O‘zbekistonda insonparvar, demokratik jamiyat qurishning avj olishi va mafkuraviy vaziyatning o‘zgarishi - Tilshunoslik - Referatlar

O‘zbekistonda insonparvar, demokratik jamiyat qurishning avj olishi va mafkuraviy vaziyatning o‘zgarishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

86.5 KB

Ko'chirib olish

O‘zbekistonda insonparvar, demokratik jamiyat qurishning avj olishi va mafkuraviy vaziyatning o‘zgarishi R e j a: K i r i sh. 1. O‘zbekistonning davlat mustaqilligi va uning ijtimoiy- siyosiy ahamiyati. 2. Ijtimoiy taraqqiyotning o‘zbek modeli. 3. Mafkuraviy vaziyatning o‘zgarishi. Mafkuraviy bo‘shliqni to‘ldirish zaruriyatining vujudga kelishi. Xulosa

K I R I SH Bugun biz yangi davlat, yangi jamiyat qurayotgan ekanmiz, bu tizimda ijtimoiy- siyosiy munosabatlar, odamlarning ongi va tafakkuri ham o‘ziga xos, shu bilan birga, mutlaqo yangicha ma’no kasb etishi shubhasiz. Avvalo, shaxs bilan davlat, inson bilan jamiyat munosabatlari batamom yangicha mazmun va shakl topishi, yangi xususiyatlar, yangi tamoyillarga asoslanishi kerak. Boshqacha aytganimizda, bularning barchasi yangicha qadriyatlar va demoratik prinsiplar mohiyatiga, o‘z turmush va tafakkur tarzimizga mos, biz barpo etishga intilayotgan adolatli jamiyat talablariga javob beradigan munosabatlar bo‘lmog‘i darkor. Bu jarayonning eng muhim jihati shundan iboratki, har qaysi fuqaro, har qaysi inson jamiyat taraqqiyoti va uni yangilashga bo‘lgan o‘z munosabati va o‘rnini, zarur bo‘lsa, o‘z burchini ana shu asosda aniqlab olishi kerak. Asosiy e’tibor xuddi shu muammoga qaratilishi shart. Hozirgi kunda O‘zbekistonda insonparvar, demoratik jamiyat qurish avj olgan sharoitda millatimizni, xalqimizni ma’lum bir g‘oya atrofida birlashtirish, ularni milliy istiqlol g‘oyasi bilan sug‘orish, har bir fuqaro u hoh katta yoshdagi, hoh kichik yoshdagi bo‘lsin, mamlakatda amalga oshirilayotgan islohotlarda aktiv ishtirok etmog‘i lozim. Mazkur mavzu o‘z e’tibori, mazmun-mohiyati bilan bugungi mafkuraviy vaziyatning o‘zgarishi, mafkuraviy bo‘shliqni to‘ldirish bu borada Prezidentimiz I.Karimov tomonidan olg‘a surilayotgan g‘oyalarni talabalarga yetkazishga bag‘ishlanadi. §1. O‘zbekistonning davlat mustaqilligi va uning ijtimoiy-siyosiy ahamiyati. Istiqlol, Mustaqillik, Islohot-bu iboralarni juda ko‘p ishlatsakda, nazarimizda hali biz ularning butun mazmunini, qamrovini, turmushimizga tutgan o‘rnini va rolini

qanchalik anglab yetayotganimizni yana bir karra uylab ko‘rishimiz kerak. Istiqlol va islohot tushunchalari bevosita Milliy uyg‘onish, Milliy o‘zligini anglash, shaxs o‘z qadr-qimmatini tiklash, uning noyob mavjudod sifatida munosib yashash singari nihoyatda chuqur, nihoyatda teran alohida tayyorgarlik, ong va tafakkurda keskin burilish yasash bilan bog‘liq. Ana shuning o‘zi naqadar og‘ir va mashaqqatli, vaqt talab etadigan hodisa ekanligini ko‘rsatadi, mazkur tushunchalar ko‘lamini, vaznini, salmog‘ini belgilaydi. Masalalarning yana bir tomoni ham borki, bu tushunchalar bevosita Istiqlol va islohot tashab-buskori, uning rahnamosi Islom Karimov nomi bilan bog‘liq. Biz mustaqillikni qo‘lga kiritganimizga unchalik ko‘p vaqt bo‘lgani yo‘q. Ammo yangilanishlar jarayon shu darajada tezlashdiki, har bir kunimiz yillar mazmuniga teng bo‘lmoqda. Turmush tarzimiz ham, ong va tafakkurimiz ham, tubdan uzgarmoqda.Bu esa, bevosita istiqlol, islohot va ana shu ikki tushunchani o‘z faoliyatida mujassam etgan –islom Karimov nomi bilan bog‘liq. Darhaqiqat, mamlakatimiz mustaqillikning qisqa davrida asrga tatigulik tarixiy g‘alabalarni qo‘lga kiritdi. Voqealar rivoji, islohotlar shiddati, yangilanishlar odimlari shuncha-lik tezlashdiki, bunday ommaviy safarbarlikni, ommaiy yangi- lanishlarni insoniyat tarixi ko‘rmagan. Mamalakatimizda iqtisodiy, siyosiy, huquqiy va ma’naviy islohotlar bevosita har bir fuqaro qalbi va ongi orqali o‘tkaziladi. Bu butun mamlakatning ham, har bir fuqaroning ham ma’naviy qiyofasini o‘zida mujassam etadi. Islohotlarimizning yutug‘i mamlakatda barqarorlikni saqlaganimiz, iqtisodiyotni rivojlanish yo‘liga olib chiqqanimiz, milliy davlatchiligimizning mustahkam poydevorini yaratganimiz bilangina emas, balki ana shu islohotlar mazmuni- mohiyatining chuqurligi, ular har bir fuqaro, har bir tirik jon tuyg‘ulari, maqsadlari, orzu va umidlari orqali o‘tgan bilan alohida mavqega ega. Islohotlarimiizning ma’naviy kuchi, qadriyati ana shu bilan belgilanadi. Demak, bunday hodisa keyingi yillar jahon islohotchilik tajribasida faqat O‘zbekistonda yuz berdi. Bu holatni nafaqat o‘zimiz, balki jahon jamoatchiligi ham to‘la tan olmoqda.

