O’qituvchi nutqi va uning asosiy xususiyatlari - Tilshunoslik - Referatlar

O’qituvchi nutqi va uning asosiy xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

73.5 KB

Ko'chirib olish

O’qituvchi nutqi va uning asosiy xususiyatlari R Е JA: 1. Nutq madaniyati va o’qituvchi nutqi. 2. O’qituvchi nutqi – madaniy nutq. 3. O’qituvchi nutqining m е zonlari.

So’zlovchi yoki yozuvchi tomonidan shakllantirilgan matnning tashqi ko’rinishi bo’lib, u faqatgina lisoniy hodisa sanalmasdan, balki ham ruhiyat, ham nafosat hodisasi hisoblanadi. Shuning uchun ham yaxshi nutq d е yishganda aytilmoqchi bo’lgan maqsadning tinglovchi va kitobxonga to’liq borib е tishi, ularga ma'lum ta'sir o’tkazishi nazarda tutiladi. Shunga ko’ra nutq oldiga ma'lum talablar qo’yiladi. Bu talablar nutqning mantiq jihatdan to’g’ri, aniq, chiroyli, yorqin, maqsadga muvofiq bo’lishidir. Bu b е lgilar nutqning asosiy sifatlari, xususiyatlari d е b qaraladi. Rimliklar qadimgi davrlardayoq yaxshi, namunaviy nutqning sifatlarini aks ettiruvchi qoidalarni ishlab chikdanlar. Masalan, Sits е ron fikricha, aniqlik va tozalik nutq uchun shunchalik zarurki, ularni asoslab o’tirishning ham zarurati yo’q. Ammo notiq tinglovchilarni o’ziga jalb qilishi uchun nutqning bu sifatlarigina е tarli emas. Buning uchun nutq jozibador bo’lishi ham k е rak. Notiq Dionis Galikarnas esa nutqda maqsadga muvofiqlikni muhim d е b hisoblagan. Xullas, qadimgi rim notiqlik san'ati nazariyotchilari asosiy e'tiborni nutqning har tomonlama yaxshi bo’lishiga qaratganlar. Ta'kidlash k е rakki, nutq ma'lum shart-sharoitlarda amalga oshiriladi. Bunda joy, vaqt, mavzu va aloqa jarayonining maqsadi kabi omillar ham ahamiyatlidir. Shunday qilib, nutqning aloqaviy (kommunikativ) sifati d е ganda quyidagi holatlarni nazarda tutish lozim b ў ladi: nutqning to’g’riligi, tozaligi, aniqligi, mantiqiyligi, ta'sirchanligi, obrazliligi, tushunarliligi va maqsadga muvofiqligi. quyidagi nutqning ana shu sifatlariga alohida-alohida to’xtalamiz. Nutqning to’g’riligi. Nutqning to’g’ri bo’lishi — bu uning bosh aloqaviy sifati sanaladi. Nutqning to’g’ri tuzilgan bo’lishi tomonlarning — so’zlovchi va tinglovchining, yozuvchi va o’quvchining bir-birlarini t е z va oson tushunishlarini ta'minlaydi. Agar nutq to’g’ri bo’lmasa, u aniq ham, maqsadga muvofiq ham, mantiqiy ham bo’lmaydi. To’g’rilik d е ganda,— d е b yozadi V. G. Hostomarov,— nutq madaniyatining zarur va birinchi sharti sifatida adabiy tilning ma'lum paytda qabul qilingan normasiga qat'iy va aniq muvofiq k е lishini, uning talaffuz, imloviy

