Прагматик мазмунни шакллантирувчи ҳодисалар - Tilshunoslik - Referatlar

Прагматик мазмунни шакллантирувчи ҳодисалар

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

118 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Прагматик мазмунни шакллантирувчи ҳодисалар Коммуникатив семантика муаммосини докторлик диссертациясининг мавзуси этиб танлаган кичик Г . Г . Почепцов бундан 20 йил олдин « Коммуникатив маъно таҳлилининг моҳияти нимадан иборат ?» деган саволга жавоб излаб , анъанага биноан прагматика ҳудудига лисоний белги доирасига кирмайдиган барча ҳодисаларни , масалан , паралингвистик ( нолисоний ) факторлар жойлаштириб келинаётганлигидан ҳайратланган эди « Ахир ҳар қандай ҳолатда ҳам лисоний белги диққат марказида бўлмоғи даркор . Шу сабабли, коммуникатив семантика соҳасида бизни белгидан ташқаридаги муносабатлар эмас, балки бу муносабатларнинг белги ботинида нутқий тузилмада намоён бўлиши қизиқтиради. Тилшунослик лисоний контекстни кенг маънода ўрганганлиги учун коммуникатив семантика ҳам ушбу билан машғул бўлиши керак ва албатта, у (лисоний контекст – Ш.С.) новербал контекст билан боғлиқ ҳолда ўрганилади» (Почепцов 1987: 11). Олим ушбу хулосасида ўз отаси –Киев чет тиллар институтининг профессори Г.Г.Почепцовнинг бир оз олдинроқ билдирган фикрига таянган бўлса ажаб эмас. Ота –Почепцов 1985 йилда семантика ва прагматика фарқини шундай изоҳлаган эди: «семантика – тил тизими бирликларининг доимий «мулкидир». Прагматик хусусиятлар кўплаб, қатор қўлланишлар маҳсули сифатида юзага келади ва мавжуд бўлади» (Почепцов 1985: 17). Демак, лисоний бирликларнинг аниқ ва воқеий мулоқот шароитида қўлланиши прагматик таҳлил объектидир. Сўзловчи ва тингловчи муносабати нутқий мулоқот шароитида юзага келади, нутқий ҳаракат мулоқот матнини талаб қилади ва шу мулоқот контекстида мазмунга эга бўлади. Мулоқот юзага келиши учун муҳит бўлиши даркор. Муҳит, ўз навбатида, ижтимоий хусусиятга эга бўлиб, у ижтимоий қатлам, гуруҳнинг маданияти билан боғлиқ ҳолда намоён бўлади. Ушбу гуруҳдагилар ҳар хил англашилмовчиликлар, маъновий иккиёқламалик, ноаниқликларни бартараф

www.arxiv.uz этиш имконини берадиган умумий билим заҳирасига ҳамда мулоқотнинг маваффақиятини таъминловчи қоидалардан фойдаланиш малакасига эга бўлишади. Шундай малакага эга бўлмаган шахс мулоқотда ҳеч қандай самарага эриша олмайди. Нутқий мулоқотда ахборот узатиш «юки», сўзсиз, лисоний бирликлар «елкаси»га тушади, аммо шахслараро муносабат нормасини, миллий- маданий қадриятлар тизимини эгалламасдан туриб, тўлақонли мулоқотга киришишнинг имкони йўқ. Хуллас, коммуникатив фаолият турли хилдаги билимларга эга бўлишни талаб қилади, булардан, масалан, лисоний билим тил тизими тузилиши билан боғлиқ бўлса, қомусий билим эса воқеликни акс эттиради ва ниҳоят, интерактив билим ўзаро муносабат асосида турган, ижтимоий гуруҳ учун умумий бўлган қоидалар тўпламини билишни тақозо этади. «Лисоний мулоқот қобилияти» дейилганда, худди шу билимлар назарда тутилади. Интерактив билим мулоқот иштирокчилари учун асосан бир хил даражада бўлгани маъқулроқ, чунки фақатгина шу ҳолатдагина якдилликка, ўзаро бир- бирини англашга эришиб бўлади. Мулоқотдошларнинг бир-бирини тушуниши лисоний коммуникациянинг асосий шартидир. Масалан, «Чой тугабди», «Совуқ» жумлаларини «Чой дамла», «Иссиқроқ кийин» ёки «Эшикни ёп» каби мазмунларида англаш учун Ж.Серль айтган shared background information ( Searle 1979: 48), яъни «ўзаро умумий ва олдиндан маълум бўлган маълумотга» эга бўлиш керак. Аммо бундай ҳолатда ва «орқа фон»да турадиган маъно ўз-ўзидан пайдо бўлмайди. Асосий мулоқот бирлиги бўлган матннинг умумий тузилиши, мазмуний мундарижаси лисоний бирликлар коммуникатив маъносини шакллантирувчи тажриба майдонидир. Яхлит коммуникатив лисоний тузилма бўлган матннинг семантик мундарижаси денотатив ва сигнификатив қисмлардан таркиб топади. Булардан биринчиси матн мазмунининг воқеликда кечаётган ҳодисалар билан боғлиқ томонларига ишора қилса, иккинчиси эса, матн ёки нутқ ижодкорининг нутқий тафаккур фаолияти билан боғлиқдир. Тверь