O‘zbek xalqi salkam bir yarim asrlik siyosiy kishanband-likdan tinch yo‘l bilan ozod bo‘ldi, mustaqillikka erishdik. Bugun O‘zbekistonning ovozi jahon bo‘ylab baralla yangramoqda. Bu –siyosiy mustaqil bo‘lib, ichki va tashqi siyosatda hech kimning, hatto “katta og‘a”ning ko‘rsatmalarisiz ham, o‘z miliy istiqlol va yangilanish yo‘lidan buyuk kelajak sari borish demakdir. Bu-iqtisodiy mustaqillik bo‘lib, yurtimizning bebaho boyiligi ehsonlariga chinakam egalik huquqini qo‘lga kiritib, o‘zbek xalqi farovonligi yo‘lida foydalanish demakdir. Bu-ma’naviy mustaqillik bo‘lib, xalqimizning istiqlol, ozodlikka, o‘z davalatiga ega bo‘lishga adolatli jamiyat qurishga bo‘lgan asriy orzu-umidlarining ro‘yobga chiqarishidir. Zbek xalqi siyosiy va iqtisodiy qaramlikka tushgan davrlarida ham hech qachon ma’naiyat sohasida o‘z mafkuraviy mustaqilligini yo‘qotgan emas. Har qanday taziyqlarga qaramasdan, “Marksizm-Leninizm” kishanlari va panjarasi ortidan ham ma’naiyatimiz kurtaklari doimo barq urib turdi. Ammo bu chuqur milliy ildizlarga ega bo‘lgan ma’naviyat sarchashmalarimi ko‘p asl farzandlarini qurbon qilishlar evaziga saqlanib qolindi. Prezidentimiz I.Karimov “O‘zbeiston XX1 asrga intilmoqda” kitobida XX1 asr arafasida mamlakatimizning rivojlanish strategiyasi islohotlarni chuqurlashtirishi va jamiyatni yangilash borasidagi faoliyatimizning mazmun mohiyatiga to‘xtalib asosiy ustuvor yo‘nalish – “jamiyati ma’naviyatini yanada yuksaltirishdan iborat” – degan edi. Shakllanayotgan milliy istiqlol mafkurasi millatimizning asriy an’ana va urf- odatlarini, o‘zligimizning asosiy xususiyatlarini mujassamlashtirib, jamiyatimiz, mamlakatimiz o‘z oldiga qo‘ygan ezgu muddao va vazifalarini aniq-ravshan aks ettirmog‘i zarur. Toki har bir vatandoshimiz biz qanday jamiyat, qanday dalat, qanday tuzum barpo etmoqdamiz, uning ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy , ma’naviy asoslari nimalardan iborat, degan savollarga javob topishi lozim. Bizning bosh strategik maqsadimiz – bozor iqtisodiyotiga asoslangan erkin demokratik jamiyat barpo etishdir. Yurtimizda yashaydigan barcha insonlar uchun,

millati, tili va dinidan qat’iy nazar, munosib hayot sharoiti yaratib berish, rivojlangan demokratik mamlakatlardagi kabi kafolatlangan turmush darajasi va erkinliklarini ta’minlash davlatimiz siyosatining mazmun-mohiyatini ifodalaydi. Bu – xalqimizning asriy an’analariga, muqaddas dinimizning insonparvarlik mohiyatiga, milliy qadriyatlarimizga sodiq qolgan holda rivojlangan dalatlarning tajribalaridan ko‘r-ko‘rona nusxa ko‘chirmasdan, o‘zimizga xos, o‘zimizga mos rivojlanish yo‘lini davom ettirishni anglatadi. Xuddi shu strategik maqsadlar jamiyat hayotining barcha sohalariga daxldor bo‘lgan vazifalarni amalga oshirishni taqozo qiladi. Siyosiy sohada: Jamiyat hayotni demokratlashtirish jarayonini yanada chuqurlashtirish, uning izchilligi va samaradorligini ta’minlash mamlakatimizda amalga oshirilayotgan siyosiy islohotlarning eng asosiy yo‘nalishdir. 1.Mamlakatimiz siyosiy hayotining barcha sohalarining davlat va jamiyat qurilishini erkinlashtirish, aholining siyosiy faoliyatini oshirish, unda milliy va mumbashariy qadriyatlarga asoslangan siyosiy madaniyatni shakllantirish. Xuddi shu jarayonda demokratiya, fikr va vijdon jrkinligi, plyuralizm va inson haq-huquqlarini ta’minlash, gumanizm va umuminsoniy qadriyatlarga rioya qilib yashash tamoyilini jamiyat hayotining asosiy mezoniga aylantirish. 2.Jamiyatimizda mavjud bo‘lgan turli manfaatlar, qarama-qarshi kuchlar va harakatlar o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlaydigan samarali mexanizmni shakllantirish, siyosiy hayotda haqiqiy ma’nodagi ko‘ppartiyaviylik tamoyilini qaror toptirish. 3.Demokratik institutlarning mustaqil faoliyat ko‘rsatishi uchun yanada kengroq shart-sharoit yaratish, hokimiyat tizmlari bo‘linishining konstitutsiyaviy tamoyiliga qat’iy amal qilish, jamiyat a’zolarining barcha siyosiy, ijtimoiy salohiyatini, tashabbus erkinligini ro‘yobga chiqarish uchun zarur imkoniyatlarni vujudga keltirish. Boshqacha aytganimizda, mamlakatimizda demokratiya tamoyillariga asoslangan hech qanday siyosiy kuchlarning subyektiv xohish irodasiga qaram blmasdan ishni