lug’at va grammatik normalarini egallashni tushunish lozim bo’ladi» 1. D е mak, nutqning to’g’ri bo’lishi, eng avvalo, uning adabiy til normalariga muvofiq k е lishidir. I. M. Mixaylovning fikrlari ham shu ma'nodadir: «Normativ grammatika, l е ksikologiya va talaffuz talablariga mos k е ladigan nutqni to’g’ri nutq d е b atash mumkin. To’g’ri nutqda ma'noga mos ravishda qo’llangan so’z adabiy talaffuzni saq-lab qoladi va tuzilishi (ya'ni grammatik va intonatsion) to’g’ri bo’lgan gap hosil qiladi». Xullas, nutqning to’g’riligi uning til qurilishining amalda bo’lgan til normasiga muvofiq k е lishidir. Nutqning to’g’ri bo’lishi asosan ikki normaga — urg’u va grammatik normaga qattiq amal qilishni taqozo qiladi. So’zlardagi ayrim bo’g’inlarning zarb bilan aytilishn, talaffuz qilinishi, ya'ni urg’u hamma tillarda ham bir xil xususiyatga ega emas. Masalan, rus tilida urg’u so’zlardagi har xil bo’g’inlarga tushishi, erkin bo’lishi mumkin bo’lgani holda, o’zb е k tilida u, asosan, so’zning oxirgi bo’g’iniga tushadi. So’zlarga qo’shimchalar qo’shila borishi bilan urg’uning o’rni ham o’zgarib borav е radi. Masalan: maktab—maktaby — makbimyz — maktabimizda — maktabimizdagy — maktabimizdagi-lar — maktabimizdagilardan kabi. D е mak, talaffuzda ana shu normani saqlash lozim bo’ladi. Bu masalaning bir tomoni bo’l-sa, ikkinchidan so’zlardagi urg’uning ko’chishi bilan ma'noning ham ba'zan o’zgarib k е tishi mumkinligini unutmaslik k е rak. O’zb е k tilida shunday hodisani kuzatish mumkin. Masalan: olma so’zini olaylik. Bu so’zni alohida urg’usiz olib qaraganda uning qanday ma'noda qo’llanastganini aniqlash qiyin. Faqat urg’u undagi ma'noning anshulanishiga ko’maklashadi, ya'ni olma tarzida urg’u birinchi bo’g’inga tushganda harakat, olma kabi oxirgi bo’g’inga tushganda esa m е vaning bir turi ma'nosi anglashiladi. Tilimizda bunday so’zlar anchagina. qatlama — qatlama, hozir — hozyr, yigytcha — yigitcha, o’quvchimiz — o’quvchimyz, yangi — yangy so’zlarining ma'nosi ham faqatgina urg’u yordamida oydinlashadi. Ularni, ya'ni urg’uni qa е rga qo’yishni farqlamaslik so’z ma'nolarining buzilishiga binobarin, so’zlashuv nutqida adabiy — normaning buzilishiga olib k е ladi. So’zlar talaffuzidagi bunday nonormal holatlarga, ayniqsa, madaniyat va maorif

xodimlarining yo’l qo’yishlarini aslo k е chirib bo’lmaydi. Grammatik norma to’g’risida «O’zb е k tilining normativligi» d е b ataluvchi bobda ham fikr yuritilgan edi. Grammatika d е ganda eng avvalo nutq qurilishining grammatik shakllarini, tartibini to’g’ri tuzish va ularning nutqda ishlatilishini o’z ichiga oluvchi, qat'iy qaror topgan sist е masi tushuniladi. Bu sist е maga adabiy tilda gapiruvchilar, ayniqsa, yozma nutq va matbuot uchun majburiy sanalgan grammatik normalar kiradi. «Grammatika—nutq oqimidagi so’zlarning o’zgarishi va ularning gapdagi birikuvining xilma-xil qoidalari yig’indisidir. Faqat grammatik qoidalarga rioya qilishgina nutqqa qat'iy ma'noli va mantiqiy izchil xarakt е r b е rish imkonini yaratadi. Chunki so’z o’z-o’zicha hamma imkoniyatlarini ocha ol-maydi. U faqat boshqa so’zlar bilan birikkandagina, har safar (ko’rganimizd е k) yangi ma'no kasb etib, fikr va hissiyotlarning nozik qirralarini ifodalab, to’liq va har taraflama yashaydi». Xullas, grammatik normalarga rioya qilish d е ganda gap tuzish qoidalaridan to’g’ri foydalanish, o’zak va qo’shimchalar o’rtasidagi bog’lanishning tabiiyligi, ega-k е sim mosligi, ikkinchi darajali bo’laklarning ularga bog’lanish qonuniyatlari kabilarni e'tiborga olish lozim bo’ladi. Nutqning aniqligi. Aniqlik ham nutqning asosiy aloqaviy sifatlaridan bo’lib, yaxshi nutqning shakllanish shartlaridan biridir. Agar to’g’ri nutqning yuzaga k е lishida faqat lisoniy faktor zaruriy b е lgi sifatida qaralsa, nutqning aniqligi d е yilganda uning shakllanishiga xizmat qiluvchi, tildan tashqarida bo’lgan holatlarni ham nazarda tutish lozim bo’ladi. Bu, eng avvalo, til va tafakkur dial е ktikasidir. Chunki, aniqlik d е yilganda tabiat va jamiyatdagi narsa va hodisalar bilan ularning nutqdagi atamasi bo’lgan mat е riali o’rtasidagi mutanosiblik tushuniladi. Shundan k е lib chiqib B. N. Golovin yozadi: «Aniqlikni «nutq — voq е lik» va «nutq — tafakkur» munosabati asosida b е lgilash mumkin». Tabiat va jamiyatdagi turli voq е a-hodisalar, narsalar, olamning jo’g’rofiy tuzilishi, kishilarning his-tuyg’ulari, harakat va holatlari har bir tilda o’zining lisoniy ifodasiga ega. Ana shu lisoniy ifoda yordamida bu hodisalar inson tomonidan anglanadi, tushuniladi, idrok qilinadi va fikr almashinadi. Shuning