www.arxiv.uz (Калинин) прагмалингвистик мактабининг вакили М.Л.Макаров матн мазмуни тавсифига «коммуникатороцентрик» ёндашув тарафдорларидан биридир. Михаил Львович ўз устози профессор И.П. Сусов изидан бориб (Сусов 1979), матн мазмунининг денотатив ва сигнификатив хусусиятлари қаторига пропозиция, референция, экспликатура, инференция, импликатура, релевантлик, пресуппозиция кабиларни киритади (Макаров 2003: 119-137). Матн мазмунининг денотатив қисмини ташкил қилувчи пропозиция ва референция ҳодисалари илмий адабиётларда анча батафсил ёритилганлигини эътиборга олиб (масалан, қаранг: Нурмонов ва бошқалар 1992: 31-80; Махмудов 1984), уларга янада тўлиқроқ изоҳ бериш эҳтиёжини сезмаяпман. Фақатгина шуни эслатмоқчиманки, пропозиция билимни етказишнинг ўзига хос шакли бўлиб, у ахборотни тўплаш ва сақлашнинг когнитив структуралари қаторига киради (Панкрац 1992: 15). Аммо пропозиция ҳодисаси таҳлилида унинг ахборот ташиш хусусияти билангина чегараланиб қолмаслик даркор. Зеро, бу ҳолда ушбу ҳодисанинг коммуникатив белгилари назардан четда қолади. Масалан, қуйидаги нутқий тузилмаларни олайлик: а ) Анвар менга китобни берди б) Анвар менга китобни берадими? в) Анвар, менга китобни бер! г) Ишонаманки, Анвар менга шу китобни беради (берган). д) Анвар менга шу китобни берган бўлиши керак . Бу қатордаги тузилмалар (қаторни яна давом эттириш мумкин) ягона пропозицияга эга, яъни «китоб», «Анвар», «мен» терм ва актантлари ҳамда «бермоқ» предикати воситасида тузилаётган ушбу тузилмаларнинг семантик структураси ягона, аммо ушбу пропозиция мулоқот матнида фаоллашиб турли прагматик мазмун билан бойийди. Мазмуннинг коммуникатив мақсадига биноан бундай кенгайтирувчи воситалар қаторига модаллик ва замон-аспект кўрсаткичлари ҳам киради. Худди шунингдек, референция ҳодисаси ҳам денотатив семантика доирасида талқин қилинади ва анъанага биноан номловчи лисоний

www.arxiv.uz бирликларнинг борлиқдаги объектга муносабати, унинг билан боғлиқлиги сифатида тавсифланиб келинмоқда. Аслида, лисоний номни воқелик билан боғлашда сўзловчининг (ёки лисондан фойдаланувчи шахснинг) мақсади, лисоний фаолият нияти муҳим ўрин эгаллайди. Семасиологлар доирасида машҳур бўлган «Семантика» ( Semantics ) рисоласининг муаллифи Ж.Лайонзнинг қайдича, сўзловчи, референция ҳаракатини бажараётиб, лисоний иборани мақсадли танлайди ва «референцияни айнан шу ибора мундарижасида ифодалайди» ( Lyons 1977: 177). Дискурсив таҳлил назарияси тараққиёти эса референцияни сўзловчи ёки ёзувчи ижросидаги бир томонлама ҳаракат натижаси сифатида эмас, балки иккитомонлама, яъни сўзловчи ва тингловчи иштирокидаги «шахслараро ҳаракат» асосида ҳосил бўладиган лисоний фаолият тури сифатида талқин қилишга сабаб бўлди (Макаров 2003: 122). Менга ҳам бундай ёндашув маъқул, чунки ҳар қандай лисоний фаолият мулоқот муҳитини талаб қилади, лисоний мулоқот эса қандай кўринишда кечишидан қатъий назар, шахслараро муносабатнинг намоён бўлишидир. Нутқий мулоқот матнининг когнитив хусусиятга эга бўлган ҳодисаларидан яна бири релевантлик (ўринли, жўяли бўлиш) ҳодисасидир. Психологлар Дэн Шпербер ва Дьер Дре Уилсонлар ушбу тамойилни нутқий мулоқотнинг муваффақиятли кечишини ҳамда мулоқот матннинг мазмундор шаклланишини таъминловчи ҳодиса сифатида қарашни таклиф қилишади (Шпербер, Уилсон 1988). Релевантлилик, биринчидан, ўзига хос мазмуний когерентлилик бўлиб, нутқий ҳаракат маъносининг матндан олдинги ҳаракатлар маъносига мос келишини талаб қилади. Иккинчидан, маълум нутқий тузилма мулоқот муҳити ва матнига мос, ўринли бўлмоғи даркор ва фақат шу ҳолдагина тингловчи узатилаётган ахборотни тез ва осон «ҳазм қила олади». Шунга биноан тамойил муаллифлари ўринлилик, жўялилик даражасини эришиладиган контекстуал натижа билан ўлчашни таклиф қиладилар: «У ёки бу эҳтимолнинг маълум матнда ўринли эканлиги унинг