faol tashkil qiladigan o‘z mohiyatiga ko‘ra jamiyatning olg‘a siljishiga xalaqit berayotgan illat va asoratlarni bartaraf etishga qodir bo‘lgan samarali tizimni shakllantirish demakdir. 4.Mahalliy hokimiyat va fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlarining faoliyat doirasini bosqichma bosqich o‘tkazib borish, nodavlat va jamoat tuzumlarining huquq va mavqeinioshirishni ko‘zda tutadigan “kuchli davlatdan- kuchli jamiyat sari” konsepsiyasini hayotga joriy qilish. YA’ni, bu-odamlarning siyosiy ongi, siyosiy madaniyati va faolligi yuksalib borgani sari, davlat vazifalarini nodavlat tuzulmalar va fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqarish organla-riga bosqichma-bosqich o‘tishi, mahallalarning nufuzi va mavqeining oshishi, ularga ko‘proq huquqlar berilishini ta’minlash demakdir. 5. davlatning islohotchilik vazifalarini demokratik talablari asosida, xalqimiz va jamiyatimiz manfaatlariga mos holda amalga oshiradigan iste’dodli, izlanuvchan, chuqur bilimli va yuksak malakali, Vatanga, ona zaminimizga sadoqatli yosh kadrlarni tanlash, joy-joyiga qo‘yish va yangilashga imkon beradigan tizimni takomillashtirishni taqoza qiladi. Iqtisodiy sohada: Iqtisodiyotning barcha soha va tarmoqlarida erkinlashtirish jarayonini amalga oshirish, olib borilayotgan islohotlarni yanada chuqurlashtirish, xo‘jalik yurituvchi subyektlarning mustaqilligini oshirish, tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirish yo‘lidagi to‘siqlarni bartaraf etish-asosiy vazifadir. 1.Iqtisodiyotni erkinlashtirishdagi bosh vazifa – bu eng avvalo davlatning nazoratchilik va boshqaruvchilik vazifalarini – funksiyalarini qisqartirish, uning korxonalar xo‘jalik faoliyatiga, birinchi nabatda xususiy biznes faoliyatiga aralashuvini tiklash. 2.Xususilashtirish jarayonini yanada chuqurlashtirish va shu asosda mulkdorlar sinfini shakllantirish, jarayonga tarmoqlarning aosini tashkil qiluvchi yirk korxonalarni jalb qilish. 3.Iqtisodiyotga xorij sarmoyasini, avvalo bevosita yo‘naltirilgan sarmoyalarni keng jalb etish uchun qulay hug‘ug‘iy shart-sharoit, kafolat va iqtisodiy omillarni

yanada kuchaytirish. 4.Mamlakat eksport salohiyatini oshirish, uning xalqaro mehnat taqsimotida teng huquqli va o‘zaro manfaatli shartlar asosida ishtirok etish, iqtisodiyotimizning jahon iqtisodiy tizimiga keng ko‘lamda integratsiyalashuvini yanada kuchaytirish. 5.Iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlarni izchil davom ettirish. Xulosa qilib aytganda, O‘zbekiston iqtisodiyotida tarkibiy o‘zgarishlar quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshiriladi. 1.Iqtisodiyotning mulkchilik asoslari rivojlantirilyapdi. Turli mulk shakllari vujudga keldi va takomillashtirilmoqda. 2.Tayyor mahsulot ishlab chiqaradigan korxonalar tarmog‘i kengaytirilmoqda, yangilari qurilmoqda. 3. Kichik va o‘rta biznes korxonalari tizimi shakllantirildi va jadal rivojlantirilmoqda. 4.Bozor infratuzilmasi vujudga keldi. Tadbirkorlarga va aholiga rang-baoang, iqtisodiy, moliyaviy, axborot-reklama, huquqiy va ilgari o‘zimizda bo‘lmagan boshqa xizmat turlari ko‘rsatilmoqda. 5.O‘zbekistonning geografik o‘rni va geopoliti xususiyatlari, transport va kommunikatsiya masalalariga jiddiy e’tibor qaratishni talab etmoqda. Ijtimoiy sohada: Jamiyat hayotining barcha jabhalarida tub o‘zgarishlar amalga oshirilayotgan bozor munosabatlari ustuvor bo‘lib borayotgan hozirgi sharoitda kuchli ijtimoiy siyosiy yuritish taraqqiyotimizning asosiy tamoyillaridan biri bo‘lib qolaveradi. Bu esa milliy istiqlol g‘oyasining ijtimoiy sohadagi tamoyillarini belgilaydi, ularning amalga-oshishiga xizmat qiladi. Kuchli ijtimoiy siyosat deganda, xalq to‘g‘risida – har bir ijtimoiy guruh qatlam, tabaqa, har bir fuqaro, yoshu keksa, erkagu ayol – barcha yurtdoshlarimiz to‘g‘risida g‘amxo‘rlik qilish, islohotlarni, iqtisodiy tadbirlarni xalqmanfaatlarini ko‘zlagan holda o‘tkazish, xalq ta’limi, sog‘loqni saqlash, madaniyat, ilm-fan sohalariga e’tiborni susaytirmaslik tushuniladi. Prezident Islom Karimovning islohotlar islohotlar uchun emas, xalq uchun, uning turmush farovonligi o‘sishi,