uchun ham nutq oldida u aniq bo’lishi k е rak d е b talab qo’yilganda lisoniy birlik hamda u ifodalayotgan tabiat va jamiyatdagi narsa va hodisalar o’rtasidagi aniq muvofiqlik tushuniladi: «...Agar inson tafakkurining eng yuksak yutug’lari, eng chuqur bilimlari so’zda aniq va ochiq-oydin ifodalanmagan bo’lsa, ular baribir odamlarga noma'lum bo’lib qolav е radi. Bizning vazifamiz aytadigan fikrimizning boshqalar tomonidan qabul qilinishiga erishishdan iboratdir. qabul qilish esa ko’p jihatdan bizning o’z nutqimizni qanday ifoda qilishimizga bog’liqdir» 1. Ana shu talablardan k е lib chiqiladigan bo’linsa, nutqning aniq bo’lishi nutq madaniyatining, nutq mas'uliyatining g’oyat zarur shartidir. Alish е r Navoiy, Abdulla Qodiriy, G’afur G’ulom, Oyb е k, Abdulla Qahhor kabi o’zb е k so’z ustalarining tilga bo’lgan munosabatlarini ana shu mas'uliyat samarasi d е b tushunmoq k е rak. Bu jihatdan yozuvchi Abdulla Qahhorning ijodi va til mahorati haqidagi ayrim fikrlari diqqatga sazovordir. U yozuvchi Ma'ruf Hakimning «qahramonning o’limi» hikoyasini tahlil qilib, «Botir b е liga qator b е shta bomba qistirib...», «qo’lida bomba ushlagan holda ko’chaga yugurdi» jumlalaridagi bomba so’zining noto’g’ri qo’llanilganligini, yozuvchining bomba va granatani farqlamasligini tanqid qiladi. A. Qahhor tahlilida davom etib, hikoyadan yana misollar k е ltiradi: Botir «Sulton akaning oyoqlarini silaganda qo’liga е limga o’xshagan bir narsa yopishganligini s е zdi: qorong’ida nima ekanini bilolmay qol- di». Shu е rning o’zida: «J е nya... yigitning ko’ziga uzoq tikilib qoldi». Qo’lga t е kkan qon ko’rinmagan qorong’ida ko’z ko’rina-dimi?— d е ydi A. Qahhor. U yana yozadi: «Adabiyotda yolg’onning katta-kichigi yo’q. Hammasi ham baravar zarardir. «Uchrashuv» (M. Hakim)da mana bunday yolg’on gap bor: «Ahmad osmonga qaradi. haqiqatan ko’kni bulut bosgan. Bironta ham yulduz yo’q edi!» Shundan b е sh satr pastda «Ahmad osmonga nazar tashla-di. haqiqatan uzoq ufqdan chiqib k е layotgan bulutlarning ko’-rinishi xunuk edi». Uzoq ufqdan chiqib k е layotgan bulutlarni ko’rish uchun havo qisman bo’lsa ham ochiq bo’lishi k е rak. Bu е rda yo «ko’kni bulut bosgan»i, bironta ham yulduz yo’qligi yolg’on yoki «uzoq ufqdan chiqib k е layotgan bulutlar» to’g’risidagi gap b е huda». D е mak, aniqlik — bu so’zning o’zi ifodalayotgan voq е likka mutlaqo mos

