Morfemika va so’z yasalishini o’qitish metodikasi - Tilshunoslik - Referatlar

Morfemika va so’z yasalishini o’qitish metodikasi

Yuklangan vaqt:

27.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

200.212890625 KB

Ko'chirib olish

Morfemika va so’z yasalishini o’qitish metodikasi Reja: 1. Morfemika o’qitishning maqsadi, vazifalari, tamoyillari. 2. So’z yasalishini o’qitishning maqsad, vazifalari va metodlari. 3. Morfemka, so’z yasalishi va orfografiya aloqadorligi.

6-sinfning 1-choragida “Morfologiya” bo’limi ta’limini boshlashdan avval 15 soat morfemika va so’z yasalishi mavzulari uchun dastuur hamda darslikda vaqt ajratilgan. Bunda, asosan, quyidagi mavzular: “So’z t а rkibi h а qid а umumiy m а ’lum о t”, “Qo’shimch а l а rning m а ’n о v а zif а sig а ko’r а turl а ri”, “So’z yas о vchi qo’shimch а l а r”, “Tub va yasama so’zlar”, “Sh а kl yas о vchi qo’shimch а l а r”, “So’zning m о rf о l о gik t а rkibi”, “So’z t а rkibid а t а rtib”, “So’z t а rkibi v а so’z yas а lishi bo’yich а t а hlil t а rtibi ustid а ishl а sh” berilgan. 6-sinf bitiruvchil а rig а mazkur mavzular bo’ycha qo’yil а dig а n t а l а bl а rda – qo’shimch а l а rni ko’m а kchil а r bil а n, ko’m а kchil а rni qo’shimch а l а r bil а n а lm а shtirib qo’ll а sh ; – o’rg а nilg а n if о d а v о sit а l а rini o’rinli qo’ll а y о lish v а ul а rning uslubiy imk о niyatl а rid а n f о yd а l а n а о lish malaka va ko’nikmalari belgilangan. Ma’lumki, morfemika – so’zning ma’noli qismlari haqidagi * ma’noli qismlari morfemalar deyiladi. Morfema ta’limot. So’zning so’zning bo’linmas, eng kichik ma’noli qismi bo’lib, asosan, nazariy jihatdan asos (o’zak) morfema va asos qismga qo’shilib muayyan grammatik ma’noni yuzaga chiqaruvchi affiksal morfema nazarda tutiladi. * Maktab darsliklarida morfemika bo’limiga tegishli ma’lumotlar goh an’anaviy, goh zamonaviy tilshuunoslik ma’lumotlariga ko’ra har xil beriladi. Shuni inobatga olib mazkur o’rinda o’zbek morfemikasiga oid biroz nazariy ma’lumotlar keltirishi joiz deb bildik.

Asos (o’zak) morfema – so’zda, albatta, ishtirok etadigan, leksik (lug’aviy) ma’no ifodalay oladigan morfema turi. O’zak morfema so’z yasalishi uchun ham, shakl (forma) yasalishi uchun ham asos bo’ladi: gulchilarimizni : o’zak morfema – gul. Affiksal morfema (qo’shimcha morfema) – mustaqil leksik (lug’aviy) ma’no ifodalay olmaydigan, so’zning leksik yoki grammatik ma’nolari shakllanishida xizmat qiladigan morfema turi. Affiksal morfema so’z tarkibida hamma vaqt ham ishtirok etavermaydi. Affiksal morfemalar (qo’shimchalar) umumiy tarzda yasovchilar hisoblanadi va ular vazifasiga ko’ra ikki xil bo’ladi: 1) yangi so’z yasovchilar va 2) shakl yasovchilar. (Shakl yasovchilar ichki mohiyatiga ko’ra –lug’aviy shakl yasovchilar hamda sintaktik shakl yasovchilarga bo’linadi. Shu bois ba’zan darsliklarda affiksal morfemalar uch turga (1)so’z yasovchi; 2) lug’aviy shakl yasovchi; 3) aloqa-munosabat qo’shimchalariga) bo’linadi. (O’zbek tili (asosan, artikllar bilan ish ko’rvchi rus, ingliz kabi flektiv tillardan farqlanuvchi) agglyutinativ tillar sirasiga kiradi va shu mohiyatiga ko’ra ko’proq qo’shimchalar bilan ish ko’radi. (Ammo bu flektiv tillar mutlaqo qo’shimcha qo’llamaydi yoki agglyutinativ tillarda grammatik ma’no faqat affikslar asosida yuzaga chiqadi degani emas.) Qarang: 7-jadval) 7-jadval

