoki bu tovushning o&#39;zaro ta&#39;siri natijasida ro&#39;y beradigan o&#39;zgarish kombinator o&#39;zgarish deb yuritiladi. Kombinator o&#39;zgarishlar quyidagi turlarga bo&#39;linadi: 1) assimilatsiya; 2) dissimilatsiya; 3) metateza. Assimilatsiya-lat. o&#39;xshashlik degan ma&#39;noni anglatadi. So&#39;z tarkibidagi noo&#39;xshash tovushlarning talaffuz jarayonida o&#39;xshab ketishi assimilatsiya deyiladi. Masalan, (o&#39;tni > o&#39;tti; tn>tt; ishchi) ichchi; sh> ch) ch>ch; aytdi aytti td> tt, uch- so&#39;m > ussom; ch, > ss va boshqalar. Assimilatsiya hodisasi o&#39;xshatish xususiyatiga ko&#39;ra: 1) pro-gressiv assimilatsiya so&#39;z tarkibidagi oldingi tovush o&#39;zidan keyingi tovushni o&#39;ziga o&#39;xshatib oladi: otdan> ottan ; tilakga > tilakka, kg> kk, otni> otti, tn> tt; 2) regressiv assimilatsiya so&#39;z tarkibidagi oldingi tovushni keyingi tovush o&#39;ziga o&#39;xshatib oladi. Assimilatsiya tovushlarning butunlay yoki qisman o&#39;xshab qolishiga ko&#39;ra ikki xil: a) to&#39;liq va b) to’liqsiz assimilatsiya a) to&#39;liq assimilatsiyada so&#39;z tarkibidagi noo&#39;xshash tovushlar talaffuz jarayonida butunlay bir-biriga o&#39;xshab qoladi; to&#39;kgan. to&#39;kkan: kg> kk; ishchi- ichchi shch> chch, sizni, sizzi, zn> zz, bizni, bizzi kabi; to&#39;liqsiz assimilatsiya noo&#39;xshash tovushlar qisman bir-biriga o&#39;xshab ketadi; toshishgan> toshkan. shg> shk, mazkur, maskur; zk> sk, toshgan, toshkan, shg, slik kabi. Dissimilatsiya -lat. dissimlatis so&#39;zidan &#34;noo&#39;xshashlik&#34;&#39; demakdir. So&#39;z tarkibidagi o&#39;xshash undoshlarning talaffuz paytida bir-biriga o&#39;xshamay qolishi dissimilatsiya deyiladi. Masalan: zarar, zaral, zarur, zaril, rr> rl hodisasi yuz bergan. Bu hodisa ham ta&#39;siriga oluvchi tovush o&#39;rniga ko&#39;ra ikki xil: a) progressiv dissimilatsiyada ikkita o&#39;xshash tovushnuig keyingisi oldingisiga o&#39;xshamay qoladi: birorta, bironta; b) regrissiv dissimilatsiyada esa oldingi tovush keyingisiga o&#39;xshamay qoladi: direktor, dilektor. kondor, kolidol. Metateza-lat. metatez—&#34;o&#39;rin almashtirmoq&#34; demakdir. Nutq jarayonida so&#39;z tarkibidagi tovushlaming o&#39;rin almashtirish hodisasi metateza deyiladi. Masalan, qayroq> qayroq; yomg&#39;ir> yog&#39;mir, uch>ru mq>g&#39;n. Bu hodisa zamon munosabatiga ko&#39;ra ikki xil: a) diaxron(tarixan almashuv ) sarimsoq> samirsoq. aylan> aynal; b) sinxron (hozirgi holat) to&#39;g&#39;ri, torg&#39;i, ahvol, avhol kabi. Almashinuvchi tovushlarning joylashuviga ko&#39;ra ikki xil: a) kontakt (yonma- yon tovushlar) o&#39;hshaydi, oxshaydi, to&#39;g&#39;ra> to&#39;rg&#39;a; b)distakt (to\ aishlarvabo&#39;g&#39;inlaroshaaknashish) aylana> aynala, sarimsoq>samirzoq va boshqalar. Pozitsion o&#39;zgarishlar. Tovushning so&#39;zdagi o&#39;rni urg&#39;uli yoki urg&#39;usiz bo&#39;g&#39;inga kclish bilan bog&#39;liq o&#39;zgarishlar pozision o&#39;zgarishlar deyiladi. Bu o&#39;zgarishlarni jadvalda shunday ko&#39;rsatish mumkin. tovush ortishi so&#39;zning qaysi o&#39;rnida ortirishiga ko&#39;ra proteza epentez a epiteza istarap-shtraf, uruz-rus pikir-fikr, hukumiron- hukmron. bankga -bank, kioska-kiosk So&#39;zning qaysi o&#39;rnida tushishiga ko&#39;ra prokopa sinkopa anakopa irik-yirik, iyna-igna traktir-traktor go&#39;sh- go&#39;sht, sus-sust Po- zi- sion toviish tushish i Yonma-yon kelgan unlidan qaysi birining tushishigako&#39;r a ikki o&#39;xsliash bo&#39;g&#39;indan birining sineresi z eliziya ganlolo- giya maio : at > malohat , qirot-qiroat saralayaq-sarioloyoq borolmadi-bora olmadi kattaka-kattaka katta aka bilatta-biladida Re- duk - siya Reduk -siya Tovushning kuchsiz pozitsiyada to &#39; liq talaflfiiz bilak, tilak, biroq FONETIK YOZUV (Transkripsiya) Og &#39; zaki talaffuzda tovushlarning turlicha o &#39; zgarishlarini ulaming har xil shaklda va ma &#39; noda aytilishini yozuvda ( tesHHCT ) ko &#39; rsatish uchun qabul qilingan maxsus belgilar fonetik yozuv transkripsiya deb ataladi . Fonetik yozuv ( transkripsiya ) ning bir necha turlari bor : bularga fonetik , fonologik , fonematik transkripsiyalar kiradi va ular orasida eng anig &#39; i fonetik transkripsiya sanaladl . Uning vazifasi tildagi tovushlarni to &#39; liq hamda barcha nozikliklari bilan ifodalab berishdir . Fonetik transkripsiyadan, asosan,shevalarni o&#39;rganishda keng qo&#39;llaniladi. Unda har bir tovushning turlicha talaffuz qilinishi ifoda etiladi. Masalan, unlilar uchun: a( y) -til oldi, lablashmagan, keng unli: SK 3, d 3 K 3,13 K 3, K 3 11 3; a&#39; —til orqa, lablashmagan keng unli:ota, bola, tosh, bosh. Bu unli qipchoq lahjasi shevalarga xos unli. o -til orqa, keng, lablashgan unli bo&#39;lib, asosan, tayanch shahar shevalariga xos: ey (Toshkent), balis (Samarqand, Buxoro),anor (Qarshi) kabi. 3—til oldi, o&#39;rta keng, lablashmagan unli. Bu unli o&#39;zbek tilining hamma shevalarida uchraydi: teK, ber, si. o&#39;—til oldi, o&#39;rta keng, lablashgan (ab.orf o&#39;): Masalan: o&#39;rmek,-o&#39;rdek, o&#39;pke, o&#39;ktem, o&#39;rmala. o—til orqa, lablashgan, o&#39;rta keng unli (ad. orf.u). Adabiy tildagi o&#39; tovushning til orqa juftligidir. O&#39;rtoq, qo&#39;laqoch (qo&#39;lyog&#39;och), to&#39;l, o&#39;roq, qo&#39;l. V-^-til oldi, lablashgan, tor unli (ad. orf. u) O&#39;zbek tilining hamma shevalarida uchraydi: kul, gul, sumbula. y—til orqa, lablashgan, tor