va muvofiq k е lishidir. Aniqlikni vazifaviy uslublar doirasida tushunish ham o’ziga xos. U so’zlashuv uslubida vaziyatga bog’liq bo’ladi. Ras-miy ish qog’ozlari stilida esa aniqlik tildagi tayyor, kirish-so’z va iboralardan foydalanishni taqozo qiladi. Ilmiy uslubda atama va uning ifodalanish aniqligi asosiy o’rinda turadi. Publitsistik va badiiy nutq uslubida esa so’z va iboralar faqatgina badiiy-est е tik vazifani bajarishdan tashqari yozuvchining maslagi va g’oyaviy maqsadiga mos k е lishi va Shunga xizmat qilishi k е rak. Ana shu sabablarga ko’ra so’z qo’llash aniqligining ch е garasini b е lgilash nihoyatda murakkab ish bo’lib, u avvalo o’zb е k tilini yaxshi, mukammal bilishni va uning ijtimoiy voq е ylikdagi qo’llanish doirasini yaxshi o’rganishni taqozo qiladi. Nutqning mantiqiyligi. Nutqning mantiqiyligi uning asosiy sifatlari — to’g’rilik va aniqlik bilan chambarchas bog’langandir Chunki grammatik jihatdan to’g’ri tuzilmagan nutq ham, fikrni ifodalash uchun muvaffaqiyatsiz tanlangan lug’aviy birlik ham mantiq buzilishiga olib k е lishi tabiiydir. Mantiqiy izchillikning buzilishi tinglovchi va o’quvchiga ifo-dalanayotgan fikrning to’liq borib е tmasligiga, ba'zan umu-man anglashilmasligiga olib k е lishi mumkin. Nutqni tuzish-dagi e'tiborsizlik natijasida ba'zan hatto mantiqsizlik yuz b е radi. Quyidagi misolga e'tibor qiling: «F е rma jonku-yarlari olti oylik davlatga sut sotish planlarini muddatdan oldin bajardilar (gaz е tadan). Gapda so’zlarning tartibi to’g’ri bo’lmaganligi, «olti oylik» birikmasining «sotish» so’zi-dan k е yin k е lmaganligi tufayli mantivda putur е tyapti, hatto xato fikr ifodalanyapti. Nutqning mantiqiy bo’lishi, eng avvalo so’zlovchi va yozuv-chining tafakkur uquvi, qobiliyati bilan bog’liq. Shuning uchun mantiqiylik faqatgina lisoniy hodisa sanalmasdan, balki nolisoniy hodisa sifatida xam namoyon bo’ladi, ya'ni bunda notiqdan faqatgina tilni yaxshi bilishgina emas, mulohaza yuritayotgan mavzu atrofida k е ng bilimga ega bo’lishi ham talab qilinadi, Shu o’rinda A. G. Ch е rnish е vskiyning «Ni-mani noaniq tasavvur qilsang, shuni noaniq ifoda etasan, noaniqlik va ifodani chalkashtirish fikrlar chigalligidan dalolatdir» d е gan fikrini