munosib hayot kechirishi uchun, degan xulosasi kuchli ijtimoiy siyosat o‘tkazishning ma’no-mazmunini tashkil etadi. Bu esa – davlatimiz siyosatining insonparvarlik mohiyatidan kelib chiqadi. 1.Xalq moddiy farovonligini bosqichma-bosqich va izchil oshirib borish, yurtdoshlarimizning munosib hayot kechirishi va kamol topishi uchun zarur shart- sharoitlarni yaratish, aholini, eng avvalo, uning yordamga muhtoj qatlamlari – bolalar, qariyalar, nogironlar, o‘quvchi yoshlarni ijtimoiy muhofazalashning aniq yo‘naltirilgan mexanizmini yanada takomillashtirish. 2.Xalqimiz uchun muqaddas bo‘lgan oila, onalar va balalarimizning jamiyatdagi o‘rni va mavqeini oshirish sohasidagi ishlarni davom ettirish. 3.Fuqarolarning huquqiy tengligini va qonun ustuvorligini, jamiyat manfaatlari va aholi xavfsizligini yanada samarali kafolotlovchi davlat tuzulmalari faoliyatini takomillashtirish. 4.Kelajagi buyuk davlatni sog‘lom mafkurali, ma’naviy barkamol avlod barpo etishni nazarda tutib, komil insonni siyosati darajasida kuchaytirib borish va umumxalq harakatiga aylantirish. Ma’naviy sohada: Ma’naviy qadriyatlarimiz ni ilm-fan va taraqqiyot yutuqlari bilan boyitib borish, o‘zligimizni chuqurroq anglash, milliy g‘oya va istiqlol mafkurasi tamoyillarini xalqimizning qalbi va ongiga singdirish, muqaddas dinimiz va tariximizni soxtalashtirishga, ulardan siyosiymaqsadlarda foydalanishlarga yo‘l qo‘ymaslik – bu boradagi asosiy vazifalarimizdir. Ushbu vazifalar milliy istiqlol g‘oyasining ma’naviy sohada namoyon bo‘lishining asosiy tamoyillarini belgilaydi. Yangi jamiyat barpo etish jarayonida, eng avvalo, ma’naviy qadryatlarni to‘g‘ri baholay olishni, soxta qadriyatlardan yoki tarixan eskirgan, o‘zidagi bunyodkorlik va ijobiy salohiyatni sarflab bo‘lgan qadriyatlardan haqiqiy hayotbaxsh qadriyatni ajrata olishni o‘rgshanish lozim. Biror – bir qadriyatga baho berlar ekan, uning makmlakatimiz mustaqil taraqqiyotining siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, e’tiqodiy va ahloqiy asoslarini qay darajada mustahkamlay olishi, xalqimizning umumjahon ijtimoiy taraqqiyotining faol subyektiga aylanishiga xizmat qila olishi bosh mezon

bo‘lishi kerak. 1.Xalqimizni ma’naviy yangilanish va islohotlar jarayonining faol ishtirok chisiga aylantirish. Ularning kuch va salohiyatlarni ijtimoiy hamkorlik va millatlararo totuvlik, diniy bag‘rikenglik kabi ezgu maqsadalrga xizmat qildirish 2.Turli qarash va fikrlarga ega bo‘lgan ijtimoiy qatlamlar, siyosiy kuch va harakatldarning o‘ziga xos orzu-intilishlarini uyg‘unlashtiruvchi g‘oya – Vatan ravnaqi, yurt tinchligi, xalq farovonligi barcha yurtdoshlarimiz uchun muqaddas maqsadga aylanishiga erishish. 3.Ota-bobolarimiz dinining gumanistik mohiyatini keng jamoatchilikka tushntirish borasidagi ishlarini davom ettirish, toki bu din xalqimizning ming yillik tarxi, bugungi manaviy hayotimizning ham asosi, ya’ni Alloh doimo qalbimizda. Yuragimizda ekani yurtdoshlarimiz ongiga singib borishiga erishish. 4.Kadrlar tayyorlash milliy dasturini amalga oshirish borasidagi ishlarni davom ettirish, ta’lim-tarbiya tizimini zamon talablari asosida muttasil takomillashtirib borish. 5.O‘zbekistonda yashayotgan barcha millat va ellatlarning qadriyatlari, tili, madaniyati, diniy e’tiqodi, urf-odat va an’analarini hurmat qilish, ularni asrab avaylash va rivojlantirishga ko‘maklashish. 2. IJTIMOIY TARAQQIYOTNING O‘ZBEK MODELI. XX asrning so‘nggi o‘n yilligi jahon tarixiga ijtimoiy dunyoqarashda, jahon hamjamiyatining jug‘rofiy-siyosiy (geopolitik) tuzulishda tub o‘zgarishlar davri bo‘lib kiradi. Jahon yangi davrga qadam qydi. Bu davrning o‘ziga xos belgilari, bir tomondan, davlatlar va xalqlar o‘rtasida yaqinlashuv jarayonlari va hamkorlikning kuchayishi, yaxlit siyosiy va iqtisodiy makonlarning vujudga kelishi yagona xalqaro me’yorlar, qoidalar va andozalarga o‘tish bo‘lsa, ikkinchi tomondan, sotsalistik lagerning yemirlishi totalitar tuzumlarning tugatilishi, unitar tizimlar o‘rnidayosh mustaqil davlatlarning paydo bo‘lishidir. Boshqa aytganimizda Yer kurrasining oltidan bir qismida islohotlar amalga oshirilmoqda. Prezidentimiz I.Karimov ayganidek, “Bu yangi tuzilgan mustaqil davlatlarda

