Нуткнинг фонетик булиниши - Tilshunoslik - Referatlar

Нуткнинг фонетик булиниши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

49 KB

Ko'chirib olish

Нуткнинг фонетик бўлиниши Режа: 1. Фраза – нутқнинг асосий фонетик бирлиги сифатида 2. Такт – фразанинг бир қисми 3. Фонетик сўз ҳақида 4. Бўғин, унинг турлари, тузилиши 5. Урғу, унинг турлари 6. Товуш

Инсон нутқи турлича ҳажмдаги фонетик бирликларни ўз ичига олади. Булар: фраза (жумла), такт, фонетик сўз, бўғин, товуш. Фраза, ёки жумла нутқ оқимида каттароқ пауза билан ажратиб айтиладиган нутқ бирлигидир. У интонацион ва фикрий тугалликка эга бўлгани учун кўпинча гапга тенг келади. Масалан, «Ҳар нарсани кўришга ва сўрашга қизиқиш ёш болаларнинг энг яхши ҳосиятидир. Бу эса уларнинг илмга бўлган ҳаваслари негизидир». Бу нутқий парчада иккита фраза (жумла) бор. Такт фразанинг икки қисқа пауза орасида келувчи ва бир бош урғу билан айтилувчи бўлагидир. Масалан, Ҳар ишнинг ўзига хос одоби бўлгани каби, сўзлашнинг ҳам ўлчови ва одоби бордир. («Оз-оз ўрганиб доно бўлур»). Бу фраза 6 та тактдан иборат бўлиб, биринчи ва иккинчи тактлар икки фонетик сўздан, учинчи, тўртинчи ва бешинчи тактлар бир фонетик сўздан, олтинчи такт эса икки фонетик сўздан ташкил топган. Баъзан фраза бир тактга тенг бўлади: Беҳаво. Боғларнинг ортидан шовуллаб сой ўтади. Фонетик сўз ўз урғуга эга бўлган сўз ёки бир урғуга бирлашадиган икки ва ундан ортиқ сўз шаклларидир. Такт таркибидаги фонетик сўзлар сони ундаги сўзларнинг умумий миқдори билан эмас, урғули сўзлар миқдори билан белгиланади, яъни такт ичида урғули сўзлар қанча бўлса, фонетик сўз ҳам шунча бўлади. масалан, Олий қалб эгаси бўлмаган одам дунё роҳатини ҳам, машаққатини ҳам кўтара олмайди. (Оз-оз ўрганиб доно бўлур). Бу жумлада тўртта такт бўлиб, 1-тактда 4 та фонетик сўз, 2-тактда 2 та фонетик сўз, 3- ва 4-тактда биттадан фонетик сўз қатнашган. Мустақил урғуга эга бўлмаган ёрдамчи сўзлар ўзлари алоқадор бўлган мустақил сўз билан бирга бир урғуга эга бўлади ва бир фонетик сўзни ташкил этади. Бўғин. Ўпкадан чиқиб келаётган ҳаво оқимига берилган бир зарб билан айтиладиган товушлар ёки айрим бир товуш бўғин дейилади. Унли товуш бўғин ҳосил қилувчи товуш ҳисобланади. Шунга кўра сўзда нечта унли