unli (ad. orf. u): bulut, uzun, qul. (u)—til oldi, lablashmagan, tor unli (ad. orf. i) barcha shevalarga xos: nush, tush, ush. fai—til orqa, lablashmagan, tor unli (ad. orf. u): qwsh, qwz. Transkripsiyada ayrim shartli belgi va ifodalar ham bor: >— biror fonemaning yoki so&#39;zning boshqa shaklga o&#39;tishini bildiradi: soch> chach, sanch> chach, rurur > durur kabi; < —biror so&#39;z yoki shaklning qaysi so&#39;z yoki shakldan kelib chiqqanligini ko&#39;rsatadi: &#34;Boy ila xizmatchi&#34; dagi ila > bilan deb ko&#39;rsatiladi. II—belgisi ikki shaklning vazifa jihatidan tengligini bildiradi: - day II-dek. I—bir shevadagi shakllarning juftlarini bildiradi: ni -\nu\-\ti\ tu\-di du: (qipchoq shevalariga xos): —cho&#39;ziqlikni bildiradi: sha: r, ba: r, sa: dat, ma: la: at. —moslik, almashish: qo&#39;lla -qo&#39;lda. [.] matndan ajratilgan so&#39;zlarni bildiradi. GRAFIKA VA ORFOGRAFIYA Harf va alfavit. O&#39;zbek yozuvi tarixidan Grafika grekcha &#34;grophikos&#34; so&#39;zidan olingan bo&#39;lib, yozuv degantushunchani bildiradi, Tildagi tovushlarni, belgilarni ifoda etuvchishakliy vositalar tizimi grafika deyiladi. Umuman olganda, harflar yoki chiziqlar vositasida aks ettiriladigan shartli belgilarning tizimi grafika hisoblanadi va u harf bilan tovush o&#39;rtasidagi munosabatlarni ifodalovchi qoidalar tizimidir. O&#39;zbek yozuvi hozirgi holga kelgunicha juda uzoq davrni boshidan kechirdi va ko&#39;p o&#39;zgarishlarga uchradi Chunonchi hozirgi o&#39;zbek grafikasini jadvalda shunday ko&#39;rsatish mumkin: (Fonografik yozuv.) t\r Yozuv tarixi davrlar Bu yozuvlarda bitilgan va bizgaclia yetib kelgan 1. O&#39;rxun - Enasoy (tuik run yozuvi) Vn-VHI asrlar O&#39;rxun –Enasoy yodgorliklari 2. Uyg&#39;ur yozuvi VI-XVI asrkr &#34;Baztiyomoma&#34;, &#34;Merosnoma&#39; ‘Tazkirai avliyo&#34; 3. Arab alifbosi asosiciagi o&#39;zbek yozuvi VIII asrdan 1929 yilgacha 4. Lotin alifbosi asosidagi o&#39;zbek yozuvi 1 929-1 940yillar 5. Rus alifbosi asosidagi o&#39;zbek yozuvi 1940 yildan to hozirgacha 6. Lotin alifbosi asosidagi o&#39;zbek yozuvi 1996yill sentabrdan boshlandi Harf tildagi tovushlarning yozuvdagi ifodasidir. Har qanday shakl yoki belgi harf sanalmaydi. Tovushni talaffuz qilamiz. eshitamiz harfiii esa yozamiz va ko&#39;ramiz. Hozirgi o&#39;zbek adabiy tilida amaldagi rus grafikasiga ko&#39;ra unlilar: u, 3, a, y, o, e, 10, a kabi harflar bilan; undoshlar: 6, B, r, fl, ac, 3, ft, K, Jl, M, H, n, p, c, T, (p, x, n, i, ni, kabi 23 ta harf bilan ifoda etiladi va 35 ta shakl bo&#39;lib r shundan 33 tasi harf. ikkitasi (l>,b) belgidir. Harflarning muayyan tartibda joylashtirilishi alfavit deyiladi. Amaldagi rus grafikasiga asoslangan