davlat qurilishi va ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar o‘tkazish muammolari mintaqalarning doiralaridan tashqari chiqib, xalqli ravishda umumjahon tusini olganidan dalolatdir”1. Sobiq sotsialistik va boshqa mamlakatlar voqeligi keltirib chiqargan yangi hodisalar, munosabatlar va jarayonlar endilikda an’anaviy tushunchalarga mos kelmay qolgandi. Mulkchilik, ishlab chiqarish, boshqarishning bozor va rejali tartibga solish mexanizmlari, davlatning ijtimoiy-iqtisodiy vazifasi va mazmun va ma’no kasb eta boshladi. Ongimizga singib kelgan “kapitalistik” va “sotsialisti” tushunchalar o‘rtasida farq allaqachonlar yo‘qolganligi ma’lum bo‘lib qoldi. Ularni sun’iy ravishda ajratish mamlakatning ijtimoiy taraqqiyotiga bo‘lishi mumkin xolos. Tafakurning mafkuraviy aqidalardan holi bo‘lgan, har bir mamlakatning va butun jahon ma’rifatparvarligining sifat jihatidan yangi holatga o‘tish shakllari va yo‘llarining xilmaxilligini ko‘rsatib beradigan yangi turi va uslubini yaratish zarurati vjudga keldi. Yurtboshimiz aytganidek, “Hozirgi ijtimoiy, shu jumladan iqtisodiy rivojlanishning hammabop, har qanday mamlakat uchun birday tavsiya etish mumkin bo‘lgan andozalari yo‘qligi aniq-ravshan bo‘lib qoldi.2. Ijtimoiy rivojlanishning turli madaniy, ma’rifiy, tarixiy an’analarning nodirligi va o‘ziga xosligiga tayanadigan shakllari va usullari xilma-xilligi ma’lum bo‘lib qoladi. Totalitar tuzum sharoitida orttirlgan butun tajriba shundan dalolat beradiki, aniq- ravshan tarixiy, ijtimoiy-iqtisodiy, milliy ruhiy, demografik, tabiiy-iqlim va boshqa sharoitlarni, mintaqalarning obyektiv farqini hisobga olmaydigan siyosat va xo‘jalik tajrbasi inqirozga uchrashi muqarrar. SSSRning parchalanib ketgani, boshqaruvning ma’muriy-buyruqbozlik uslubini targ‘ib qiluvchi vamyuqoridan ko‘rsatma bilan (direktiv) rejalashtirishga hamda resurslarni markazlashtirilgan tartibda, o‘zboshimchalik bilan taqsimlashga asoslangan Sotsialistik xo‘jalik yaratish usulining barbod bo‘lganligi buni isbotlaydi. Bunday sharoitda o‘z ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish yo‘li va andozasini tanlab olishdek o‘ta mas’uliyatli ishni hal qilishlozim edi. Bu yo‘l va andoza iqtisodiyoti

bozor munosabatlari asosiga qurilgan rivojlangan mamlakatlarning ko‘p asrlik tajribasiga, hamda O‘zbekiston xalqining milliy, tarixiy merosi, turmush tarz, an’analari va ruhiyati, xususiyatlarini inobatga olgan holda taraqqiyotni belgilashni talab etadi. “Bozor munosabatlariga o‘tishning konservativ andozalaridan tortibradikal andozalargacha, tadrijiy (evolyutsion) rivojlanish andozasidan tortib to “falaj (shok) bilan davolash” tarzidagi jadallashtirish andozasigacha bo‘lgan jahon tajribasibu andozalarni amalga oshirishning turli ko‘lamlari va muddatlarini o‘rganishga imkon beradi”3.-degan edi I.Karimov. Lein, bu tajriba ma’lum andozalardan ko‘ra-ko‘rona nssxa ko‘chirishga urinilayotgan joylarda islohotlar muvaffaqiyatsizlikka uchrayotganidan dalolat bermoqda. Buning sababi shundaki, dunyoda bir-biriga o‘xshaydigan ikkita odam bo‘lmaganide, ikkita bir-biriga o‘xshash dalat ham bo‘lmaydi. Agar aynan nusxa olinsa mamlakatning o‘ziga xos shartsharoitlari, mavjud imkoniyatlari, yaqin va olis hamkorlik bilan ko‘p yillar davomida tarkib topgan iqtisodiy hamda ma’naviy aloqalarini moslashtirib bo‘lmaydi. Xuddi shuning uchun ham Prezidentimiz I.Karimov o‘zining “O‘zbekiston – bozor munosabatlarga o‘tishning o‘ziga xos yo‘li” nomli asarida, “Ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotini barpo etishda respublikaning o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga oladigan, O‘zbekistonning o‘tmishi, hozirgi kuni va kelgusi taraqqiyotiga to‘la-to‘kis mos keladigan mutlaqo yangi andoza, o‘ziga xos yo‘l zararligini ta’kidlagan edi..4. Demak, O‘zbekiston yuozor munosabatlariga o‘tishda o‘xshashi bo‘lmagan, betakror yaxlit andozamizni ishlab chiqish, o‘z yo‘limizni tanlab olishimizni taqozo qilmoqda edi. Bu yo‘l uch tarkibiy qismdan iboratligi ko‘rsatildi. Ijtmoiy jihatdan yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti milliy andozasi mohiyatining xarakteristikasi (tavsifi); -qat’iy markazlashtirilgan ma’muriy-buyruqbozlik tizimidan xo‘jalik yuritishning bozor munosabatlariga asoslangan yo‘liga o‘tishning eng muhim prinsiplari. -iqtisodiy islohotlarni amlga oshirshning, tanglikdan chiqib olishning,