www.arxiv.uz ушбу матнда контекстуал натижага (самарага) эгалиги билан белгиланади» (Ўша асар, 216-б). Қуйидаги мулоқот матнларини солиштирайлик: 1.а) Меҳмон: чарчадим, энди турсак. 1.б) Мезбон: чарчаган бўлсангиз ош тайёр бўлади. 2.а) Меҳмон: чарчадим, энди турсак. 2.б) Мезбон: Ош тайёр бўлаяпти, сузамиз. Тасаввур қилинг (1.б) гапи воситасида мулоқотда қандай натижага, ўзаро ҳурмат билан боғлиқ қандай самарага эришиб бўлди?! Кейинги гап (2б) эса мулоқот матни мазмунига мос оҳангда тузилган, шу сабабли унинг қўлланиши коммуникатив натижага олиб келишига ишониш мумкин. Келтирилган мисолдан релевантликнинг мантиқий таҳлил воситасида аниқланиши кўриниб турибди. Аммо бундай таҳлил ўта формал – дедуктив кўринишга эга бўлиши ҳаммага ҳам маъқул келавермайди, чунки матн пропозицияларини индуктив таҳлил йўли билан, эҳтимоллар асосида ҳам ажратиб олиш мумкинлигини унутмаслик лозим. Турли мантиқий-семантик амаллар асосида мазмуний хулосаларга эришишнинг яна бир йўли сўзловчи «нимани назарда тутаётганлигини» эҳтимол қилиш ва англашдир. Бундай усул инференция таҳлили ( conversational inference ) деб аталади. Масалан, «Қиш келди» гапини эшитиб, сўзловчи «Ҳаво совуқ, иссиқ кийимларингни тайёрла» мазмунидаги маслаҳатини бермоқчи деган хулосага келиш мумкин. Аммо бу хулоса бор- йўғи эҳтимол, балки сўзловчи «Уйни исит» демоқчидир. Шунинг учун бўлса керакки, М.Макаров инференциянинг дедуктив ва индуктив мантиқий амаллар асосида бажарилиши мумкин бўлган икки турини фарқлаш лозимлигини уқтиради (Макаров 2003: 125-127). Дедуктив амал асосида эришиладиган хулоса қуйидаги кўринишда бўлади: 1) Қўнғироққа ҳеч ким жавоб бермаётган бўлса, демак, уйда ҳеч ким йўқ.

www.arxiv.uz 2) Қўнғироққа ҳеч қандай жавоб йўқ. 3) Уйда ҳеч ким йўқ. Индуктив инференцияни ва эҳтимолдаги хулосанинг мисоли: 4) Аббос мактабга кетди. 5) Аббос – мактаб ўқувчиси . Дедуктив ва индуктив амаллар асосида фарқланадиган мазмуний инференцияларни фарқлашда Ҳ.П.Грайс эҳтимол қилинаётган хулосани инкор қилиш мумкин эмаслиги амалига таянишни маслаҳат беради ( Grice 1975; Грайс 1985). Дедукция асосида аниқланган хулосани инкор этиш қийинлигини Ҳ.П.Грайс қуйидаги мисолда изоҳлайди: 6) If Socrates is a man, he is mortal; Агарда Суқрот инсон бўлса , унинг умри абадий эмас . 7) Socrates is a man; C уқрот – инсон . 8) There for Socrates is mortal. Шу сабабли Суқротнинг умри абадий эмас . Бу ерда 6 ва 7 гаплардаги далилий ҳукмлар рост бўлгани учун ҳам 8- ҳукм ҳақиқат. Индуктив йўл билан келтириладиган далилларни эса инкор этиш имконияти йўқ эмас: 9. I have dug up 1001 carrots; ( Мен ) 1001 та сабзини қазиб олдим . 10. Every one of the 1001 carots is orange; 1001 та сабзининг ҳар бири апельсиндир . 11 . Thererefore, all carrots are orange. Шу сабабли барча сабзилар апельсиндир. Аммо бу қаторга яна бир далилий ҳукм киритилса, хулоса ноўрин, нотўғри бўлади ( Levinson 1983: 114): 9 б . I have dug up 1001 carrots 10 б . Every one of the 1001 carrots is orange. 12 б . The 1002 nd carrot is green. 1002- сабзи яшил .