o&#39;zbek alfavitining joylashish tartibi quyidagicha: Aa(a), Бб ( б e), Вв ( в e), Гг ( г e), Дд ( де ), Ee(e), Ёё ( ё ), Жж ( ж e), Зз ( з e), Ии ( И ), Й Й ( йи ), Кк (Ka) Лл ( эл ), M м ( эм ), Нн ( эн ), Oo(o), Пп ( п e), Pp( э p), Cc( э c), T т ( т e), Уу (y), Фф ( эф ), Xx(xa), Цц ( ц e), Шш ( ш e), Ъъ , Ьь , Ээ ( э ), Юю ( ю ), Яя ( я ). O&#39;zbekiston Respublikasi mustaqillik e&#39;lon qilganidan so&#39;ng (1991 yil 31 avgiist) lotin yozuvi asosidagi o&#39;zbek alifbosi masalasi kun tartibiga qo&#39;yildi. O&#39;zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1993 yil 2-3 sentabrdagi 12-chaqiriq 13-sessiyasida &#39;&#34;Lotin yozuviga asoslangan o&#39;zbek alifbosini joriy etish to&#39;g&#39;risida&#34;gi Qonuni qabul qilindi va ushbu qonunni amalga kiritish tartibi haqida&#34; gi qarori matbuotda berildi. 1995 yil 6 mayda O&#39;zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining &#34;Lotin yozuviga asoslangan o&#39;zbek alifbosini joriy etish to&#39;g&#39;risida&#34;gi Oliy Kengash qaroriga o&#39;zgartirishlar kiritish to&#39;g&#39;risida qaror qabul qildi. Ushbu qarorga ko&#39;ra yangi alifboga o&#39;tishni 1996 yil sentabrdan birinchi sinflarda boshlanishi va unga to&#39;liq o&#39;tish 2005 yilda tugallanishi qayd qilingan edi. Bu alifboda o&#39;zbek tilidagi 3 xil nutq tovushi ( ш , ч , ng) harflar birikmasi bilan quyidagicha ifodalanadi: - sh harf birikmasi shodi, yozish. sharq shavkat; - ch harf birikmasi chol, cho&#39;l, quvonch. ishonch; — ng harf birikmasi tong, bong, ong, kenglik, tenglik. Amalda qo&#39;llanayotgan yangi o&#39;zbek alifbosida 29 harf mavjud. Har bir harming ikki xil katta va kichik shakli bor. ALIFBO Aa Bb Dd Ee Ff Gg Hh Ii Jj Kk Ll Mm Nn Oo Pp Qq Rr Ss Tt Uu Vv Xx Yy Zz O’o’ G’g’ SHsh CHch NGng Orfografiya - grekcha &#34;to&#39;g&#39;ri&#34; va &#34;yozaman&#34; tushunchalarini anglatadi. To&#39;g&#39;i yozuv haqidagi qoidalar to&#39;plami orfografiya deyiladi. Umuman olganda orfografiya adabiy tilning yozuv shakli bilan aloqador bo&#39;lib, u to&#39;g&#39;ri yozish qoidalarini o&#39;rganuvchi ta&#39;limotdir. O&#39;zbek imlosi va uning asosiy tamoyillari quyidagilardan iborat. 1. Morfologik yozuv. Bu tamoyilga ko&#39;ra tildagi qo&#39;shimchalar va morfemalar og&#39;zaki nutqda aytilishga qarab emas, balki aslicha yoki qabul qilingan qoidalarning biriga ko&#39;ra yoziladi. Masalan: 1) oftob. shitob, kitob, aylab, gulob kabi bir qator so&#39;zlar oxiridagi b undoshi p tarzida talaffuz qilinsa ham, asliga mivofiq yoziladi; 2) obod, gulband, dilband, shod, xursand kabi so&#39;zlar oxiridagid undoshni t sifatida aytilsa ham d yoziladi; 3) seshanba, shanba, chorshanba, aylanma, dumbul,sunbulkabi