Bog’lama, uning vazifasi va turlari - Tilshunoslik - Referatlar

Bog’lama, uning vazifasi va turlari

Yuklangan vaqt:

24.01.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

44 KB

Ko'chirib olish

Bog’lama, uning vazifasi va turlari Reja: 1. Bo’lmoq fe’lining bo’glama vazifasida kelish xususiyatlari. 2. Emoq fe’lining bog’lamalik tabiati. 3. Bo ’ lmoq fe ’ lida fe ’ l yasovchilik xususiyati .

Bog ’ lama , ot - kesim, fe’l - kesim, bo’lmoq fe’lining boglamalik xususiyati, emoq fe’lining bog’lamalik xususiyati, bo’lmoq va qilmoq fe’llarida fe’l yasovchilik xususiyati, bog’lamalarning turlari. Turkiy xalqlar tilshunosligida ham, hind-evropa tilshunosligidagi kabi bog’lama ma’lum darajada o’zining o’rganilish tarixiga ega. A.M.Sherbak, A.G’ulomov, M.Asqarovalar bog’lamalar aslida mustaqil ma’nosini yo’qotib yordamchi so’z vazifasiga ko’chgan, predikativlikni ko’rsatadigan fe’l bo`lmagan so’zlar bilan qo’shilib, uni shakllantiradigan, kesim vazifasida qo’llangan etakchi qismning ma’nosiga shaxs-son, zamon, bo’lishli-bo’lishsizlik, mayl kabi grammatik ma’nolar qo’shadigan vositalar ekanligini ko’rsatib, bu vazifada to’liqsiz fe’llar, bo’l, qil kabi ko’makchi fe’llar, sanaladi, hisoblanadi kabi so’zlar, -dir elementi va predikativlik qo’shimchalari qo’llanishini ta’kidlaydilar [3, 93-94;]. Bo ’ lmoq fe ’ lining ega – kesim munosabatida bog ’ lama bo ’ lib kelishi , shaxs - son , zamon , bolishli - bo ’ lishsizlik ma ’ nolarini ifodalab , ot turkumidagi so ’ zlar va sifatlar bilan birga tarkibli kesimni tashkil qilishi haqida fikrlar yuritilgan . Chunonchi , Xalqdan , jamiyatdan uzilgan kimsa baxtli bo ’ lmaydi ; Odam me hnat bi l an oda m b o ’ l adi ; Gado ni ng dus hmani gad o bo ’ l adi k ab i . Bog ’ lama vazifasida kelgan bo ’ l so ’ zidan “ bo ’ lmoq ”, “ mavjud bo ’ lmoq ”, “ yuzaga kelmoq ”, “ voqe bo ’ lmoq ” ma ’ nosini anglatuvchi bo ’ l mustaqil fe ’ lini farqlash zarur : birinchi bo ’ l tarkibli kesimning ichiga kiradi , ikkinchi bo ’ l esa o ’ zi mustaqil kesim sanaladi : U majlislar bilan band bo ’ ldi ; Gaping yolg ’ on bo ’ lmasin . Ushbu gaplarda qo ’ llangan bo ’ l bog ’ lama vazifasida kelgan . Kecha majlis bo ’ ldi ; Bugun , albatta , tadbir bo ’ ladi gaplarida esa bo ’ l mustaqil kesim sanaladi . Tarkibli ot kesimlarda bog’lama bo’l+ma+sin shaklida ifodalansa, taxmin ma’nosi bildiriladi. Masalan: Tag’in dadang kelmagan bo’lmasin! (kelgan bo’lsa kerak) . Bo’lmoq bog’lamasini turkologiyada, jumladan, o’zbek tilshunosligida fe’llar ichida eng ko’p ishlangan, olimlar e’tiborini eng ko’p jalb etgan fe’l deyish mumkin. Bo’lmoq fe’li gapda, asosan, uch xil vazifaga xoslangan bo’ladi: - mustaqil bo’lak vazifasida keladi: Bu dunyoda yo zaring bo`lsin, yo zo’ring bols i n. (O’. H.)