www.arxiv.uz 13. Нотўғри : Therefore, all carrots are orange. Шу сабабли барча сабзилар апельсиндир. Матнга қўшимча киритилган гап (12б) ҳукмнинг ва ундан келиб чиқадиган хулосанинг ғализ ва нотўғри шаклланишига сабаб бўлади. Мулоқот матни ривожи учун тингловчи томонидан бажарилаётган эҳтимолли-индуктив инференция амаллари муҳимдир, нутқий тузилмалар мазмунини тушуниш ва ўзаро фикр алмашинувини давом эттириш учун доимий равишда хулосаларни қиёслаш ҳамда уларнинг тўғри-нотўғрилигини текшириб бориш эҳтиёжи туғилади. Матннинг ва умуман турли кўринишдаги нутқий тузилмаларнинг мазмунини белгиловчи ҳодисалардан яна бири пресуппозициядир . Пресуппозиция махсус адабиётларда инференциянинг хусусий кўринишларидан бири сифатида қаралади ва бунда ифодаланётган фикр – ҳукмнинг ҳақиқий ёки ўринли эканлиги эътиборга олинади. Бунинг учун эса мулоқот иштирокчилари воқелик, кечаётган ёки хабар қилинаётган ҳодиса ҳақида бирор бир умумий маълумотга эга бўлишлари керак. Р.Столнейкер таъбирича, «пресуппозиция талаб қилинаётган лисоний фаолият ижросидан олдин имплицит назарда тутилган пропозициядир» ( Stalnaker 1972: 387-388; Столнейкер 1985). Масалан, «Аҳмад икки бошли илонни ушлади» ва « Аҳмад икки бошли илонни ушламади» қабилидаги гапларни матнда қўллаш ва уларни тушуниш учун сўзловчи ҳамда тингловчига икки бошли илоннинг мавжудлиги (ёки мавжуд эмаслиги) бир хилда маълум бўлиши керак. Пресуппозициянинг яширин ҳукм, тагмаъно билан боғлиқ эканлигини бундан юз йиллар олдин олмон мантиқшуноси Х.Фреге айтган эди. Ҳақиқатдан ҳам « Кумушнинг акаси учта от сотиб олди» калимасини айтиш учун сўзловчи «Кумуш» исмли қизнинг акаси борлигини билиши керак. Бундан ташқари, сўзловчи Кумушнинг фақат биргина акаси борлигини ва у от сотиб олишга етарли маблағга эга эканлигини ҳам билиши мумкин. Бу маълумотларни берувчи пресуппозициялар соҳиби сўзловчидир. Гап эса Кумушнинг акаси ниманидир сотиб олганлиги, учта ҳайвон сотиб

www.arxiv.uz олинганлиги, харид қилинган ҳайвон от ва бу отлар иккита эмас, балки учта эканлиги ҳақидаги маълумотларни олиш имконини беради. Бу турдаги маълумотлар асосида хулосавий ҳукм ( intailment ) чиқарилади. Пресуппозицияга оид ҳукмлар эса гап мантиқий мундарижаси билан боғлиқ эмас, деган фикр ҳам йўқ эмас ( Yule 1996: 25). Ҳозирги кунда Ҳавайда яшаб ижод қилаётган прагмалингвист Георг Юлнинг ушбу фикрини тўлиғича қувватлаш маъқулмикан? Пресуппозициянинг инсон билан, унинг билим даражаси билан боғлиқ эканлигига шубҳа йўқ. Аммо ушбу пресуппозициянинг шаклланиши ва ҳукмнинг мантиқий қаторлари пайдо бўлишида лисоний бирликларнинг ҳеч қандай таъсири йўқ, дейишга журъатим етмайди. Нутқий тузилма таркибидаги бирликлар ва ушбу тузилманинг структуравий белгилари пресуппозицияга оид маълумотни ифодаловчи воситалар хизматини ўташини ҳам ҳеч ким инкор қилгани йўқ. Г.Юлнинг ўзи ҳам пресуппозициянинг гап таркибидаги маълум луғавий бирликлар ва синтактик тузилмалар билан боғлиқ эканлигига таянган ҳолда лексик ва структуравий пресуппозицияларни фарқлашни таклиф қилади ( Yule 1996: 28). Бинобарин, (а) «У чекишни ташлади», (б) «У шикоят қила бошлади», (в) «У яна кечикди» гапларининг пресуппозициялари (а) «У чекар эди», (б) «Илгари у шикоят қилмас эди», (в) « У олдин ҳам кечиккан эди» тарзида эканлигини биз фақатгина «ташламоқ», «бошламоқ», «яна» луғавий бирликлари қўлланишига таяниб аниқлаймиз. Структавий пресуппозиция ( structural presupposition ) эса масалан, қуйидаги сўроқ гапларда намоён бўлади: (г) «У қачон кетди?» = «У кетган»; (д) « Велосипедни қаердан сотиб олдинг?»= «Сен велосипед сотиб олгансан». Ушбу ҳукмларнинг шаклланиши сўроқ олмошли структура қўлланиши билан боғлиқдир. А. Нурмонов ва унинг ҳаммуаллифлари ҳам пресуппозициянинг лисоний ифодаланиш шаклига – моддий воситага, ташқи сигналларга эга эканлигини эътироф этишади (Нурмонов ва бошқалар 1992: 115-116) ва бундай моддий воситалар қаторига турли луғавий бирликлар, юклама ва кўмакчи кабиларни