So’z yasovchi affikslar muayyan asosga qo’shilib yangi lug’aviy ma’noga ega bo’lgan so’z hosil qiladi, so’zning leksik (lug’aviy) ma’nosi shakllanishida ishtirok etadi. Fe’l, ot, sifat, ravish yasovchi affikslar so’z yasovchi hisoblanadi: gul+la=gulla, quvon+ch=quvonch, bezak+li=bezakli, mard+ona=mardona 2. So’z shaklini hosil qiluvchi (forma yasovchi) affikslar so’z ma’nosiga ta’sir etib, uni biroz o’zgartiradigan, ammo yangi so’z hosil qilmaydigan qo’shimchalardir. Bular quyidagilar: –fe’llardagi nisbat qo’shimchalari ( Kitob o’qi l di., Bola yuv in di., Qizcha opasiga uy tozala sh di., Kichiklarga mehr ko’r gaz ing., Shafyor mashinasini yur g’az di., Ukamni ariqchadan o’t kaz dim., Bog’ga ko’chat o’t qaz dik., Hamshira bemorning og’ziga suv tom iz di., Akam menga chizgan suratini ko’r sat di va h.); –fe’lning modal shakllarini hosil qiluvchi qo’shimchalar ( ez g’ila moq, tort qila moq, tit kila moq, yugur gila moq, ishqa la moq, to’l ish moq, yig’la msira moq, oqar inqira moq va h.); aloqa - munosabat morfemalari lug „ aviy shakl yasovchi morfemalar so „ z yasovchi morfemalar O`ZBEK TILIDA AFFIKSAL MORFEMALAR Fe‟l, ot, sifat, ravish turkumlari doirasida yangi lug„aviy birlik yasaydi. Fe‟l, ot, sifat, son, olmosh so„z turkumlari doirasida lug„aviy ma‟noni biroz o„zgartiruvchi shakl yasaydi. So„zni so„zga bog„laydi. .Kelishik qo„shimchalari1 2 .Egalik qo„shimchalari 3 .Shaxs - son qo„shimchalari .Zamon qo„shimchalari4 .Mayl5 qo„shimchalari

–fe’lning ravishdosh, sifatdosh, harakat nomi shakllarini (shuningdek, fe’lning bo’lishsizlik shakli 1 ni) hosil qiluvchi qo’shimchalar; Shuningdek, otlardagi kichraytirish-erkalash qo’shimchalari, ko’plik shaklini hosil qiluvchi qo’shimcha; sifatlardagi daraja kategoriyasi qo’shimchalari; sonning ma’no jihatidan turlarini yuzaga keltiruvchi qo’shimchalar lug’aviy shakl yasovchilar hisoblanadi. 3. Aloqa-munosabat (sintaktik shakl yasovchi) qo’shimchalar so’zning lug’aviy ma’nosiga umuman ta’sir etmaydi. Aloqa- munosabat qo’shimchalari sintaktik munosabat (so’zlarni o’zaro biriktirish) uchun xizmat qiladi. Aloqa-munosabat qo’shimchalari tarkibiga 5 toifadagi qo’shimchalar (jumladan, 1) kelishik qo’shimchalari; 2) egalik qo’shimchalari; 3) shaxs-son qo’shimchalari; 4) zamon qo’shimchalari; 5) mayl qo’shimchalari) kiradi. Qo’shimchalar tuzilishiga ko’ra sodda ( -chi,-la,-lik,-lar ) va murakkab ( -chilik,-garchilik,-lan,-lash, larcha ) bo’ladi. Demak, o’zak va qo’shimchalar so’zning ma’noli qismlari hisoblanadi. Affiksal morfemalar o’zak morfemaga birikish xususiyatiga ko’ra muayyan tilning o’ziga xos jihatlarini namoyon qiladi. O’zak morfemalarning tabiatiga ko’ra tillar asosan agglyutinativ va flektiv tillarga bo’linadi. Turkiy tillar, jumladan, o’zbek tili affiksal morfemalari tabiatiga ko’ra agglyutinativ hisoblanadi. Agglutinatsiya “ketma- ketlik” 1 Fe’lning bo„lishsizlik shaklini hosil qiluvchi qo„shimcha (- ma va uning variantlari)ning lug„aviy shakl hosil qiluvchi birlik ekanligi munozarali. (Sababi, zamonaviy tilshunoslik kesimlik kategoriyasi (tasqiq/inkor, zamon, mayl, shaxs/son) tarkibiga kiruvchi affikslarni haqli ravishda aloqa-munosabat shakllari ekanligini e’tirof etadi. Fe’llarning bo„lishli/bo„lishsizlik kategoriyasi sintaktik jihatdan to„laligicha tasdiq/inkor ma’nosini beradi.