bir qator so&#39;zlar seshammi, shammi, chorshammi, aylamma,dummul, summul aytilsa ham aslicha yoziladi; 4) uch, to&#39;rt sonlariga- ala qo&#39;shimchasi qo&#39;shilganda uchala,to&#39;rtala tarzida aytiladi; ammo asliga muvofiq ch va bir t bilanyoziladi. Misollar: maktabga, savod Orenburg kabilar. Hozirgi o&#39;zbek imlosida morfologik tamoyil asosiy va yetakchi hisoblanib, yozuvda muhim o&#39;rin tutadi. 2. Fonetik yozuv. So&#39;z va so&#39;z tarkibidagi qo&#39;shimchalarningtalaffuziga ko&#39;ra yozilishi fonetik tamoyil deyiladi; Masalan, 1) ong so&#39;ziga fe&#39;l yasovchi la qo&#39;shimchasini qo&#39;shish bilan yasalgan so&#39;z ongla tarzida emas, balki angla deb aytiladi va shunday yoziladi; 2) to&#39;qi, o&#39;qi, tani kabi fe&#39;l shakllariga ;y qo&#39;shilsa, to&#39;quv,o&#39;quv, tanuv safatida aytiladi va shunday yoziladi; 3) q, k undoshlari bilan tugagan bir qator so&#39;zlarga egalikqo&#39;shimchasi qo&#39;shilganda -q, k tovushlari g&#39;, g tarzida aytiladiva shunday yoziladi: toychog&#39;im (toychoq+im) bilagim (bilak-im) tilagim (tilak+im), so&#39;rog&#39;im (so&#39;roq+im); 4) burun, qorin, o&#39;rin, ko&#39;ngil, singil, bo&#39;g&#39;iz, o&#39;g&#39;iz kabiso&#39;zlarga egalik qo&#39;shimchalari qo&#39;shilganda, ikkinchibo&#39;g&#39;indagi i va u unlisi talaffiizda ham, yozuvda ham tushibqoladi: burun+ burni, qorin+ i=qorni, o&#39;rin+i-o&#39;rni, ko&#39;ngil+r=ko&#39;ngli, singil+i=singli, bo&#39;g&#39;iz+i=bo&#39;g&#39;zi, og&#39;iz+i=og&#39;zi vaboshqalar. 3. Tarixiy-an&#39;anaviy yozuv. Bu tamoyilga ko&#39;ra, boshqatillardan o&#39;zlashgan so&#39;zlar hozir ham o&#39;tmishdagi shakligamuvofiq va mansub bo&#39;lgan tildagi shaklini o&#39;zbek imlosidasaqlagan holda yoziladi. Masalan: 1) direktir, iliktir, redaktur, projektur tarzida o&#39;zbek tilidatalaffoz qilinuvchi so&#39;zlar direktor, elektr, redaktor, projektortarzida aslicha yoziladi. Bundan tashqari o&#39;zbek adabiy tiliningqadimdan mavjud bo&#39;lgan ayrim an&#39;analari ham hozirgi she&#39;riyattilida saqlanib qolgan. Masalan: 1) hozirgi tilimiz va shevalarimizda maqsad ma&#39;nosini bildiruvchi— gani shakli o&#39;rnida—gali, g&#39;ali, qali, kali shakllari saqlanib qolgan: Oydek yuzingni ko&#39;rgali keldim, shirin labingdan so&#39;zgali keldim (Qo&#39;shiq); 2) hozirgi-kelasi zamon sifatdoshini yasovchi (ar) ning urshakli ham mumtoz adabiyot tilida ishlatilgan.Bu shakl ba&#39;hozirgi yozuvda ham o&#39;z holicha qo&#39;llanadi: O&#39;zbekistonatalur, uni sevib el tilga olur. (H. O.) Qilib to &#39; y so &#39; ng bo &#39; lur miz birga doim . Seni ko&#39;p ko&#39;rmasin menga xudoyim. (&#34; Navoiy &#39;&#34; dramasidan .) 