www.arxiv.uz киритишади. Прагмалингвистик адабиётларда «пресуппозицияни фаоллаштирувчилар» ( presupposition triggers ) деб аталаётган ( Yule 1996: 27; Levinson 1983: 179) ушбу воситалар пресуппозициянинг «лисоний либоси»дир, улар воситасида яширин маъно янада ботинлашади. Умуман, семантик пресуппозициянинг қарийб барча турлари аниқ лисоний кўрсаткичларга (индикаторларга) эгадир. Буни Г.Юл келтирган жадвал мисолида ҳам кўриш мумкин ( Yule 1996: 30): Пресуппозиц ия тури Мисол Пресуппозиция Экзистенциал фактив нофактив лексик структуравий контрфактив Ann sings «Эн куйлаяпти» I regret leaving «Кетганимдан афсусланаман» He pretended to be happy « У ўзини хурсанд қилиб кўрсатишга ҳаракат қилди » He managed to escape « У қочиб кета олди » When did she die? « У қачон ўлган ?» If I weren’t ill, « Касал Ann exists « Эн мавжуд » I left « Кетдим » He wasn’t happy « У хурсанд эмас эди » He tried to escape « У қочишга ҳаракат қилди » She died « У ўлди » I am ill « Мен касалман »

www.arxiv.uz бўлмаганимда ( эди )» Жадвал гувоҳлик беришича, фактив ва нофактив пресуппозицияларда хулосавий ҳукм воқеанинг ҳақиқатдан содир бўлаётганлиги ёки бўлганлиги факт эканлигига асосланади ҳамда ушбу хулосанинг ифодаланишида «билмоқ», «англамоқ», «афсусланмоқ», «хабардор бўлмоқ» каби бирликларнинг тасдиқ ва инкор шакллари иштирок этишади. Контрфактив пресуппозиция эса билдирилаётган маълумотнинг ҳақиқатга мос эмаслигига ишорадир: «Агарда сен менинг дўстим бўлганингда, менга ёрдам қилган бўлар эдинг» = «Сен менинг дўстим эмассан». Бу турдаги пресуппозиция асосан мураккаб таркибли нутқий тузилмаларда намоён бўлади ва «мантиқий мерос» (inheritance) қоидаларига амал қилади. Пресуппозиция маъносининг бўлакдан яхлитга, эргаш гапдан бош гапга, диалогик тузилма бошланишидан кейинги бўлакларига ўтиши умумий кузатилган ҳолдир. Тилшунослар «прессупозиция» тушунчасини файласуфлардан ўзлаштирганликлари маълум ва фалсафадан атаманинг кўпмаънолилиги, тавсифий ноаниқликларининг тилшуносликка ҳам кўчиши табиийдир. Натижада ушбу ҳодиса турли кўрсаткичларга нисбатан турлича таснифий гуруҳларга ажратилиб келинмоқда. Буни ҳатто ушбу тушунчани тилшуносликка биринчилардан бўлиб тадбиқ қилган Пётр Стросоннинг қарашларида ҳам кўриш мумкин. Олим ўтган асрнинг ўрталарида (Strawson 1950; Стросон 1989) мантиқшунос Б.Расселнинг лисоний бирликларнинг маъносини тавсифловчи дескриптив назариясини тафтиш қилаётиб, гап маъноси ва унинг нутқий қўлланишидаги мазмуни ўртасидаги муносабатга эътиборни қаратди. Шу тахлит семантик ва прагматик пресуппозицияни фарқлаш йўлидаги уринишлар бошланди. Олмон тилшуноси К.В.Ҳемпфернинг ( Hempfer 1977) гап маъносида контекстдан ташқари, ҳеч қандай нутқий вазият билан боғлиқ бўлмаган ҳолда мавжуд бўлган хулосавий ҳукмни семантик пресуппозиция сифатида

www.arxiv.uz қараш лозимлиги ҳақидаги фикри бошқалар томонидан ҳам қўллаб – қувватланди (В.В.Богданов, В.А. Звегинцев, Е.В. Падучева, М.Л.Макаров, Н.Махмудов, А Нурмонов ва бошқалар). Дарҳақиқат, пресуппозициянинг лисоний бирлик маъноси билан боғлиқлиги ҳақида олдинги саҳифаларда гапирилди. Гапнинг семантик тузилиши пресуппозицион пойдеворга эга эканлигини ҳеч ким инкор этмайди. Шунинг учун ҳам «Аббос менга китобни берди» гапи «Аббос деган йигитнинг борлиги» (экзистенционал пресуппозиция) ва «унинг менга китобни берганлиги» (фактив пресуппозиция) ёки бермаганлиги (нофактив пресуппозиция) ҳақида хулосавий ҳукмларнинг юзага келиши табиийдир. Булар оддий мантиқий хулосалардир. Аммо лисон фақат турғун, ягона бир қолипга солинган, доимий мазмунга эга бўлган бирликлар тўплами эмаслигини яхши биламиз. Лисоний фаолиятда шундай ҳолатлар юзага келадики, уларни бевосита, олдиндан берилган ягона бир андозага биноан тавсифлаб бўлмайди. Хусусан, «Менинг онам мендан ёшроқ» нутқий бирлигини олайлик. Ҳар қандай кишидан сўрасанг, уни маъно жиҳатидан ғалати туюлишини, мантиқий нормадан чекиниш эканлигини айтади. Бундай баҳо билан гапнинг семантик пресуппозициясини аниқлаб бўлмайди, фақатгина у «Х У га нисабан ёш» қолипига тушади: а ) Барно Шалоладан ёш; б) Менинг опам Барнодан ёш; в) Барно мендан ёш; г) Менинг онам мендан ёш. Албатта, онанинг ўз фарзандидан ёш бўлиши мумкин эмас. Мазмуний ва пресуппозицион ғайритабиийликни йўқотиш учун гапнинг махсус (алоҳида турдаги) қўлланиш матнига мурожаат қилишга мажбурмиз. Нутқий қурилмаларнинг бундай қўлланиши билан қизиққан Жон Лайонз My mother is younger than I am – «Менинг онам мендан ёш» кўринишидаги гапларнинг мазмундорлигини таъминловчи ягона восита нутқ вазияти, контекст