barqarorlikni va muhim ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishni ta’minlashning aniq yo‘nalishlari. Xuddi shunday sharoitda, istiqlolning dastlabki yillarida Prezident I.Karimov rahbarligida islohotlar strategiyasi ishlab chiqildi. Bunda taraqqiy topgan mamlaatlarning bozor munosabatlariga o‘tish tajribasi, mamlakatimiz boshdan kechirgan tarixiy sinovlar va ularning saboqlari, xalqimizning turmush va tafakur tarzi asos qilib olindi. Shu tariqa yurtboshimiz tomonidan jamiyatni isloh etishning chuqur ilmiy asoslangan quyidagi mashhur besh tamoyili vujudga keldi. Birinchi tamoyil: iqtisodiyotning siyosatdan ustunligi. Iqtisodiy islohotlarhech qachon siyosat ortida qolmasligi kerak, ubiror mafkuraga bo‘ysundirilishimumkin emas. ichki va tashqi iqtisodiy munosabatlar mafkuradan holi bo‘lishi lozim. Ikkinchi tamoyil: davlat bosh islohotchi. U islohotlarning ustivor yo‘nalishlarini belgilab berishi, yangilanish va o‘zgarishlar siyosatini ishlab chiqishi va uni izchillik bilan amalg oshirish lozim. Uchinchi tamoyil: jamiyat hayotining barcha sohalarida qonunning ustivorligi. Demokratik yo‘l bilan qabul qilingan Konstitutsiya va qonunlarni hech istisnosiz hamma hurmat qilishi va ularga og‘ishmay rioya etishi lozim. To‘rtinchi tamoyil: Aholining demografik tarkibini hisobga olgan holda, kuchli ijtmimoiy siyosat yuritish. Bozor munosabatlarini joriy etish bilan bir vaqtda, aholini,ayniqsa, kam ta’minlagan oilalarni, boaalar va keksalarni ijtimoiy himoyalash yuzasidan oldindan ta’sirchan choralar ko‘rilishi lozim. Beshinchi tamoyil: Bozor iqtisodiyotiga obyektiv iqtisodiy qonunlarning talablarini hisobga olgan holda tadrijiy asosda, puxta o‘ylab, bosqichma-bosqich o‘tish. Ushbu tamoyillar O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘lining asosini, o‘tish davri tasturining negizini tashkil etadi. Ularning amalga oshirilishi mamlakatimizda ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni, eng muhimi, bozor munosabatlarini izchil doriy etishni ta’minlamoqda. Traqqiyotning o‘zbek modeli xalqimizning milliy davlatchilik an’analari, qadriyatlari va mentalitetiga tayangan, ayni vaqtda, jamiyatni isloh etish borasidagi

dunyo tajribasining ilg‘or yutuqlariga asoslangani tufayli xalqaro hamjamiyat tomonidan e’tirof etilmoqda. O‘zbek modelining asosiy ustivor xususiyatlari nimalardan iborat? O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, nafaqat iqtisodiy taraqqiyot masalalarini, balki milliy dalatchilik asoslarini, milliy qadriyatlarini, xalqning o‘zligi va g‘ururini qayta tiklashi, rivojlantirishi, jamiyatning ijtimoiy-sinfiy tuzilmasini tubdan yangilashi va mustaqillikg‘oyalarini amalga oshirish uchun mutlaqo yangicha firlab, yangicha ish yuritadigan kadrlarni tarbiyalash kabi masalalarni ham hal etish lozim. Germaniya,Shvetsiya, Yaponiya, Janubiy Koreya, Fransiya, Xitoy kabi mamlakatlarning taraqqiyot modellari ko‘proq iqtisodiy modellar edi. Ular siyosiy, ijtimoiy va madaniy hayotni tubdan yangilashni nazarda tutgan emas. Ushbu mamlakatlarning birortasida, iqtisodiy islohotlar davrida, milliy davlatchilikni, madaniy merosni va ona tilini tiklash singari masalalar ham dolzarb bo‘lmagan. Xulosa qilib aytganda, O‘zbeistonda barpo etilayotgan yangi jamiyat qurish sharoitida jamiyatning barcha sferalarida yangilanish talab etilmoqda. Biz rivojlangan mamlakatlar duch kelmagan muammolarga ham duch kelmoqdamiz. Demak, o‘zbek modeli iqtisodiy munosabatlarni isloh qilish bilan birga davlat qurilishi, jamiyatni demokratlashtirish, mulkdorlar sinfini va xususan, o‘rta sinfi shallantirish, ijtimoiy-sinfiy tuzilmani takomillashtirish va kadrlar tayyorlash, madaniy meros va ma’naviyat bilan bog‘liq jihatlari singshari bir qator keng qamrovli hayot sohalarini qamrab oladi. Xuddi shu jihatlar o‘zbe modelining o‘ziga xos ustuvor xususiyatlaridir. 3. MAFKURAVIY VAZIYATNING O‘ZGARISHI, MAFKURAVIY BO‘SHLIQNI TO‘LDIRISH ZARURIYATINING VUJUDGA KELISHI Kishilik tarixi taraqqiyotida nazar solmsa, uni sinchiklab o‘rgansak, tarixiy qonuniyat shundan dalolat beradiki, bir ijtimoiy tuzumdan ikkinchisiga o‘tish davrida, jamiyat hayotining barcha sohalarida bo‘lgani singari, g‘oyaviy- mafkuraviy sohadaham ma’lum muammolarni hal qilish zaruriyati yuzaga keladi.

Mafkura har qanday jamiyat hayotida zarur. Mafkura bo‘lmasa odam, jamiyat, davlat o‘z yo‘lini yo‘qotish muqarrar. Ikkinchidan, qayerda mafkuraviy bo‘shliq vujudga kelsa, o‘sha yenda begona mafkura hukmronlik qilishi ham tayin. Insoniyat yangi asr, yangi ming yillik bo‘sag‘asida turgan bugungi kunda turli xil eski mafkuralarning o‘zaro kurashi har qg‘achongidan ham shiddatli tus olmoqda. Bir-biriga zid bo‘lgan dunyoqarashlar, siyosiy, milliy, diniy oqimlar,mazhab va sektalar o‘rtasidagi fikr talashuvlari ba’zan bahs-munozara doirasidan chiqib qonli to‘qnashuvlar, ommaviy qirg‘inlarga sabab bo‘lmoqda, insonlar boshiga behisob qayg‘u-kulfatlar solmoqda. Hozirgi vaqtda dunyodka ikki qarama-qarshi qutblardan biri barham topgan bo‘lsada, turli xil maqsad-manfaatlarni ifoda etuvchi mafkuralar tortishuvi to‘xtagani yo‘q. Bunday tortishulardan ko‘zlangan aosiy maqsad- odamlar, eng avvalo jamiyatdagi yoshlar qalbini egallash, biror millat yoki xalqning ongiga, uning sezgi – tuyg‘ulariga ta’sir o‘tkazish, uni o‘z dunyoqarashiga bo‘ysundirish, ma’naviy jihatdan zaif va tobe qilishdir. Prezidentimiz ta’kidlaganidek “Fikr qaramligi, tafakkur qulligi esa har qanday iqtisodiy yoki siyosiy qaramliklardan ham dahshatlidir”.1. Mafkura faqat bugun emas, balki hamma zamonlarda ham eng dolzarb siyosiy- ijtimoiy masala, har qanday jamiyatni sog‘lom, ezgu maqsadlar sari birlashtirib, uning o‘z muddaolariga erishishi uchun ma’naviy-0ruhiy uch-quvvat beradigan poydevor bo‘lib kelgan. Tariximizdan ma’lumki, har qanday zo‘ravon bosqinchilar va yurtimizda hukmronlik qilmoqchi bo‘lgan kuchlar yovuz niyatlariga erishish uchun avvalo milliy madaniyat va an’analarimizni yo‘q qilish, shu yo‘l bilan bizni ma’naviy jihatdan zaiflashtirishga, kuch-qudratimizni yo‘qotishga harakat qilganlar. Bugungi kunda insoniyat shunday informatsiyalashgan davrda yashamoqdaki, u ma’lum bir dalatlar va siyosiy kuchlarning manfaatlarigagina xizmat qiladigan, olis-yaqin manbalardan tarqaladigan, turli ma’no-mazmundagi mafkuraviy uchlarning ta’sirini doimiy ravishda sezib yashaydi. Axborot asri, elektronika asri