3) - mi yuklamasi o &#39; zbek tilida ba &#39; zan — mu tarzida hamishlatilishini ko &#39; ramiz : Qora qoshing oy yuzingda hilol emasmu .( A . Po &#39; lat .) 4) Shakliy yoki etimologik yozuv . Bu tamoyilga asosan , so &#39; zlar yoki grammatik shakllar qaysi xalqning tilidan vayozuvidan olingan bo &#39; lsa , o &#39; sha shaklni saqlab qolish tushuniladi . Masalan . an &#39; ana , she &#39; r kabi arabcha . student , rejissor kabibaynalminal so &#39; zlar manba tilda aslida qaysi shaklda yozilganbo &#39; lsa , o &#39; zbek tilida ham o &#39; sha shaklda yoziladi . 5) Farqlash ( differensial ) yozuvi . Bu tamoyilga ko &#39; ra , shaklan yaqin yoki o &#39; xshash bo &#39; lgan so &#39; zlar yozuvda ma &#39; lumharflar kiritish orqali farqlab yoziladi . Masalan, asr-asir, afzal-abzai. asl-asil. she&#39;r-sher, qad-qat, nasha- nash&#39;a kabi va boshqalar. O&#39;zbek tilining asosiy imlo qoidalarini tasdiqlash to&#39;grisida 1995 yil 24 avgustda O&#39;zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining qarori e&#39;lon qilindi. Shu asosda professor Sh.Rah-matullayev tomonidan &#34;O&#39;zbek tilining asosiy imlo qoidalari&#34; nashrga tayyorlandi (&#34;O&#39;qituvchi&#34;, T., 1995). U bilan alohida tanishib chiqish tavsiya etiladi. Orfoepiya haqida umumiy ma&#39;lumot. Orfoepiya - grek. &#34;Orfos&#34;, &#34;to&#39;g&#39;ri&#34;epos &#34;nutq&#34; tushunchalarini bildiradi. Adabiy tiling to&#39;g&#39;ri talaffuz qilinishi haqidagi qoidalar orfoepiya deyiladi. U milliy til (masalan, o&#39;zbek milliy adabiytili) doirasida yagona hamma uchun umumiy bo&#39;lgan talaffuz mezonlarini belgilab beradi. Adabiy til uchun to&#39;g&#39;ri yozish (orfografiya qanclialik muhim bo&#39;lsa. to&#39;g&#39;ri talaffuz qilish ham shunchalik zarurdir. Chunki adabiy tilning inavjud bo&#39;lishi uchun uning ham yozuv shakli ham og&#39;zaki shakli bo&#39;lishi shart va bularning birortasi bo&#39;lmasa adabiy til mezonlari bo&#39;lmaydi. So&#39;zlami to&#39;g&#39;ri talaffuz qilish u qaysi sheva shakilda bo&#39;lishidan qat&#39;i nazar, radio, televideniye, anjumanlar turli yig&#39;inlardagi ma&#39;ruzachilar uchun asosiy mezon bo&#39;lishi shart. Ma&#39;lumki, o&#39;zbek tili xilma-xil shevalarga boy til va uchta 1} qorluq, 2) qipchoq. 3) o&#39;g&#39;iz dialektini o&#39;z ichiga oladi.Ularning har-qaysisida }iizlab shevalar mavjud, ular ayrini fonetik, leksik, morfologik belgilari bilan o&#39;zaro o&#39;xshash va noo&#39;xshash xususiyatlarga ega. Demak, ulardagi barcha noo&#39;xshash belgilarrni adabiy til uchun mezon qilib olib bo&#39;lmaydi. Shuning uchun adabiy tilning talaffuz mezonlari shu tilning tovush tizimi asosida yaratiladi.Tildagi