www.arxiv.uz эканлигини алоҳида таъкидлаган эди ( Lyons 1977: 419). Ўз тиббий кўрсатмаларини онасининг тиббий варақаси билан қиёслаётган одамнинг ҳайратли гаплари: «Ё тавба! Менинг онам мендан ёш! Албатта, гап ёшда эмас, лекин у ҳақиқатдан ҳам мендан ёш, тиббий кўрсаткичларга қаранг !» Диққат қилинг: сўзлаётган шахс айтаётган гапининг маъносиз туюлишини сезиб, изоҳ бермоқда, яъни онасининг ундан ёш кўриниши тиббий кўрсаткичларга боғлиқ эканлигини уқтирмоқда. Демак, пресуппозиция ва ҳар қандай маъно ифодаси билан боғлиқ бўлган бошқа ҳодисаларнинг воқеланиши, лисоний тус олиши учун маълум миқдорда нутқий вазият контексти талаб қилинади. Семантик ва прагматик прессупозицияни фарқлаш, уларни ягона бир лисоний-мантиқий фаолиятнинг икки мустақил қисмларига ажратишга сабаб бўлмоқда. Ҳолбуки, лисоний ва мантиқий ҳаракатлар ягона бир фаолият доирасида ижро этиладиган, бири иккинчисини тақозо этувчи ҳодисалардир. Семантикани, лисоний бирликлар маъносини ушбу лисондан фойдаланувчининг дунё ҳақидаги билимидан холи ҳолда қараш хатодир. Доимий ҳамкорликда ижод қилишаётган америкалик семасиологлар Ж.Катц ва Ж.Фодор ҳамда уларнинг шогирдлари семантикани контекстдан холи, сўз ва гапларнинг қандайдир доимий, турғун маъноси билан шуғулланувчи соҳа деган ғояни сингдиришга қилган ҳаракатлари бундай «атомистик» ёндашувнинг салбий натижа билан тугашини кўрсатди. Ажратувчилик, чексиз бўлакларга бўлиб ташлаш амали методологик жиҳатдан ҳар доим ҳам кутилган самарага олиб келамвермаслиги илмий тафаккурда ўз тасдиғини топган. Жаҳон руҳшунослигининг энг катта «вакил»ларидан бири бўлган Л.С.Выготский 1934 йилда нашр эттирган «Тафаккур ва нутқ» номли рисоласида нутқнинг инсон психологик-мантиқий фаолияти билан боғлиқ томонларини ўрганаётиб, психологик фаолиятни элементларга эмас, балки бирликларга ажратиш методидан фойдаланиш лозимлигини уқтиради. Олимнинг тавсифича, «бирлик, таҳлилнинг (илмий-мантиқий таҳлилнинг – Ш.С.) шундай ҳосиласики, у элементлардан фарқли равишда,