deb atalgan XX asrning nihoyasida-bugungi davrimizda bu ta’sirlardan holi bo‘lish aslo mumkin emas. Prezident I.Karimov ta’biri bilan aytganda “bugungi zamonda mafkura poligonlari yadro poligonlariga nisbatan ham qo‘proq kuchga ega. Shu bilan birga kishini doimo ohoh bo‘lishga undovchi tomoni shundaki, agar harbiy, iqtisodiy, siyosiy tazyiq bo‘lsa, buni sezish, ko‘rish, oldini olish mumin, ammo mafkuraviy tazyiq, uning ta’siri va oqibatlarini tezda ilg‘ab olish nihoyatda qiyin”2 Ana shunday vaziyatda odam o‘z mustaqil fikriga, sobit e’tiqodiga,o‘zi tayanib yashaydigan hayotiy-milliy qadriyat-lariga, shakllangan dunyoqarash va mustahkam irodaga ega bo‘lmasa, har turli mafkuralarning bosimiga, ularning goh oshkora, goh pinhona ko‘rinishdagi tazyiqlariga bardosh bera olmaydi. Misol tariqasida qo‘yidagilarni aytish mumkin. Yaponiyada tarqalgan “AUM Senrike” degan diniy oqim vakillari, dunyoning turli mamlakatlaridagi yuzlab yosh yigit-qizlarni irodasidan, ong-shuuridan mahrum qilib, zombi-ya’ni manqurtga aylantirib qo‘ygani yaxshi ma’lum. Yoki din niqobi ostida Mrakaziy Osiyo, jumladan O‘zbekistonga ham kirib kelishga urinayotgan vahhobiylik oqimi namoyondalarining zararli kirdikorlarini aytish mumkin. Bundan tashqari, mamlakatimizda yashirincha faoliyat olib borishga urinib fosh etilgan boshqa diniy tashkilotlarning ham faoliyati hammaga ma’lum. Yuqoridagilardan ko‘rinib turibdii, tabiatda ham, jamiyatda ham vakuum-bo‘shliq bo‘lishi mumkin bo‘lmaganidek, mafkura sohasida ham bo‘shliq vujudga kelishiga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Ayniqsa, butun dunyoda, jumladan informatsiya olamida globallashuv jarayoni yechayotgan hozirgi paytda, ya’ni, jahonning bir chekkasida sodir bo‘layotgan voqealar va harakatlarning tez tarqalib ketayotganini hisobga olganda masalaning dolzarbligi yanada ortib borayotganligi ma’lum bo‘ladi. O‘zbekiston o‘z ozodligini qo‘lga kiritgach, mohiyatan xalqimizning tabiatiga, dunyoqarashiga yot bo‘lmagan kommunistik mafkuraga barham berildi. Ma’lumki, umrini o‘tab bo‘lgan g‘oya, aqida yoki mafkura taraqqiyot nuqtai nazardan inkor etilar ekan, jamiyatda yangi bir g‘oya, ilg‘or bir fikrning shakllanishiga ehtiyoj tug‘iladi. Xuddi shu zaruriyat teran anglab yetilmagan holda g‘oyaviy vakkum-