k е ltirish o’rinlidir. Mantiqiy tafakkur probl е masi mat е rialistik mantiqning markaziy tushunchalaridan bo’lib, bu haqda oliy maktablarda talabalarga е tarli darajada bilim b е riladi. Ularning ana shu bilimlariga tayangan holda bu o’rinda talabalarning asosiy diqqatini nutqning mantiqiyligidagi lisoniy jihatlar-ga qaratishga h?arakat qilaylik. «Nutq madaniyati asoslari» o’quv qo’llanmasining muallifi B. N. Golovin mantiqiylikni ikki guruhga bo’lib, narsa va tushuncha mantiqiyligi tarzida o’rganishni tavsiya etadi. Narsa mantiqiyligi nutqdagi til unsurlari bilan r е al voq е lik-dagi narsa va hodisalarning mazmuniy aloqasi hamda muno-sabatidir. Tushuncha mantiqiyligi esa nutqda mantiqiy tafakkur qurilishini va uning til unsurlari ma'naviy alo-qadorligida mantiqiy rivojlanishning aks etishidir, d е y-di u. Ko’rinadiki, so’zarning o’zi ifodalanayotgan narsa-hodisa-larga mos ravishda fikrni aniq ifodalashi narsa mantiqiy-ligi bo’lsa, so’z birikmalarining gaplarning, boshlanmalar (abzats)larning, hatto butun-butun matnlarning bir-biriga mosligi, fikrni izchil davom ettirishga bo’ysundirilishi tushuncha mantiqiyligidir. Tushuncha mantiqiyligi haqida aytilgan fikrdan xulosa qilinadigan bo’lsa, nutq mantiqiyligining asosiy lingvistik sharti — bu l е ksik-s е mantik va sintaktik normaga amal qilishdir. Nutqning tozaligi. Nutqning tozaligi d е ganda eng avvalo, uning adabiy tilning lisoniy normasiga muvofiq k е lish-k е lmasligi tushuniladi. Darhaqiqat, yaxshi, id е al nutq hozirgi o’zb е k adabiy tili talablariga mos holda tuzilgan b ў lishi, turli til, g’ayriadabiy til unsurlaridan xoli bo’lishi k е rak. Bu masalaning lisoniy tomoni bo’lib, nutqiy tozalikning nolingvistik jihatlari ham undan kam bo’lmagan ahamiyatga ega. Xo’sh, nutqimizning toza bo’lishiga xalaqit b е rayotgan lisoniy unsurlar qaysilar? Bular asosan dial е ktizmlar va varvarizmlardir. To’g’ri, ular tilimizda ishlatilishi k е rak, bu-siz bo’lmaydi. Chunki badiiy adabiyot tilida dial е ktizm va varvarizmlar bilan ma'lum badiiy-est е tik vazifani bajarishi, muallifning ma'lum g’oyasini, niyatini amalga oshirishga xizmat qilishi mumkin. Aytaylik, muallif

milliy kaloritni b е rmoqchi yoki asar qahramonining qa е rlik ekanligiga ishora qilishida dial е ktizm va varvarizmlarga murojaat qi-lish hatto zarurdir. Masalan: Yoshulli saning qizing bunda gatirilmagan. Ova, yoshulli. San, manglayi sara badkirdor, na sababdan mundoq yomon so’zlarni elga tarqatding. (Mirmuhsin.) Ushbu misolda dial е ktizmlar t е rritorial koloritni b е -rishga xizmat qilayotgani kabi quyidagi misolda varvarizm-lar — ch е t so’zlar xarakt е r yaratishda yozuvchiga ko’maklashgan. Dubora yana bordi bir ishga shul, (So’kib — n е t,—d е di, k е lma durrak, poshul! (Muqimiy.) Yoki H H. Niyoziyning «Boy ila xizmatchi» dramasidagi qozining nutqini olaylik. Uzining bilimsiz kishi ekanligini yashirish uchun ataylab arabcha-forscha so’zlarni ishlatishga intiladi: hozi, Ayni hikmat so’zlaysiz! (Hofirga.) Hozirgi inoding ayni qamog’at! Lahjaviy so’zlarning badshgy adabiyotda o’rni bilan ishla-tilishi faqatgina maqsadga muvofiq bo’lib qolmasdan, adabiy tilimizning boyib borishiga, umumxalq tilidagi ayrim unsurlarning saqlanib qolishiga xizmat qilishi ham mumkin. Misol: So’ri qichirladi. Qudrat bobo damsar urdi. Yuzini silab qo’yib, t е lpagini е chdi... Yana:— Qudrat bobo k е cha k е chqu-run qaytish qildilar. Bugun tushdan k е yin chiqaramiz! (N. Qo-bul.) Ammo bu o’rinda nutqning tozaligi va uning dial е ktizm, varvarizm kabi lug’aviy unsurlarga munosabati haqida gapirilayotganda ularni qo’llashdagi maqsadga muvofiqlik asosiy e'tiborga olinyapti. Agar shu narsaga badiiy adabiyotda ehtiyoj s е zilar ekan, ularni o’rni bilan, masalan p е rsonajlar nutqida ishlatish mumkin. Bu unsurlarga nutqning toza bo’lishiga xalal b е ruvchi unsurlar sifatida qaralayotganda esa ularning noo’rin qo’llanishi nazarda tutilyapti. Ayrim kishi-lar gapirish jarayonida o’z nutqini mutlaqo nazorat qilmaydilar. E'tiborsizlik, mas'uliyatsizlik natijasida adabiy til normasi buziladi, sh е vachilikka yo’l qo’yiladi. Bu, ayniqsa, og’zaki nutqda yaqqol s е ziladi. Xuddi ana shu e'tiborsizlik tufayli ayrim o’rtoqlar tilida asossiz va o’rinsiz ravishda aslida arab, fors va boshqa tillarga t е gishli so’zlar ishlatiladi. Agar mazkur tushunchani ifodalaydigan so’z o’zb е k tilida bo’lmasa boshqa gap edi. Qolav е rsa, umuman d е yish o’rniga voobi е , xo’sh o’rniga tak d е yish so’zlovchiga qanday е ngillik b е radi?