ma’nosidagi so’z bo’lib, qo’shimchalarning o’zakka ma’lum tartib va ketma-ketlikda qo’shilishidan dalolat beradi. Bunday hollarda o’zak va qo’shimchalar chegarasi sezilib turadi. Agglyutinativ tillarda so’z shakllari o’zgarmas holda qo’shiladigan affikslar yordamida yasaladi. Bunday tillarda affikslar asosan bir grammatik ma’noni ifodalaydi. Masalan, -lar faqat ko’plik qo’shimchasi sifatida qaraladi. Mazkur qo’shimchaning boshqa hollarda ifodalagan hurmat, kesatiq, kinoyani bildiruvchi ma’nolari uning uslubiy jihatdan o’ziga xos imkoniyati hisoblanadi. Turkiy tillarda (o’zbek tilida) o’zakka dastavval, so’z yasovchi qo’shimchalar (morfemalar), keyin shakl yasovchi va oxirida so’z o’zgartuvchi qo’shimchalar birikadi: tila-k-lar-imiz-ni . Bu qat’iy qoida. Masalan, o’rtoqlarcha, mardlarcha so’zlari o’rtoq- lar-cha, mard-lar-cha ko’rinishida emas, balki o’rtoq-larcha, mardlarcha tarzida ma’noli qismlarga ajratiladi. O’zbek tilidagi affiksal morfemalar o’zak morfemadan keyin qo’shilish xususiyatiga ega. Shu jihatdan, old qo’shimchalar o’zbek tili tabiatiga xos emas 2 . Ushbu o’rinda o’zbek tilida so’z yasash usullari masalasiga ham qisqacha to’xtab o’tamiz. Mazkur mavzu 6-sinf dasturining boshida (“Morfologiyaga kirish” qismida qisman berilgan bo’lsa, fe’l, ot, sifat, ravish so’z turkumlarining affiksatsiya va kompozitsiya usullarida yasalishi mustaqil so’z turkumlari sirasiga singdirib yuborilgan. 2 Tilimizdagi ser-(sersuv), no-(nomard), be-(beimkon), ba-(baquvvat), bo-(boadab) kabi old qo„shimchalar fors-tojik tiliga xos bo„lib, ijtimoiy-siyosiy, madaniy-ma’rifiy omillar ta’sirida o„zbek tiliga o„zlashib ketgan.

O’quvchilar dastur va darslikda berigan “So’z t а rkibi h а qid а umumiy m а ’lum о t” mavzusi ta’limida, asosan, ona tilimiz agglyutinativ til ekanligini anglashi, shuningdek, asos va affiksal morfemalarni o’z o’rnida qo’llay olishni bilishi zarur. Bunda o’quvchilarga tilimizdagi so’zlarda asos morfema bilan affiksal morfema chegarasi aniq sezilib turishi, asosan, uni flektiv tillar bilan qiyoslash orqali tushuntirish samarali bo’ladi. Masalan, 1- topshiriq. O’zbekcha so’zlarning tuzilishi bilan o’zlashma so’zlarning shaklini solishtiring. Ular haqida mulohaza bildiring. Shunday so’zlar ro’yxatini (lug’atdan foydalanib) davom ettiring. ko’rmoq – ko’ryapman; видет – вижу (r); yurmoq – yuryapman; ходит – хожу (r); hukm – mahkama – hokim – hakam – mahkum (a); fikr – tafakkur – mutafakkir (a); zulm – zolim – mazlum (a); hol – ahvol (a); xulq – axloq (a); she’r – ash’or (a). 2- topshiriq. Berilgan so’zlar ishtirokida gaplar tuzing va bu so’zlarning asos qismini aniqlashga harakat qiling. 3- topshiriq. Asosga qo’shimcha qo’shilishi bilan so’z oxiridagi unli o’zgarishini kuzating. Buning sababini tushuntirishga harakat qiling. sayla–saylov, sina–sinov, aya–ayovsiz; so’ra–so’roq, bo’ya– bo’yoq; o’yna–o’ynoqi, sayra–sayroqi “Qo’shimchаlаrning mа’nо vаzifаsigа ko’rа turlаri” mavzusi ta’limida o’quvchilarga imkon qadar qiziqarli topshiriqlar berishga harakat qilish zarur, toki o’quvchini mavzu mohiyati (nazariy bilimlar) zeriktirmasin. Masalan,