www.arxiv.uz яхлитга хос бўлган барча хусусиятларга эгадир ҳамда бу хусусиятлар қайта бўлинмайдиган бирликнинг «тирик» таркибини ташкил қилади» (Выготский 1934: 9; қиёсланг: Фам 2003: 114). Яхлит таркибидаги бирликлар унга (яхлитга) хос хусусиятларга тўлиқ эга бўлишига қай даражада ишонишни билмайман, лекин руҳшунос таклиф қилган метод лисоний таҳлил учун ҳам муҳим эканлигини таъкидламоқчиман. Умуман олганда, пресуппозициянинг семантикага оид бўлишига, унинг матндан ажралган ҳолда мавжуд бўлишига гумоним йўқ эмас. Бу гумон тасдиғини қуйидаги гаплар таҳлилида кўриш мумкин: а) Муаллиф ушбу рисолани тугатмасдан олдин уйланди. б) Муаллиф ушбу рисолани тугатмасдан олдин вафот этди. в) Муаллиф ушбу рисолани тугатди. Келтирилган гаплар қиёсидан кўринадики, « Муаллиф рисолани тугатди» прессупозиция хулосаси фақатгина (а) га мос келади. Олам ҳақидаги билимимиз эса ушбу пресуппозициянинг (б) туридаги гапларга мос эмаслигини исботлайди, чунки прессупозицияда маълум («ушбу») рисола тугатилганлиги ҳақидаги хулоса мавжуд. Демак, рисола муаллиф вафотидан олдин тугаган бўлиши шарт. Маълумки, семантик таҳлилда маъно лисоний бирликларнинг доимий, инвариант мундарижаси сифатида ажратилади. Прессупозиция эса инвариантлик хусусиятига эга эмас, у доимий мундарижавий хулоса бўла олмайди, унинг воқеланиши матнда, мулоқот контекстида кечади. Шу сабабли бўлса керакки, кейинги йилларда олимлар прессупозицияни асосан прагматик ҳодиса сифатида талқин қилиш йўлидан боришмоқда. Прагматик прессупозиция ҳодисаси талқинида икки йўналиш мавжуд: уларнинг биринчисида нутқий ҳаракатнинг жўялилиги ва самарадорлиги асосий мезон сифатида қабул қилинган. Ижро этилаётган нутқий фаолият ва қўлланилаётган лисоний тузилмалар жўяли, ўринли бўлган тақдирдагина мулоқот натижали кўчишини биламиз (Маҳмудов 2007). Шунинг учун ҳам

www.arxiv.uz нутқий жўялилик ва самарадорлик шартлари (а ppropriateness and felisity conditions – Brown , Yule 1983: 27) прагматик прессупозициянинг асосий тамойилига айланади. Иккинчи йўналишдаги талқинда прагматик прессуппозиция мулоқот иштирокчиларининг ахборот мавзуси, предмети ҳақидаги умумий билими, ишончи ( common knowiedge , shared beliefs ) сифатида қаралади. Бунда коммуникатив фаолиятнинг ички ва ташқи шарт-шароитларининг когнитив идроки асосий ўринни эгаллайди. Бу кўринишдаги талқинда прагматик прессупозиция бевосита матн таркиби, унинг қисмларининг ўзаро муносабати билан боғлиқ эканлиги аён бўлади. Менимча, эслатилган икки йўналишдаги талқинни ҳеч тортинмасдан умумий махражга келтириш мумкин, зеро, жўялилик ва самаралилик шартлари матнда фаоллашадиган пропозицияни бевосита контекст, мулоқот вазияти билан боғлайди. Мулоқот бирлигининг жўяли, ўринли эканлигини фақатгина контекстда, унинг бўлаклари таркибида аниқлаш имкони бор. С. Левинсон келтирган таърифни олайлик: «А нутқий бирлиги (гап) В пропозициясини прагматик жиҳатдан назарда тутиши учун А жўяли бўлиши ва В нинг мулоқот иштирокчилари учун умумий маълумлиги шарти бажарилиши лозим» ( Levinson 1983: 205). Ахир бу Р.С.Столнекер берган таърифнинг айнан муқобили эмасмикан: «Пропозициянинг прагматик маънода прессупозиция бўлиши сўзловчи унинг (ҳукмнинг –Ш.С.) ҳаққоний эканлигини ўз-ўзидан маълум деб ҳисоблаши билан боғлиқ... балки прессуппозицияни нутқий фаолиятда намоён бўладиган мураккаб мойилликлар, мослашувчанлик сифатида қараган маъқулдир» (Столнекер 1985: 427). Иккала таърифда ҳам урғу мулоқот вазияти, матнига берилмоқда. Мулоқот самарали бўлиши учун унинг иштирокчилари маълум даражада умумий когнитив заҳирага эга бўлишлари лозим, уларнинг пропозицияга оид билимларида умумийлик бўлмаса, англашилмовчилик юзага келиши муқаррар.

