Олтой ва Хун даври - Tilshunoslik - Referatlar

Олтой ва Хун даври

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

98 KB

Ko'chirib olish

Олтой ва Хун даври Режа : 1. Олтой даври хақида 2. Мангол тилининг умумийлиги , ҳозирги туркий тилларнинг қайси бирида сақланмоқда ? 3. Урал – Олтой тилларининг генетик қариндошлиги хақида.

Туркий тилларнинг хронологик рамкадаги фан томонидан аниқланмаган энг қадимги ривожланиш даври- бу олтой тил муомала даври эди. «…Монгол тили турк ва тўнгус тиллари билан» – деб ёзган эди академик Б.Я.Владимирцов, -шартли равишда олтой тили деб аталадиган ягона умумий бобга эга. Олтой тили алоҳида ҳолда маълум эмас, лекин олтой тиллари монгол, турк тўнгус тиллари олтой тиллари ривожланиши процесида пайдо бўлади. Шундай қилиб ҳозирги замон турк , монгол, тўнгус тилларида фонетик, лексик ва грамматика қирраллари сақланган умумий қадимги тил мавжуд бўлиб деб ҳисобланади. Ушбу гуруҳ тил группаси ривожланишда олтой даври фанда алоҳида кўрсатилмаган. Ҳатто, тарихий ёдгорликларда тил ёдгорликларида ҳам бу давр халқлари, тиллари ҳақида аниқ маълумот бериши мумкин бўлган бирор нарса келмаган. Бу давр тиллари ҳақида ва уларнинг қирралари ҳақида биз солиштирма – (қиёсий) тарихий методнинг гипотетик қайта тиклаш билан ҳозирда ҳаёт бўлган ва йўқ бўлиб кетган тилларни қадимий элементларидан билиб оламиз. Булар анча кейин тилларни икки катта группага деференцания бўлиб кетганини кўрсатади. Булар ҳозирги замонда: бир томондан тўнгус-манчжур ва иккинчи томондан турк-монгол тил группаларидар. Дифференициация белгиларининг энг қадимги ва ҳарактерли томонларидан бири шуки-кузатилган тилларда ҳозирги замон тилларида фонетик ундошларининг ўхшашлиги яъни тўнгус билан манчжур тилларининг ундошлари монгол-турк ундошларига ўхшашлиги мос келишидир. Баъзи бир турк тилларида сақланиб қолган олтой тил муомила даври бошқа тиллар билан қадимдан боғланиши бор. Бу тилларга ёқут, хоқас, бошқиртлар киради. Тўнгус тилидаги (чутин) манчжур тилидаги (гусин) билан ўхшаш, монголларда (гучин) дейилади. (бу 30 дегани) Манчжур тилидаги (хусин), монгол тилидаги (кучин), олтой тилида (куч), хокасларда

(кус), ёқут тилида (куус), боқирт тилида (кос), деилади. Охирги мисолларимиз шуни кўрсатадики, ёқут, хокос, бошқирт тиллари билан, тўнгус-манчжур тиллари билан қадимдан яратилиш мобайнида генетик боғланиш бўлган. Чуваш ва бошқа турк тилларида ўхшашликни таққослаймиз. М, (чор) чуваш тилида «комно» (бошқа тиллардаги тиз: тизе: диз:дизе) чуваш тилидаги (черен) ноготь (тирноқ) дир. Кўп холларда турк тили билан чуваш тили эса монгол тили билан яқинлашади. МУАММО: Олтой даврида туркий тилларнинг ривожланиши қандай характерланади. Олтой даврида турк тилларини ривожланиши шундай ҳаракатланадики, биринчидан, монгол, турк, тўнгус-манчжур тилларида диф- си ягона умумий тилга бирлашади, иккинчи томондан эса ўша ягона тилни иккига бўлишган. 1.Турк-монгол ва 2.Тўнгус-манчжур тилларига бўлинади. Бу бўлимларни ҳар биттаси ўзини диф-цияси ҳолатида ўзини фанатик, грамматик белгиларига эга бўлади. Олтой даврига тўнгус-манчжур гуруҳларини ўзинигина эмас,балки турк ва монгол тилларининг икки мустақил группага ажратиш процессини кўрсатади. Ҳозирги монгол тилларида кўрсатилишича бир томондан турк тиллари, иккинчи томондан фонетик белгилари ҳарактерланади монгол ва турк тилларидаги дифференциялашга (ротацизм) ва (ламбдаизм) ни қирғизиш мумкин. Монгол тилидаги ундошлар р ва л турк тилидаги ундошлар з ва ш ва л ни сақланиши алоҳида, фақат қадимги ва ҳозирги чуваш тилларига киради. Кўп холларда фонетик ўхшашликлар т-с, ч-ш ҳозирги турк тилларида ёқут, хокас, башқирд қадимги умумий фонетик, тўнгус-манчжур чизиқларини сақлаган. Монгол тили умумийлиги ҳозирги туркий тилларнинг бирида сақланмоқда, яъни чуваш тилида. Мисол.