1-topshiriq. She’riy matnni o’qing va uqing. She’riy matn tarkibidagi so’zlarni berilgan jadvalga moslab joylashtiring. E.Vohidov she’ri Yurtdoshim, bog’ingga bir nihol qada, Bu nihol nomini Yaxshilik ata. Niholing yoniga bir gul ekib qo’y, U gulning ismini Go’zallik deb qo’y. Gul-u niholingga baxsh etib hayot, Suv ber va bu suvga Mehr deb qo’y ot. Sendan farzandingga bir bog’ qolsin, ey do’st, Bog’ing VATAN degan nom olsin, ey do’st. № asos so’z yasovchi lug’aviy shakl yasovchi aloqa- munosabat qo’shimchasi 1 yurt -dosh – -im 2 bog’ – – -ing, -ga 3 4 … 2-topshiriq. She’riy matnda shoir Yaxshilik, Go’zallik, Mehr, Vatan so’zlarini bosh harf bilan yozganligini qanday tushundingiz? Matn mazmunini bitta gapda ifodalang.

“So’z yas о vchi qo’shimch а l а r” mavzusi orqali o’quvchi hozirda ham yangi so’zlar yasashda faol bo’lgan qo’shimchalarni farqlaydilar. Shu o’rinda o’quvchilarni tilning yashovchanligini, tirikligini his etishga o’rgatish kerak. 1- topshiriq. Berilgan gaplarni o’qing va mazmunini izohlang. Tarkibida so’z yasovchi qo’shimchalar ishtirok etgan gaplarni ajratib daftaringizga ko’chiring. 1. А g а r o’rg а nishni ist а m а s а ng, h а yot h е ch n а rs а ni o’rg а tm а ydi. 2. J а miyatg а о ptimistl а r h а m, p е ssimistl а r h а m hiss а qo’sh а di. О ptimist s а m о lyotni o’yl а b t о pg а n bo’ls а , p е ssimist p а r а shyutni i х tir о qilg а n. 3. Unv о nl а r m а ml а k а t uchun k а tt а х izm а t qilg а n о d а ml а r h а qid а ха lqni ха b а rd о r qilish uchun o’yl а b t о pilg а n. 4. О d а m m а ml а k а t v а ins о niyat uchun qilishi mumkin bo’lg а n eng k а tt а х izm а ti – b о l а l а rini t а rbiyal а shidir. 2- topshiriq. So’zlar xazinasidan berilgan jadvalga mos sozlarni topib joylashtiring. OT ASOSLI OTLAR ikki morfemali sodda yasama otlar uch morfemali sodda yasama otlar to’rt morfemali sodda yasama otlar afsun/ gar egar/soz/ lik kutub/xona/chi/ lik

So’zlar xazinasi va’zxonli k afsungar amaliyotchi childirmaka sh elakchi kutubxonachil ik ko’katzor egarsozlik suvoqchil ik kabobpazlik ma’muriyatchil ik qiziqchilik dabdaba gazlama gulbarg dalachilik lug’atchil ik qishloq po’stindo’zlik gazetxonlik 3- topshiriq. ‖So’zlar xazina‖sidagi jadvalga mos kelmaydigan to’rtta so’zni ajratib yozing. jadvalga mos kelmagan so’zlar O’quvchilar mazkur topshiriqni kichik guruhlarda ishlab quyidagicha bajarishlari zarur: OT ASOSLI OTLAR ikki morfemali sodda yasama otlar uch morfemali sodda yasama otlar to’rt morfemali sodda yasama otlar afsun/gar egar/soz/lik kutub/xona/chi/lik dala/chilik ela/k/chi amal/iy/ot/chi gazet/xon/lik qizi/q/chi/lik