www.arxiv.uz Прагматик прессупозициянинг матнга хослиги, контекстга оидлигини эътироф этган ҳолда лисоний бирликларнинг кўп маънолилиги, уларнинг турли матн муҳитларида (нутқий вазиятларда) турлича мазмун ифодалаш имкониятига эга бўлишини ҳам унутмаслик лозим. Худди шунингдек, нутқий тузилмалар ҳам турли мазмундаги умумий билим (ахборот) ни ифодалаш қудратидан маҳрум эмасдирлар. Шунинг учун ҳам айрим тилшуносларнинг нутқий бирлик сифатида қаралаётган гап имкониятидаги пресуппозициялар ( potential presupposition ) тўпламига эга ва контекстда намоён бўлаётгани эса фаоллашган пресуппозициядир ( actual presupposition ) деган фикрига ( Gazdar 1980) қўшилмоқ керак. Бу ҳолда контекст мулоқот иштирокчилари учун маълум бўлган имкониятлар тўпламидан фақатгина бирини танлаб олиш имконини беради ва бу пропозиция барча учун умумий, мазмуний қарама- қаршиликка йўл қўймайдиган ( noncontroversial - Levinson 1983: 212) ахборотни ифодалаши лозим. Масалан, « Франция қироли Версалда яшамайди » гапи сўзловчи ва тингловчи учун умумий бўлган «Францияда қирол йўқ » прессупозиция билимини акс эттириши кутилади. Аммо бундай прессупозицияга эга бўлиш учун суҳбатдошлар иккаласи ҳам Франция сиёсий тизими билан таниш бўлмоқлари керак, акс ҳолда кулгули ҳолат юзага келиши ҳеч гап эмас. Сўз ўйини билан боғлиқ ҳазил ва юморли матнлар кўпинча худди шу ҳолатларга асосланади. Прагматик прессупозиция ҳодисаси лисоний мулоқотнинг рамзий, маросимий, анъанага айланадиган расмий томонлари билан боғлиқдир. Масалан, «ҳазрат», «ҳазрати олийлари» ибораларининг қўлланиши бажарилаётган мулоқот фаолиятининг расмийлиги прессупозициясидан дарак беради. Бунда мулоқот адресати худди шу турдаги мурожаатни талаб қилувчи лавозим, даража соҳиби бўлмоғи даркор (Бинобарин, «ҳазрат» юқори диний лавозимдаги шахс бўлиши мумкин.). Мулоқот жараёнида бундай талаб ва қоидаларга риоя қилинишини ўрганиш натижасида риторик прагматика йўналиши шаклланди. Ушбу турдаги прагматик таълимотнинг асосий мақсади мулоқот тамойиллари ва категорияларини аниқлашдир.

www.arxiv.uz Ушбу тамойиллар ва мулоқот самарасини таъминловчи категориялар ҳақида рисоланинг навбатдаги қисмида батафсилроқ фикр юритишга ҳаракат қиламан, ҳозир эса матн импликатураси масаласига тўхталиб ўтмоқчиман. Импликатурани матн прагматикасига оид ҳодиса сифатида қарашни биринчилардан бўлиб Ҳ. Грайс таклиф қилди. У ҳам ўз устози Ж.Остиндек Ҳарвард университетида ўтказиладиган «Уильям Жеймс ўқишлари» дастурида 1967 йилда ўқиган маърузаларида ушбу тушунчани қўллади. Юқорида айтилганидек, мулоқот жараёнида лисоний бирликларнинг ишлатилиши маълум тамойиллар, қоидаларга асосланади, маълум шароитларда сўзловчи атайлаб ушбу тамойилларга амал қилмаслиги мумкин. Бундай мақсадли «қоида бузилиши» натижасида семантик хулоса ва пресуппозицияга мос келмайдиган мазмун, маъно ҳосил бўлади. Ҳ.Грайс матнда ҳосил бўладиган кўчирма, яширин маънони импликатура ҳодисасига қарам деб ҳисоблайди ( Grice 1975: 1981; Грайс 1985). Эр ва хотин ўртасидаги қуйидаги микродиалогни олайлик: -Заргарлик дўконига кириб ўтайлик, кеча ёқут кўзли узук кўргандим. -Пулим камроқ. Мулоқот жараёнида англашиладиган импликатура мазмуни – «Ҳозир дўконга бора олмайман» ёки «Дўконга бориш истагим йўқ». Ушбу мисолдаги коммуникатив импликатуранинг прессупозиция ҳодисасига яқин туриши кўриниб турибди. Аммо бу ҳодисалар ўзаро фарқ қилади. Импликатура доимий бўлмаган, матнда тез ўзгариб турадиган, ҳатто йўқолиши мумкин бўлган маъно, мазмун элементидир. Пресуппозиция эса, аксинча, матнда йўқолмайдиган, доимийлик хусусиятига эга бўлган мазмуний ҳодисадир. Бу икки ҳодисанинг яна бир фарқи шундаки, пресуппозиция кўпинча лисоний шакл билан боғлиқдир, импликатура бутунлай маъно доирасига киради ва лисоний шаклнинг ўзгариши унга қарийб таъсир ўтказмайди. Шундай қилиб, мулоқот матнида лисоний- коммуникатив мазмунни шакллантиришда пропозиция, референция, экспликатура, импликатура,

www.arxiv.uz пресуппозиция, инференция каби турли категориялар иштирок этадилар. Албатта, ушбу категорияларнинг матн мазмуний тўқимасида тутган ўрни турлича, аммо уларнинг барчаси бир хилда мулоқотнинг самарали кечишини таъминлаш учун хизмат қиладилар. Мулоқот самарасини таъминловчи прагматик қоидалар турли-туманлигини эътиборга олиб, навбатдаги саҳифаларда уларнинг айримларини батафсилроқ ёритиш ниятидаман.

O'xshashlar

Прагматик синонимия

Таржиманинг прагматик муаммолари

Коммуникатив-прагматик йўналишнинг шаклланиши

Прагматика ва семиотик жараён ёхуд прагматиканинг лисоний-семиотик тизимдаги устуворлиги

Маънонинг торайиши ва кенгайишининг прагматик хусусиятлари