Чуваш т. р бошқа турк тилларида з варам « узун» узун варах «долге» узуқ иер «след» из кер «куз» куз пар «лед» буз тир «канизивать» диз хер «киз» киз хур «гусь» каз хуран «котель» казан чер «колено» диз «чертиль» сиз сер «цедить» сўз шур « болото» саз сер « сто-юз» йуз сул « йил» йаш // жас пилек «беш» бии // бес тел «время» туш// тус «цель» телек «сон» туш // тус хел «зима» киш // кис чул «камень» таш// тас тош шал «зуб» тиш// тис алак «дверь» ешиқ// есиқ гелт «слушать» ешит// есит Чуваш тили Р. Бошқа турк тилларида з. р-з л-ш боғланишлари шу билан изоҳлаш

мумкин-ки, улар нафақат хос, балки бошқа турк тилларида ҳам ҳам учраши мумкин. Бу белгилар турк тилини лексикасида тарихий синонимлар ҳолатида ёки бошқа сўзлар холатида учраши мумкин. Қадимги р турк тилларини ичидагина эмас, бошқа турк тилларини ичида ҳам з га ўхшашдир, фақат буларгина эмас яна р д ва й ундошларига ҳам ўхшашдир. Бу турк тилларини кейинги ривожланишида алоҳида белгилари дифференцация мобайнида турк тилларини нечта алоҳида гурухлар ташкил қилинган. Чуваш тили бошқа турк тилларда шар -сий- ура -айак- аёқ варан -айан- керу -куйёв- зять сар -йай- ёй таран -той- таран хуран -кайинь кайин МУАММО: Урал тилларининг ҳозирги ҳудудий тарқалиши қандай? Урал тиллари оиласи фин-угор ва самодий тилларини ўз ичига олади. Бу тилларда гаплашувчи халқларнинг дастлабки ватани Урал тоғлари атрофи деб фараз қилинади. Шу туфайли бу тиллар Урал тиллари номи билан юритилади. Ҳозир Сибирда яшовчи ханти, манси, ичонасанлар, Волга бўйида яшовчи мордва, марилар, коми АССРда яшовчи коми, удмуртлар, Болтиқ бўйида яшовчи эстон, карель финлар ва Марказий Европадаяшовчи венгерлар Урал тиллари оиласига мансуб тилларда сўзланадилар. Олтой тиллари ҳам учта катта группасини ўз ичига олади: туркий тиллар, мўғул тиллар, тўнгус тиллари. Бу тилларда ҳозирда асосан Осиё қитъасининг Сибир, Мўғилистон Шарқий-шимолий Хитой, Ўрта Осиё, Волга бўйи, Яқин Шарқ, Кавказ территорияларида яшовчи халқлар гаплашадилар. Урал ва Олтой тиллари структурасида анчагина ўхшашлик мавжуд. Булар қуйидагилар:

1. Бу тиллар аглютинетив типдаги тиллар бўлиб, уларда аффикс ва асос аниқ чегараланади, ўзак сўз-формага тенг келади, ҳар бир грамматик манони бошқа-бошқа форма ясовчи аффикс ифодалайди. 2. Бу тилларнинг деярли барчасида сингармонизм у ёки бу даражада мавжуд, бу фонетик ҳодиса Хинд-Европа, ҳамит –семит каби тил оилаларида учрамайди. 3. Қарашлилик махсус грамматик категория билан ифода этилади. 4. Грамматик род категорияси мавжуд эмас. 5. Бир типли турланиш хусусиятига эга (яъни от, сифат, олмош каби сўзлар туркумлари ҳаммаси бир хил турланади), Хинд Европа тилларида, масалан рус тилида бу сўз туркумлари турланишда ўзаро фарқланиши билан биргаликда, бир туркумнинг ўзида уч хил турланиш формалари системаси мавжуд. 6. Хинд-Европа тилларидаги предлог функцияси бу тилларда кўмакчилар бажаради. 7. Аниқловчи билан аниқлаш ўзаро сонда мослашмайди (бундан фин-уғор, тўнгус-манчжурлар тилларининг айримлари мустасно). Ҳозирги тилшунос, тарихчи ва бошқа олимлар хунларни тил жиҳатидан тўнгус ёки муғул эмас, балки туркий деб кўрсатадилар. Қадимги Хитой манбаларида ҳам 6 аср турклари хунларинг бевосита авлоди сифатида қаралади. Бироқ, Марказий Осиёдан то Волга дарёси бўйигача бўлган территориядаги хунлар бир хил тилда гаплашган деб бўлмайди. Хун даврида қабила ва уруғларнинг тили бир-биридан фарқ қилган. Лекин бу фарқ бир тил оиласи ичида элементар тарзда бўлган. Хунларнинг ёзуви бўлганлиги хақида айрим маълумотларгина мавжуд, лекин бу ёув акс этган ёдгорлик топилмаган. Хитой манбаларида эса хунларнинг ўз ёзуви бўлганлиги ҳақида шундай дейилади: Хитой элчиси 245-250 йилларда Камбоджага боради ва қайтиб келгач, қуйидагича ахборот беради: «Улар ёзуви хун ёзувигаухшайди», бундан ташқари,

Хитой манбаларида хунлар солиқ тўловчиларнинг мол-мулкини ҳисобга олувчи китоб тутганлиги ҳам айтиб ўтилади. Баъзи олимлар туркий руник ёзув хун ёзувининг тараққиёти натижасида вужудга келган деб ҳисоблайдилар ва буни асослашга ҳаракат қиладилар. Умуман, хун давлатининг, маданиятининг тараққиёт даражаси уларда ёзув бўлишини тақозо қилади. Бу ёзув хунларнинг ўзи томонидан ихтиро қилинганми ёки улар бошқа халқларнинг ёзувидан фойдаланганми ҳар ҳолда кўпчилик бу ёзув, агар мавжуд бўлган бўлса, ғарбдан келган деган фикрни ёқлайди., бу ҳозирча номаълум. Хунларда ижтимойи тузум. Марказий Осиёдан Дунай буйларигача етиб борган биринчи турк давлатини хунлар тузган эди. Дастлаб Гоби сахросининг жануби-ғарбида пайдо бўлган хунлар эрамиздан аввалги 12 асрда Ғарбдан Шарққа ўтадилар ва бу ердаги кўчманчи қабилаларни бўйсундирадилар. Эрамиздан аввалги 9 асрдан бошлаб хунларнинг Хитой билан уруши бошланади. Мана шу пайитда Хитой чегарасида пайдо бўлган юзчжи қабилалари ҳам кўчая бошлайди. Бир неча аср давом этган курашдан кейин хунлар қабилалари чўл зонасида гегемонликни ўз қўлига киритади. Эрамиздан аввалги 165 йилда юзчжилар ва усунлар Ғарбий Тянғ-Шан ҳамда Еттисувга чекинадилар. Хун давлати айниқса шанюй Модэ (эрамиздан аввалги 209 йил) даврида кўчаяди. Хун давлати уруғ-қабилачилик асосида вужудга келган эди. Уруғ сайланган оқсоқол томонидан бошқарилар эди. Хун давлати 24 уруғнинг уюшмасидан ташкил топган. Ҳар бир уруғининг ўз оқсоқоли бўлган. Ана шу 24 уруғ оқсоқоли ичидан энг обрўлиси хунларнинг шанғюйи (уруғ, буюк) бўлган. Шанғюй мутлоқ ҳоким бўлган эмас. Шанғюй аввал сайланган бўлса, кейинроқ у мерос бўлиб ўта бошлаган. Хунлар Модэ давридан бошлаб ҳарбий тартибга катта эътибор берганлар. Хоинлик қилганлар, ҳарбий интизомни бузганлар ўлимга маҳкум қилинган. Ўғирлик қилганларнинг мулки, баъзан оиласи ҳам мусодара қилинган. Ер давлатининг асоси ҳисобланган ва ҳар бир оила ва уруғнинг ўз қишки ва ёзги яйлов бўлган.