товуш қатнашса, у шунча бўғинга ажратилади. Масалан, умид сўзида икки бўғин бор у – мид. Бўғинлар бир товушли, икки товушли ва кўп товушли бўлиши мумкин. Масалан: о-на, о-та, а-ка, у-ка сўзларининг биринчи бўғини бир товушдан, иккинчи бўғини икки товушдан, о-дам, о-ром, ў-тир, о-таш сўзларининг иккинчи бўғини уч товушдан, ар-тист, фун-да-мент сўзларининг охирги бўғини тўрт товушдан, а-гит-пункт, а-ле-бастр сўзларининг охирги бўғини беш товушдан иборат. Бир товушли бўғинлар унли товушдангина иборат бўлса, икки товушли ва кўп товушли бўғинлар унли ва ундош товушлардан тузилади. Бўғин икки хил бўлади: 1) очиқ бўғин – бир товушли ёки охири унли товуш билан тугаган бўғин: о-и-ла, да-ла, а-ра-ва, Ка-ри-ма; 2) ёпиқ бўғин – ундош товуш билан тугаган бўғин: мак-таб, дав-лат, зар-гар, душ-ман, ин- сон, ин-соф. Сўзларнинг бўғинларга тўғри ажрата билишнинг муҳим аҳамияти бор: 1) ёзувда сўзнинг бир қаторга сиғмай қолган қисми кейинги қаторга бўғин асосида кўчирилади; 2) бармоқ вазнида ёзиладиган шеър мисралари бўғин сонининг тенг бўлишига асосланади; 3) биринчи синф ўқувчиларини саводга ўргатиш вақтида ҳам асосий диққит сўзларни бўғинлаб ўқишга ва ёзишга қаратилади. Урғу. Сўз таркибидаги бўғинлардан бирининг (ёки гап таркибидаги сўзлардан бирининг) бошқаларига нисбатан кучлироқ айтилишига урғу дейилади. Урғу, одатда бўғиндаги унли товушга тушади ва сўздаги урғу олган бўғин урғули бўғин, урғу олмаган бўғинлар эса урғусиз бўғин дейилади. Масалан: Ҳақиқатдан кўра хатони топиш осон. Хато кўриниб туради, уни дарров пайқайсан, ҳақиқат эса пинҳона яширишган бўлади ва уни ҳар ким ҳам топавермайди. (И.Гёте).

Урғу сўз таркибидаги бирор бўғинга ёки гап таркибидаги бирор сўзга тушишига қараб икки турга ажратилади: 1) сўз урғуси (ёки лексик урғу), 2) гап урғуси (ёки логик урғу). Сўз урғуси, ёки лексик урғу сўз бўғинларидан бирига тушадиган урғудир. У икки хил бўлади: 1) боғлиқ урғу; 2) эркин урғу. Боғлиқ урғу сўзининг бирор бўғини билан боғлиқ равишда тушадиган урғудир. Ўзбек тили урғуси боғлиқ урғу саналади, чунки у одатда чўзнинг охирги бўғинига тушади; сўзга қўшимчалар қўшилиши билан урғу ҳам ўзгариб сўзнинг охирги бўғинига кўчиб боради. Масалан, пахта-пахтакор- пахтакорлар-пахтакорларга. Бундан ташқари, ўзбек тилида урғуси биринчи бўғинига, ўртадаги бўғинга тушадиган сўзлар ҳам бор. Масалан, ҳамма, доим, ҳозир, аммо, лекин, гарчи, ҳамиша, афсуски. Ўзбек тилида урғу олмайдиган элементлар ҳам бор. Булар: 1) бўлишсизликни ифодаловчи – ма қўшимчаси; 2) ўхшатиш маъносини ифодалайдиган – дай (-дек), -ча қўшимчалари; 3) –дир, -ман, -сан, -миз, -сиз кесимлик қўшимчалари; 4) –у(-ю), -да, -ми, -ку, -а (-я) каби аффикс юкламалар. Эркин урғу сўзнинг турли бўғинларига тушиши мумкин бўлган урғудир. Бу асосан, русча-интернационал сўзларга хос. Масалан, синтаксис, ассимиляция, машина, телефон, троллейбус… Логик урғу, ёки гап урғуси гапдаги сўзлардан бирига тушадиган урғудир. Бу урғу одатда гапда маъноси таъкидланадиган бўлакка тушади. Масалан, фанни тараққий эттирмаган мамлакат, шубҳасиз, мустамлакаликка айланади. (Ф. Жолио-Кюри).

O'xshashlar

Фонетик жараёнлар

Узбек мумтоз адабиётида фонетик санъатларнинг кулланиши

Урта мактаб учун фонетик минимум масалалари

Фонотактика

Фонология