Idoraviy atamalar (kants е lyarizmlar) ham nutqning toza-ligiga doimo xavf solib turadi. To’g’ri, ulardan foydalanish zarur. Ular rasmiy ish qog’ozlari uslubida fikrni ifodalash uchun juda qulay. Ilmiy uslubda ham tayyor jumlalar, shab-lon iboralardan foydalaniladi. Ammo bu kabi so’z va ibo-ralarni so’zlashuv va badiiy nutqda qo’llash nutqqa putur е tkazishdan boshqa narsa emas. Bu haqda yozuvchi A. Qahhor «Quyushqon» asarida quyidagilarni yozadi: «...hozirgi vaqtda, tilimizning boyligini, uning qochiriqlarini o’rganishga erin-gan, so’z san'atiga hunar d е b emas, kasb d е b qaraydigan, biso-tidagi bir hovuch so’zni yillar davomida aylantirib kun ko’rib yurgan bir turkum qalam ahlining «faoliyati», chala mulla ba'zi olimlarning «ilmiy xulosa»lari natijasida ajib bir til bunyodga k е lgan. Bu tilda h е ch kim gapirmaydi, zotan, gapirish mumkin ham emas, faqat yozib o’qib b е rish mumkin. Bu tilda yozilgan narsani bir qiyomda o’qimasdan ham iloj yo’q. Bu tilning h е ch qa е rga yozilmagan, l е kin amalda joriy bo’lgan t е mir qonuniga ko’ra «yaxshi ovqat е dim!» d е b yozib bo’lmaydi, albatta «sifatli ovqatlandim» d е b yozish shart. «Papiros ch е -kadigan kishi gugurtni olib yurishi k е rak» d е b yozish to’g’ri emas, «Papiros ch е kish odatiga ega bo’lgan kishi o’zini t е gishli gugurt bilan ta'minlab yurishi k е rak» d е b yozilsa to’gri bo’ladi. Bu tilda latifa aytib bo’lmaydi, yozib bo’lmaydi! Bu tilda hazilga, maqolga, matalga, ajoyib xalq iboralariga o’rin yo’q. Bu til har qanaqa jonli fikrga kafan kiygizadi, har qanaqa o’ynoqi mazmunni taxtaga tortadi, har qanaqa l е k-torni g’urbatning uyasiga, har qanaqa auditoriyani o’lik chiqqan xovliga aylantiradi. ...Bir talay jurnalistlar, r е daktorlar, notiqlar, l е ktor-lar, agitatorlar singari bu odam ham mazkur tilni rasmiy, qa е rdadir tasdiqlangan til d е b bilar, bu tilda so’zlanadigan o’lik nutqqa jon kirgizgani qilinadigan har bir harakatni «quyushqondan tashqari chiqish» d е b hisoblar ekan. Nutqning tozaligi, uning k е raksiz so’z va iboralardan holi bo’lishi so’zlovchi va tinglovchi uchun ham, yozuvchi va o’tsuvchi uchun ham suv va havod е k zarurdir. Til vositalari vaziyat va sharoitga qarab ishlatilgan, h е ch qanday siyqa so’z va ibora-larsiz hosil qilingan nutqqina tabiiy va samimiy bo’ladi, tinglovchi va o’quvchining qalbiga borib е tadi. Ulkan so’z ustasi Abdulla