Хунларда кўллар ҳам бўлган, лекин улардан уй ишларида фойдалнилган. Асосан, урушда асир тушганлар қулга айлантирилган. Хун эркаклари туғма жангчи бўлган, яъни уруш пайтида урушга яроқлиларнинг ҳаммаси иштирок этган. Бойишнинг асосий манбаи уруш пайтида олинган ўлжа бўлган. Шунинг учун уруш уларнинг хаётида муҳим яшаш манбаи ҳисобланган. Хун аскарлари асосан ўқ-ёй билан қуролланган. Урушда хунлар қўллаган асосий тактика тасодифан, шиддат билан ҳужум қилиб чекинишдир. Агар душман ҳужумга ўтса, хунлар ҳужумни қабул қилмай, турли томонга чекиниб, яна тўпланиб ҳужумга ўтганлар. Шунинг учун уларни ҳайдаб юбориш осон, енгиш қийин, тор-мор келтириш мумкин эмас эди. Ўша даврда хун аёллари тараққий этган давлатларда, масалан, Хитой, Ҳиндистон ва Эронда бўлгани каби камситилмаган аксинча, улар ижтимойи ҳаётда актив иштирок этганлар. Эрамизнинг 215 йили Хитой билан олиб борилган давомли уруш натижасида ҳамда кўчаяётган сяньби қабилаларининг таъсирида хунлар тўрт тармоққа бўлиниб кетади: 1. Шимолий хунлар: булар Сибирга силжиб, уғор қабилалари билан аралашиб кетадилар 2. Юэбань таъсрида бўлган хунлар 3. Хунно-сяньби аралаш қабилалар 4. Хитой хунлари: булар 5 асрга келиб тўлиқ хитойлашиб кетадилар Европада гунн номи билан юритилган истилочилар асли сяньби қабилалари таъзийқидан қочиб, Урал тоғлари атрофига келиб қолган ва у ердаги угор қабилалари билан аралашиб кетган шимолий хунларнинг авлодлари эди. 150 йил давомидаги бу аралашув хунларнинг қиёфаси ва психикасини ҳам ўзгартириб юборди. 350 йилдан бошлаб хуннларнинг Европада юриши бошланди. Хун даври.

Тарихий манбаларда хунн, хун, гун номалари билан юритиладиган қабилалар ҳақида энг дастлабки маълумотлар Хитой манбаларида ва кейинроқ Европа тарихчилари асарларида учрайди. Бу манбаларда, айниқса Ҳитой манбаларида айтилишича. Хунлар Гоби саҳросининг жанубий томонида яшаган хяньюн ва хуньюн қабилаларининг шу саҳродан ўтиб, Шимолий Хитой, Монголия, Забайкалье территориясидаги аборигенлар ва хитой элементларининг аралашувидан ташкил топган. Бу ҳодиса тахминан эрамиздан авалги иккинчи минг йилликнинг охирларига тўғри келади. Хунларнинг антропологик тузилиши ҳақида. Маълумки, дунёда уч хил инсон ирқи мавжудлиги аниқланган: европоид, монголоид ва негроид. Ирқ инсоннинг ташқи тузилиши асосида белгиланади. Бу белгилар қуйидагилар: терининг ранги, бўйининг паст-баландлиги, калла суягиинг тузилиши, сочининг ранги, кўриниши, бурун тузилиши, кўз тузилиши, лабнинг қалин-юпқалиги, икқиламчи жун системасининг ривожланиш даражаси ва ҳоказо. Археологик қазилмаларнинг кўрсатилишича, хунлар яшаган территорияларда ўша дарда европоид ва монголоид қабилалар ҳам яшаган. Хитой жанубидаги Ди, Саян-Олтой ва шунга яқин территорияларда яшаган динли қабилалари европоидлар. Манчжурия территориясида яшаган дунху, сяньби қабилалари монголоидлар бўлган. Хунлар антропологик жиҳатдан қадимги барча йирик қабилалар каби бир хил бўлмаган. Антропологларнигн тадқиқотлари шуни кўрсатадики, хунларнинг европоид ва монголоид элементларининг аралашуви акс этган. Шунинг учун улар антропологик жиҳатидан полеосибир тилини қилади. Улар юзининг кичиклиги, бўйининг баландлиги, бурнининг катталиги билан шимолий монголоидлардан ажралиб тўрган. Кейинроқ бориб, хунлар ичида шимолий монголоидларга хос белгилар ҳам пайдо бўлган. (Шимолий монголоид қабилалари, жумладан, дунху қабилалари калласинигн катталиги, юзининг кенглиги билан фарқланганлар). Умуман, қадимги даврда (ҳозирда бўлгани каби) бир қабила, халқ ичида турли ирққа хос элементларни учратиш мумкин.