bo‘shliq yuzaga keladi. Ammo mafkura sohasida bo‘shliqqa yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Bunday holatning oldini olish uchun mamalkatimizda mustaqillikning dastlabki yillaridan boshlab ko‘pgina ishlar o‘zgarib, yangicha dunuyoqarash osonlik bilan shakllanib qolmaydi. Aynan mana shunday sharoitda xalq va davlatning ezgu maqsadlariga yosh va begona bo‘lgan g‘oyalar jamiyat hayotiga o‘z ta’sirini o‘tkazishga harakat qilishi muqarrar. Ayniqsa, g‘oyaviy beqarorlik hukmron bo‘lgan joyda mafkuraviy tahdid kuchayadi. Aholi keng qatlamlari, xususan, yoshlarning ongini egallashga o‘rinishlar ortib boradi. Xuddi shunday sharoitda yurtboshimiz I.Karimov aytganide qg‘oyaga qarshi faqat g‘oya, fikrga qarshi faqat fikr, jaholatga qarshi faqat ma’rifat bilan bahsga kirishish”ga tayyor bo‘lmoq lozim”1. Mana shu haqiqatning bugun jamiyatimiz, xalqimiz uchun naqadar dolzarb ekanini e’tirof etishda, mohiyatini chuqur anglab, oldimizda turgan ulkan vazifalarni amalga oshirishda uni yengilmas kuchga aylantirishda xalqni bitta g‘oya atrofida jipslashtirmoq lozim. Chunki, mafkura- jamiyatda yashaydigan odamlarning hayot mazmunini, ularning intilishlarini o‘zida mujassamlashtiradi. Prezidentimiz I.A.Karimov “Fidokor” gazetasi muxbiri savollariga bergan javobida “Har qanday inson, tabiiyki, murod-maqsadsiz yashay olmaydi. Toki hayot mavjud ekan, mamlakatlar, davlatlar va ularning manfaatlari bor ekan, ular o‘z taraqqiyot yo‘lini, ertangi kun ufqlarini o‘zining milliy g‘oyasi, milliy mafkuraasi orqali belgilab olishga intiladi”-degan edi2. Bugungi kunda insoniyat qo‘lida mavjud bo‘lgan qurol-yarog‘lar yer kurrasini bir necha bor yakson qilishga yetadi. Buni hammamiz yaxshi anglaymiz. Lekin hozirgi zamondagi eng katta xavf-insonlarning qalbi va ongini egallash uchun uzluksiz davom etayotgan mafkuraviy kurashdir. Endilikda yadro maydonlarida emas, mafkura maydonlarida bo‘layotgan kurashlar ko‘p narsani hal qiladi. Agar tarixda nazar solsak, ilgari kuchli davlatlar zaif mamlakatlarni ochiqdan- ochiq bosib olib, ularga o‘z hukmini o‘tazgan bo‘lsa, XX asrning oxiriga kelib, bunday siyosat yangi bir shakl kasb etdi. Hozirgi vaqtda qudratli davlatlar va

siyosiy markazlar o‘z maqsadlariga erishish uchun avvalo zabt etmoqchi, o‘z ta’sir doirasiga olmoqchi bo‘lgan mamlakatlarning aholisi ongini o‘ziga qaram qilishga intiladi1. X U L O S A Yuqoridagi aytilganlardan shunday xulosaga yelish mumkin. Bugungi kunda dunyoning turli mamlakatlarida joylashgan, katta mablag‘ va ta’sir kuchga ega bo‘lgan ba’zi markazlar vujudga kelgan mafkuraviy bo‘shliqdan foydalanib, o‘z yovuz niyatlariga erishishga urinishmoqda. Bunday kuchlarning mamlakatimizga ko‘z olaytirishi, bizga o‘z hukmini o‘tkazishga intilishlarining sababi-yurtimizning geopolitik nuqtai nazardan g‘oyat qulay hududda joylashgani, intellektual salohiyat va tabiiy zahiralarga boyligidir. 1980 yillarning oxirlaridan boshlab mamlakatimizda kirib kelgan vahhobiylik, “Xizbut tahrir” kabi zararli oqimlar turli sektalar dinning asl mohiyatini bilmaydigan oddiy odamlarni, g‘ur yoshlarni yo‘ldan ozdira boshladi. Ular halqimiz, ayniqsa farzandlarimizning ko‘ngli ochiq, soddadil, ishonuvchanligidan foydalanishmoqda. Hozirgi kunda jaamiyatimiz hayotiga jiddiy xavf tug‘diradigan mafkuraviy tahdidlar quyidagilardan iborat: -islom xalifaligini tiklab, uning bayrog‘i ostida musulmon xalqlarni yangi imperiyaga birlashtirishga qaratilgan intilishlar; -yosh mustaqil davlatlarni sobiq ittifoqqa birlashtirish g‘oyasi; -tariximizni milliy qadriyatlarimizni va dinning mohiyatini sohtalashtirishga urinishlar; -ahloqsizlik g‘oyalarini yoyib, xalqni ma’naviy jihatdan buzishga intilishlar; -turli mafkuraviy vositalar orqali mintaqaviy va davlatlararo mojarolarni keltirib chiqarishga qaratilgan harakatlar. Bu tahdidlar, avvalo, oddiy insonlar qalbi va ongini zabt etishga, ularni o‘z milliy qadriyatlaridan, umumbashariy sivilizatsiya yutuqlaridan mahrum qilishga, natijada yurtimizni o‘ziga qaram qilib olishga qaratilgan zamonaviy

tajovuzkorlikning mafkuraviy bir shaklidir. A D A B I YO T L A R: Karimov I.A. “Milliy mafkurasi – xalq e’tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. Toshkent, 2000 yil, 12-31-betlar. Karimov I.A. “Jamiyatimiz mafkurasi xalqini – xalq, millatni-millat qilishga xizmat qilsin”.-Tafakkur jurnali, 1998 yil, №2, 3-16-betlar. Karimov I.A. “O‘zbekiston XX1 asrga intilmoqda”.Toshkent, 1999 yil, 14-24-betlar. Karimov I.A. “O‘zbekiston XX1 asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolotlari”. Toshkent, 1997 yil, 69- 109-betlar. Jabborov M. “Farobiyning adolati jamiyat orzusi”. Muloqot, 1999 yil, №1, 20-22-betlar. Jalolov A. “Mustaqilli – mas’ulimyat huquqi”. Muloqot, 1998 yil, №4,11-14-betlar. Jo‘rayev N.”Agar ogoh sen...”, Toshkent, 1998 yil, 42-128-betlar. Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha va tamoyillar. Toshkent, 2000 yil, 28-42-betlar. Milliy istiqlol g‘oyasi: “Yangi asr avlodi”, 2001

O'xshashlar

Milliy istiqlol mafkurasi va insonparvar, demokratik jamiyatining ma’naviy-axloqiy zaminlari

Jamiyatning barcha ijtimoiy institutlari tarbiyaviy imkoniyatlarini muvofiqlashtirish milliy istiqlol talabi

Milliylik-milliy istiqlol g‘oyasining asosi

Mixxat yozuvlari, sillabiy uslub, transkripsiya va transliteratsiya, hind-evropa tillari, g‘arbiy eron dialektlari, sharqiy eron dialektlari

Undov so’zlar