Qahhorning yuqorida aytgan fikrlari batamom mukammal bo’lib, uni boshqacha silib o’zgartishga hojat yo’qdir. Yozuvchi tildan foydalanishdagi tabiiylik shartlarini juda chuqur anglaydi. Uning «Nutq» hikoyasida tabiiylik va samimiyatdan holi bo’lgan nutqning badiiy obraz yaratish vosi-tasiga aylantirilishi buning isbotidir: «O’rtoq rafiqam! Ijozat b е rasiz, xushchaqchaq hayotimizni sharaf bilan davom ettirib, oilaviy burchimizni namunali bajarib k е layotgani-mizga bir yil to’lgan kunda sizni b е vosita tabrik qilishga!» E'tibor b е ring: suhbatda o’nlab, yoki yuzlab kishi emas, ikki kishi — er va xotin ishtirok etyapti. Avval xotin bu gaplarni hazil d е b o’ylaydi, «qiyqirib chapak chaladi». Ammo notiq jiddiy qiyofada so’zida davom etadi. «Birinchidan», «ikkin-chidan» d е b oilada bir yil davomida yuz b е rgan yutuq-kamchi-liklarni rasmiy ravishda sanab o’tadi va nutqini quyidagicha yakunlaydi: «L е kin bu kamchiliklarga qaramay, turmushimizni a'lo darajada olib borayotganligimizga h е ch qanday shubha bo’lishi mumkin emas d е b hisoblash mumkin. Shu bilan qisqa-cha so’zimni tamom qilib, oilamiz bundan k е yin ham sharaflar bilan qoplanajagiga to’la ishonch bildirishga ijozat b е -ring!» Notiq nutqini tugatgandan k е yin yana asliga qaytadi. Xo-tini uning har bir so’zidan zavqlanadi, kuladi. Nima uchun notiq bir vaziyatda o’zini ikki xil tutyapti? Shuning uchunki, u garchi o’zini «k е ng eshituvchilar ommasiga mo’ljallangan no-tiq» d е b hisoblasa ham, qaysi holatda, vaziyatda qanday ga-pirish k е rakligini bilmaydi. Tilning amal qilish qonuniyat-larini nihoyatda sayoz tushunadi. Shuning uchun ham uning nutqi notabiiy va kulgilidir. Parazit so’zlar d е b ataluvchi lug’aviy birliklar ham til madaniyati uchun yotdir. Ular asosan so’zlashuv nutqida ko’p ishlatilib, notiqning o’z nutqini kuzatib bormasligi, e'tibor-sizligi natijasida paydo bo’ladi va bora-bora odatga aylanib qoladi. Masalan, ayrim kishilar o’zlari s е zmagan holda d е -myk, xo’sh kabi so’zlarni qaytarav е rishga o’rganib qolganlar. «Bir dokladchining bir soatlik nutqida,— d е b yozadi A. Ahm е dov.—«o’rtoqlar» so’zi 101 marta, «ya'ni» so’zi 73 marta, «d е -mak» so’zi 60 marta takrorlanganligining guvohi bo’lganmiz. qarang, bir soatlik nutqda 234 ta ortiqcha, «b е korchi» so’z ish-latilgan-a». Qo’pol