МУАММО: Хунлар ирқий ва антропологик жиҳатдан қайси халқларга яқин турган. Шундай қилиб, хунлар европоид ва монголоид ирқларнинг арлаш типи бўлиб, турли даврларда ижтимоий сабабаларга кўра уларда дам европоидлик, дам монголоидлик элементлари устунлик қилган. Хунларнинг ҳаёти ва яшаш тарзи. Хунлар кўчманчи чорвадор бўлганлар, асосан йилқичилик, қорамолчилик, қўйчилик билан шуғулланганлар. Бундан ташқари, улар туя ва эшак ҳам боқишган. Ҳар бир оила ўз подасига эга бўлиб, ёзда тоғлик яйловларга, қишда эса пасттекисликка кўчиб юришган. Албатта, кўчманчилик шароитида отнинг роли алоҳида ажралиб тўрган. У ҳам транспорт воситаси сифатида хизмат қилган, ҳам гўшт учун боқилган. Хунларнинг отлари, ўрта ва баланд бўйли, тез чопадиган ва чидамли бўлган. Ўрмон-чўл зонасидаги хунлар дарахтлардан юртлар ва хун аравалари ясаганлар. Бу зонада овчилик ҳам тараққий этган. Улар, асосан, бургут овлаб, патидан ёй уқи тайёрлаганлар. Уларнинг овқати асосан гўшт, сут. қимиз бўлган. Кийимлар қуй жунидан туқилган ёки терилардан тайёрланган. Терини ошлаш ва тайёрлашни яхши билганлар. Ипак ва ипак кийимлар Хитойдан келтирилган. Деҳқончилик билан мунтазам шуғулланмаганлар. Баъзи хун қабилаларининг ўрмон-чўл зонасида буғдой, тариқ экканлиги маълум. Лалмикор ерларга (яъни суғориш шарт бўлмаган жойларга) экин экиб, йиғиштириб олиш деҳқончиликнинг энг кенг тарқалган формаси бўлган. Археологик қазилмалар хунларнинг металл эритиш билан, хунармандчилик билан шуғулланганини кўрсатади. Забайкалье ва Монголия территорияси эрамиздан аввалги иккинчи минг йилликдаёк бронза металлургиясининг марказларидан бири эди.