tovush o&#39;zgarishlari bilan yuzaga keladigan hodisalar ma&#39;lum bir tartibga keltiriladi. Hozirgi o&#39;zbek adabiy tilining asosiy orfoepik (to&#39;g&#39;n talaffuz) mezonlari quyidagilardan iborat. Unli tovushlar orfoepiyasi unlisi: 1) til, bir, chit, bitta, sigir, tikka kabi so&#39;zlarda qisqa talaffuz qilinadi; 2) q, g&#39;, x kabi chuqur til orqa undoshlardan keyin kelganda i (ruscha u) ga moyil til orqa tovush tarzida aytiladi: qir, qil, qiz, qizish, xirmon, xiron, sag&#39;ir, yag&#39;ir; 3) ilmoq, ilm, ilektr, ilhom, pirim, murshiq, ahil, saxiy, yozgi, shokir, litr kabi so&#39;zlarda nisbatan cho&#39;ziqroq aytiladi va u tovushidan oldin masalan, ziyrak, biyron, tiyin kabi so&#39;zlarda cho&#39;ziq aytiladi (zi- rak, bi-ron, ti-n). u unlisi:1) butun, tutun, kuch, uch, uz, uchqun, usul kabi so&#39;zlarda qisqa aytiladi; 2) tuyg&#39;un, Uyg&#39;un (taxallus) uyg&#39;ur, o&#39;quv. jur&#39;at, surat kabiso&#39;zlarda nisbatan cho&#39;ziqroq talaffuz qilinadi; 3) ko&#39;p bo&#39;g&#39;inli so&#39;zlaming ikkinchi, uchinchi bo&#39;g&#39;inlarida:uskuna, ustun, uzim, uzuk, tuzim, tunika, tushuncha, huzir. Yozilishi:uskuna, ustun, uzum, uzuk, tuzum. tunuka,tushuncha, huzur; 4) ba&#39;zi so&#39;zlarning ikkinchi bo&#39;g&#39;inida u unlisi i unlisi bilanbarobar qo&#39;llanaveradi, lekin yozuvda u unlisining o&#39;zi yoziladi:sovin \\ sovun, gurich\\ gurunch, dovil \\ dovul, durkin\ durkunkabi; o’ unlisi l)to&#39;r, zo&#39;r, bo&#39;r, g&#39;or, yo&#39;l kabi bir bo&#39;ginli, cho&#39;loq, mo&#39;yna, olxo&#39;ri kabi ikki va ko&#39;p bo&#39;g&#39;inli so&#39;zlarda qisqa talaffuz etiladi; 2) ayrim bir bo&#39;g&#39;inli takroriy so&#39;zlaming birinchi qismiga: mo&#39;-l, ko&#39;-l, ko&#39;-p, sho&#39;-x, to&#39;q (yozilishi: mo&#39;l. ko&#39;l, ko&#39;r, ko&#39;p, sho&#39;x, to&#39;q). ikki bo&#39;g&#39;inli lo&#39;: nda (lo&#39;nda) zo:rg&#39;a(zo&#39;rga&#39;) kabi so&#39;zlaming birinchi bo&#39;g&#39;inida cho&#39;ziq aytiladi: a unlisi. 1) ayt, ayb, alam, azamat, dala, qala, dard, paykal kabi so&#39;zlarda a unlisi yumshoq aytiladi: 2) q, x, g&#39; kabi til orqa undoshlar yonma-yon kelganda a unlisi qattiq talaffuz qilinadi: 3) anor, qanor. faol, bahor, nahor kabi so&#39;zlarda a unlisi o tarzida aytiladi: o unlisi: 1) oybarchin, ohak, oy, oz, ol, omon, olcha kabi so&#39;zlarning birinchi bo&#39;g&#39;inga o unlisi quyi keng, qisqa lablanmagan tovush tarzida aytiladi: 2) davo, rabo, zavol, zebo, aslo, shifo, ato kabi so&#39;zlarning ikkinchi bo&#39;g&#39;inida o unlisi bir oz cho&#39;ziq talaffuz qilinadi va boshqalar. Ayrim undoshlar orfoepiyasi. b undoshj ba&#39;zi so&#39;zlarda sirg&#39;aluvchi v kabi aytiladi: morboz <morvoz/^ dorvoz<dorboz, masxaraboz< masxaravoz, bedanaboz> bedanavoz, shohboz> shovvoz: v unlisi; o&#39;zbekcha so&#39;zlarda ikki lab orasida hosil bo&#39;ladi va jarangli talaffuz qilinadi: navbog&#39;, novot, sov, saylov; ruscha-baynalmilal so&#39;zlarda v undosh /&#39;tarzida aytiladi: vistavka, aftomat, aftolafka, aftir kabi. Sirg&#39;aluvchi j undoshi tojikcha va baynalminal so&#39;zlarda aynan talaffuz qilinadi; jiyda, jurnal, ajdar, juri, budjet kabi. ng harf birikmasi: 1) ong, tong, so&#39;ng, keng, ming, lang, ko&#39;ngil, singil kabi holatda bir tovush (burun tovushi) sifatida aytiladi; 2) tangens, kotangenis, shtanga, kongress kabi o&#39;zlashgan so&#39;zlarda n va g undoshlari alohida talaffuz qilinadi. x va h undoshlari hosil bo&#39;lish o&#39;rniga ko&#39;ra ikki xil tovush bo&#39;lsa-da, ba&#39;zan og&#39;zaki nutqda bir xil aytilishini kuzatiladi. Bu esa so&#39;zlarning ma&#39;nosini buzishga olib keladi: xol (yuzdagi xol), hoi (ahvol), xush(yaxshi), push (sezgi), xolsiz (xoli yo&#39;q), holsiz (majolsiz). Ayrim qo&#39;shimchalar orfoepiyasi-lar ko&#39;plik qo&#39;shimchasi so&#39;z qanday tovush bilan tugasliidan qat&#39;iy nazar, bir shaklda (-lar) talaffuz qilinadi: bolalar, lolalar, tog&#39;lar, ular kabi. Ammo qorliq lahjasiga kiruvchi ko&#39;pgina shevalarda -lar qoshimchasini - la, na tarzida, qipchoq lahjasiga kiruvchi shevalarning ko&#39;pida - nar, dar tarzida aytilishi kuzatiladi. Kelishik qo&#39;shimchalaridan: qaratqich -ning qo&#39;shimchasi qipchoq lahjasiga oid ko&#39;pgina shevalarda-ning, \\ding, ting\\ tung; tushum kelishigi-ni esa r ti\\ tu\\di\\du tarzida talaf fuz etiladi; jo&#39;nalish kelishigi-ga-qa-ka qo&#39;shimchalari adabiy talaffuzda ham shu tartibda aytiladi: o&#39;rin-payt kelishigining qo&#39;shimchasi jarangsizdan so&#39;ng-ta, qolgan hollarda -da aytiladi: ishta, paytta kelatta(yozilishi; ishda, paytda, keladida) kabilar. Adabiyotlar: 1. H.Jamolxonov. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2005 2. M.Mirzayev, C.Usmonov, I.Rasulov. O’zbek tili. T.,1978 3. O’zbek tili leksikologiyasi. T., 1981. 4. B.Mengliyev, O’. Xoliyorov. O’zbek tilidan universal qo’llanma. T., 2007 5. Ne’matov H., Rasulov R. O’zbek tili system leksikologiyasi asoslari. T., 1995. 6. Safarova R. Leksik-semantik munosabatning turlari. T., 1996 7. Qilichev E. Hozirgi o’zbek adabiy tili. Buxoro, 2001 8. S.Rahimov, B.Umurqulov, A.Eshonqulova. Hozirgi o’zbek adabiy tili. T., 2001 9. S.Rahimov, B.Umurqulov. Hozirgi o’zbek tili. T., 2003. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Hadislarda nutq va nutq odobi haqida
Talaffuz a'zolari. Tovushlarning artikulyatsiyasi
Til va nutq
Til va nutq
Til va nutq