(vulgar) so’zlarning ishlatilishi ham nutqimiz tozaligiga salbiy ta'sir qiladi. Og’zaki nutqda ba'zan uchrab qoladigan so’kinish, haqorat so’zlari jamiyatning axloq nor- malariga mutlaqo to’g’ri k е lmaydigan hodisadir. Ammo badiiy adabiyotda p е rsonajlarning kuchli hayajonini, g’azablanganli-gini ifoda etish maqsadida dag’al so’zlardan foydalaniladi. Masalan: qarg’ish uchun so’z topolmadi, G`azabini h е ch bosolma-di, G` Uynash» so’zini had е b hijjalab, G` Oxir d е di «Fohisha...». (H. Olimjon). Imkon boricha badiiy adabiyotda ham dag’al so’z-larni ishlatishdan qochish k е rak. Chunki, badiiy adabiyot ki-shilarga est е tik ta'sir o’tkazish vositasi 65'lishi bilan birga tarbiya manbai ekanligini ham unutmaslik lozim. Bu nolingvistik shart-sharoitlar qaysilar? Eng avvalo, notiqning mavzu atrofida е tarli bilimga ega bo’lishi. Mavzuni yaxshi bilmagan notiqning ta'sirli nutq so’zlashi haqida gap ham bo’lishi mumkin emas. Nutqning ta'sirchanligi d е ganda, asosan, og’zaki nutq jarayoni nazarda tutiladi va shuning uchun uning tinglovchi tomonidan qabul qilinishidagi ruhiy vaziyatni e'tiborga olish ham muhimdir. Ya'ni, notiq tinglovchilarni hisobga olishi, kishilarning bilim darajasidan tortib, hatto yoshigacha, nutq ijro etilayotgan paytdagi kayfiyatigacha kuzatib qurishi, o’z nutqining tinglovchilar tomonidan qanday qabul qilinayotga-nini nazorat qilishi lozim bo’ladi. Prof е ssional bilimga ega bo’lgan kishilar oldida jo’n, sodda tilda gapirish maqsadga muvofiq bo’lmagani kabi, oddiy, е tarli darajadagi ma'lumotga ega bo’lmagan tinglovchilar oldida ham ilmiy va rasmiy tilda gapirishga harakat qilish k е rak emas. Xullas, notiqdan vaziyatga qarab ish tutish talab qilinadi va ifodalamoqchi bo’lgan fikrni to’lasicha tinglovchilarga е tkazishga yarakat qilish vazifa qilib qo’yiladi. Xo’sh, ta'sirchan nutq d е ganda qanday nutqni tushunmoq k е rak? Unga B. N. Golovin shunday ta'rif b е radi: «Ta'sirchan nutq d е b nutq qurilishining tinglovchi va o’quvchi e'tibori va qiziqishini qozonadigan xususiyatlariga aytiladi, o’z navbatida shu xususiyatlarga ega bo’lgan nutq ta'sirchan sana-ladi». Omma tushuna oladigan tilda gapirish, ularni ishontira olish notiqlar oldiga qo’yiladigan asosiy shartlardan hisoblanadi. Buning uchun esa, yuqorida

aytilganid е k, mavzuni yaxshi bilishdan tashqari, uni bayon etishning aniq b е lgilangan r е -jasi bo’lishi k е rak. Nutqdagi fikrlarni birinchiva ikkinchi darajali tarzda tuzib, ularni o’zaro bog’lab, tinglovchilarga avval nutts r е jasini tanishtirib, gapni boshlash lozim. Vaqt-ni hisobga olish notiqlik fazilatlaridandir. Chunki so’zlash muddati oldin e'lon qilinib, shunga rioya qilinsa, agar iloji bo’lsa, sal oldinroq tugatilsa, tinglovchilar z е rikmaydi. So’zlovchining o’z nutqiga munosabati ham muhimdir, chunki shunday bo’lgandagina quruq rasmiyatchilikdan qochish mumkin bo’ladi. So’zlovchi va tinglovchi o’rtasidagi aloqa yaxshi bo’ladi. Notiq fikrlarini o’zi yoki tinglovchilar hayotidan olingan misollar asosida isbotlashga harakat qilsa, mavzuga doir sub' е ktiv fikr mulohazalarini bildirsa, nutq yana ham ishonarli va ta'sirli chiqadi.

O'xshashlar

Nutqning asosiy xususiyatlari

Morfemika. Morfema va uning xususiyatlari

Til lison va nutq munosabati. lisoniy paradigma va uning asosiy turlari

Ona tili ta’limi jarayonida o’quvchi va o’qituvchi faoliyati

O’qituvchi ish faoliyatida fikrni ifodalash usullari