Хунларда, кенг тарқалган бўлмаса ҳам, шаҳар ҳаёти мавжуд эди. «Хун шаҳарлари тахминан тўрт бурчак шаклида бўлиб,… хунармандчилик маҳаллари, ҳукмдорлар саройлари ҳамда турар жойлардан иборат эди». Хунларда маданият. Тарихий манбаларда кўрсатилишича, эрамиздан аввалги биринчи минг йилликда Забакайкалье ва Марказий Монголияда хунларнинг илк мустақил маданияти вужудга келади. Бу тарихда «плитали кабр маданияти» деб юритилади. Бу маданият бронзадан ясалган жуда кўп ёдгорликларни ўз ичига олади. Уларнинг баъзилари буғу тасвири билан безатилган бўлиб, булар уларнинг жуда катта маҳорат эгаси бўлганлигини кўрсатади. Эрамиздан аввалги 3 асрга келиб бронза ўрнига темир ишлатила бошлайди. Хунармандлар қимматбаҳо тошлардан турли безак ва тақинчоқлар ясаганлар. Аёллар кийимидаги айрим нақш формалари ўз нафислиги билан ажралиб туради. Н.К.Антановнинг айтишича, хунларга тегишли бадиий буюмлар дунёнинг барча йирик музейларида мавжуд бўлиб, тасвирий санъатнинг «ҳайвон стили» деб номланадиган турининг ихтирочиси ва тарқатувчиси ҳам эрамиздан аввалги иккинчи ва биринчи минг йилликларда Марказий Осиё территириясида яшаган қабилалар, жумладан, хунлар бўлган. Бу ёдгорликларда кўп шохли афсонавий буғу тасвири кўп учрайди, бундан ташқари, буғуга ҳужум қилаётган шер, от қабилар ҳам тасвирланган. Хунларда дин. Хунларда кўп худолилик ҳукм сўрган. Хунларнинг ҳукмдори (шаньюй) ҳар куни чиқаётган қуёшга, кечқурун ойга топинган. Улар ҳар йили баҳорда аждодларига, осмонга, ерга ва рухларга қурбонлик қилганлар. Хунларнинг ҳукмдори «осмон билан ердан туғилган, қуёш ва ер иродаси билан тайинланган» деган унвонга эга бўлган. Тарихчиларнинг фикрича, шимол халқларида бундай дин бўлмаган, бу дин уларга ғарбдаги қўшнилари – юэчжи ёки динлилардан кириб келган. Осмон жисмларидан

юлдузларга ҳам сиғинганлар. Ҳарбий юришларда юлдузлар ҳолатига қаралган. Хунлар нариги дунёдаги ҳаётга ҳам ишонганлар. Шунинг учун марҳумнинг нарига дунёга керак деб ҳисобланган нарсалар билан қўшиб кўмганлар. Баъзи ҳолларда ҳукмдорлар мурдаси билан бирга, уларга нариги дунёда хизмат қилиши учун асирлар ҳам қўшиб кўмилган (айниқса, довюрак асирлар қадрланган). Аждодлар руҳига баъзи асирлар қурбонлик қилинган. Булар хунларнинг динига илк хитой шаманизмининг таъсири деб кўрсатилади. Умуман, аждодлар руҳига ишониш, яъни ўтмиш ота- боболарнинг руҳи кишиларнинг ҳаётига аралашади деб қараш хунларда, кейинроқ туркий халқлар ҳаётида узоқ пайтгача сақлаб келинган. Хунларнинг тили ва ёзуви. Хунларнинг тили ҳақида тарихий манбаларда хилма-хил фикрлар билдирилган. Чунки уларнинг тилида ёзилган бирорта ёдгорлик бизгача етиб келмаган. Хитой манбаларда бизгача етиб келган саноқли хун сўзлари ҳам хитой транскрипциясида ифода этилган бўлиб фонетик жиҳатдан жуда ўзгартириб юборилган. Кастрен, Рамстедт каби баъзи тилшунослар хун тилини туркий ва мўғил тиллари учун умумий бобо тил бўлган, деган фикрни билдирдилар. А.Н.Баскаков хун тили туркий тиллар тараққиётида умумий бир даврни ташкил қилади, деган фикрни, В.В.Бартольд эса хун тили ҳозирги чуваш тили, ўлик тиллардан булғор, хазар тиллари билан бирга бир группани ташкил қилади, деган фикрни илгари суради.

Адабиётлар : 1.Қўчқортоев И. Туркий филологияга кириш. Тошкент. 2.Абдураҳмонов Ғ. Рустамов А. Қадимги Туркий тил.Т.1982 й. 3.Баскаков А. Введение в изучение тюркских язқков. М.1969 4. www . ziyonet . uz

O'xshashlar

Туркий тилларнинг шаклланишида турк хоконлиги даври

Миллий ва ижтимоий курашлар даври адабиёти

Истиқлол ва миллий уйғониш даври адабиёти муаммоларининг намоёндалари

Туркий халклар ва уларнинг тилларини урганишнинг илк даври

Темурийлар даври расмий ёзмаларининг мурожаат кисми