- so’z yasash vazifasini bajaradi: Salim agronom bo’ldi; Men o’qituvchi bo’ldim. v) yetakchi fe’lga qo’shilib uning yordamchi qismi (bog’lama) vazifasida keladi va so’z ning an alitik shaklini ho sil qiladi: U xatni yozib bo’ldi. Shuni ham aytish kerakki, “Men opang bo’laman” gapining kesimi “Men o’qituvchi bo’laman” gapining kesimi bilan tashqi tomondan bir xil. Biroq birinchi holatda bo’l – bog’lama vazivasini bajarmoqda, shuningdek, gapda qo’llanmasligi ham mumkin (Men opangman); ikkinchi holatda esa bo’l fe’li subyekning bir holatdan ikkinchi holatga o’tishini ko’rsatadi, ya’ni so’z yasash funksiyasini bajaradi. To’liqsiz fe’llar. Bu vositalar bilan ifodalangan bog’lamalar kesimning yordamchi komponenti vazifasida keladi. Har xil turkumdagi so’zlar bilan ifodalangan kesimga–yetakchi qismga qo’shila oladi: bahor edi, ko’p edik, go’zal ekan, yuztacha emish, sen eding, borib edik, kelgan edilar, bor ekan, yo’q ekan kabi . Edi bog`lamasi kesimning yetakchi qismi orqali anglashiladigan harakat, holat yoki biror belgining o’tgan zamonda yuz berganligini, so’zlovchi bu voqelikning bevosita ishtirokchisi ekanligini an glat ad i: Sai da o ’z ida yo’q xur s and edi (A. Q.). Vod i yl ar ni yayo v kez ganda Bi r ajib his bor edi menda (H.O ). Men uni ko’rmagan edim (S.Z ). Edining arxaik shakli erdi sanaladi. Hamon yodimdadir gul chog’i erdi (A.N). Ekan bog’lamasi kesimning yetakchi qismi orqali anglashilagan harakat, holat, belgining yoki oldindan ma’lum bo’lmagan biror aniq voqelikning keyin ma’lum bo’lganligi, ba’zan kutilmaganda yuz berganligi kabi grammatik ma’nolarni anglatadi. Arxaik shakli “erkan” dir: Saidaning kelishi bejiz emas ekan (A.Q) Turmush olgur shunaqa ekan (OH). Emish (arxaik shakli ermish) bog’lasi gumon, eshitilganlik ma’nosini (Raisning xatosi topilgan emish. (A.Q)), kesatiq, masxaralash, rad etish ma’nolarini (Alamlaridan ichar emishlar. O’ z ko’ ngillarida rashk qilar emishlar (O’.H).) ifodalashga xizmat qiladi.

Emas bog’lamasi lingvistik adabiyotlarda goh to’liqsiz fe’l, goh inkor bog’lamasi, goh inkor yuklamasi sifatida talqin qilinadi. Ba’zi olimlar uni to’liqsiz fe’l tarkibidan chiqarib tashlaydilar. Har holda emas sozi tarixiy jihatdan e, er o’zagidan hosil bo’lgan kelasi zamon sifatdoshining bo’lishsiz shaklidir. Hozirgi vaqtda u lug’aviy ma’nosini yo’qotgan grammatik birlikka aylanib qolgan. Emas inkor bog’lamasi bo’lishsizlik, harakatning, belgining yuzaga kelmaganligi kabi ma’nolarni ifodalaydi: Bola emas, balo bo’ldi bu!; Men bo’yoqchi emasman, bilasiz-ku. (O’.H). To’liqsiz fe’l asosida yuzaga kelgan bu yordamchilarning ba’zisi sof fe’l kabi tuslanadi: edi+m, edi+ng, edi+k. Bog’lama vazifasida bo’l fe’lidan tashqari, boshqa ba’zi fe’llar ham qo’llana oladi (sanaladi, hisoblanadi, tuyuladi, o’xshaydi kabi). Bog’lama vazifasida keladigan fe’llarda lug’aviy ma’no kuchsizlashgan bo’ladi. Sanaladi, hisoblanadi. Bu f e ’ l l a r garchi o’z lug’aviy ma’nolarini yo’qotmagan bo’lsa-da, i s m kesimlarda yordamchi qism vazifasida qo’llanadi, ega - kesimni tutashtirishda asosiy vosita sanaladi: U talaba sanaladi - U talabadir. Men talaba hisoblanaman - Men talabaman. Demak, bog’lamalar nafaqat ega va kesimni tutashtiruvchi vosita, balki gapning funksional - struktural elementi bo’lib, gap sintaksisini o’rganish muammosining uzviy qismi hamdir.

Аdabiyotlar: 1. Менглиев Б . Морфологик воситаларнинг маъновий хусусиятлари ва синтактик имкониятлари . Диссертация автореферати . Тошкент -1995. 2. Неъматов Ҳ . Тажалли тасаввуф билиш назарияси ва тилшуносликда синтаксисни ўрганиш масалалари . «Ўзбек тили ва адабиёти», 1993 йил, 2- сон. 3. Неъматов Ҳ., Бозоров О. Тил ва нутқ. Тошкент, «Ўқитувчи», 1993 йил. 4. Қурбонова М. Шакл-вазифавий талқинда субстанциаллик омили. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1998 йил, 5-сон. 5. Қурбонова М. Шакл-вазифавий тадқиқ усулларига доир. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1998 йил, 5-сон. 6. Қурбонова М. Лисоний тизимда «Оралиқ учинчи» нинг мутлақлиги. «Ўзбек тили ва адабиёти», 1999 йил, 6-сон. 7. Қурбонова М. Ҳозирги замон ўзбек тили. Тошкент, 2002 йил.

O'xshashlar

O’zga gap va uning turlari

Leksikografiya. Lug’at va uning tuzilishi, turlari

Lingvistika va uning turlari. Tilning ta‘riflari

Umumiy tilshunoslik fani, uning mundarijasi, maqsadi,vazifasi va ahamiyati

Morfologiya bo'limi. Grammatik shakl va uning turlari