kabob/paz/lik ma’mur/iy/at/chilik ko’k/at/zor po’st/in/do’z/lik lug’at/chi/lik suvo/q/chi/lik childir/ma/kash va’z/xon/lik jadvalga mos kelmagan so’zlar dabdaba gulbarg qishloq gazlama 4- topshiriq. Berilgan sozlar ishtirokida gaplar tuzishga harakat qiling. “Tub va yasama so’zlar” mavzusini o’tishda milliylik zaminidan uzilmagan tarbiyaviy ahamiyatga ega matnlar asosida topshiriqlar tuzish va o’quvchiga taqdim etish o’rinli. Jumladan, 1- topshiriq. Berilgan matnni o’qing. Mazmunini so’zlab bering. Matn tarkibidagi so’zlarni quyidagi ikki ustunga ajratib yozing. Ona tilingni asra, aziz zamondosh! Ona tilida aniq fikrlang, adabiy tilda so’zlashing, nutqingizni har xil yot unsurlardan saqlashga harakat qiling. Qayerda va kim bo’lmasin, ona tilini kamsitishlariga aslo yo’l qo’ymang. Til mavsumiy libos emaski, ob-havoning o’zgarishiga qarab almashtirilsa. Onayizor, vatan, millat kabi tushunchalarning har biri betakrordir. Ona tili ham bitta. Agar o’z xalqingiz orasida soqov va yot bo’lib qolishni istamasangiz, ona tilini puxta o’rganing, uni boshingizga ko’taring. Kishi boshqa tilda bilimli bo’la oladi, ammo faqat ona tilidagi bilimigina bekam-u ko’st bo’lishi mumkin. Ona tilimizni e’zozlashni, qadrlashni va asrashni ma’rifiy millatlardan o’rganing.

Bilingki, O’z tilini unutgan xalqning, Bog’larida o’sgan gullarni, Chirmab uxlar zaharli ilon. O’z tilini unutgan xalqning, Osmonida porlamas quyosh– Nur o’rnida to’kiladi tosh. (Xurshid Davron she’ri) tub so’zlar yasama so’zlar 2- topshiriq. Berilgan matn mazmuniga mos keladigan xalq maqollari yoki aforizmlar topishga harakat qiling. Namuna: Tilni unutmoq – elni unutmoq. (Maqol) O’quvchi, odatda, affiksatsiya usulida so’z yasash tilimiz uchun eng sermahsul usul ekanligini, yasama so’zlar, aslida, yasalgan ( ishchi , gulzor, g’ayratli, egovla (moq), yillab ), yasalayotgan ( sousli (salat), sousla (moq), souschi (ayol); lavashfurush , lavashli (dasturxon), lavashchi , lavashpaz va h.) va yasalishi kutilayotgan (. ) so’zlarga bo’linishini anglashi (yod olishi emas) muhim. (Bu – milliy o’zlikni anglamoqning kichik ko’rinishidir.) Shuningdek, yasalayotgan so’zlar (manbasiga ko’ra) ikki xil – xususiy (individual; okkazional) va umumiy (xalq tomonidan yaratiladigan) bo’ladi. Odatda, okkazionallik ijodkorlar nutqiga xos bo’lib, ular bor-yo’g’i bir martagina (muayyan mazmunni ochib berish uchun) ishlatiladi. Tilshunoslik ilmidan ma’lumki, istalgan nutqiy jarayonda jamiyat→tafakkur→til→nutqiy sharoit→me’yor→nutq

(og’zaki/yozma) ketma-ketligi namoyon bo’laveradi. Demak, ijtimoiy hayotning turli ko’rinishlari, voqea-hodisalari, tushuncha-yu g’oyalari, ba’zan ularning muayyan parchalari inson tafakkuri da qayta ishlanadi. Tafakkur va uning mahsuli, odatda, til da moddiylashadi. Til va nutq oralig’ida turgan tafakkur elagi tilda moddiylashgan tafakkur mahsulini nutqiy sharoit (vaziyat)ni inobatga olgan holda tilning o’z qonuniyatlari asosida yuzaga kelgan (ichki) hamda jamiyat a’zolari tomonidan belgilagan (tashqi) me’yorlar ni inobatga olgan holda nutq ning og’zaki yoki yozma shakllariga chiqaradi. Shu o’rinda nutq tilning, til tafakkurning, tafakkur ijtimoiy hayotning oynasiga aylanadi. (Nutqiy sharoit, ichki va tashqi me’yorlar mazkur jarayonning amalga oshishini ta’minlovchi birlamchi vositalarga aylanadi.) 8-jadval Demak, nutqiy jarayon tafakkur mahsulini til hamda nutq vositasida voqelanishini ta’minlovchi maydon; shu bilan bir qatorda, til hamda nutqning ichki imkoniyatlarini yuzaga chiqaruvchi vosita hamdir. Nutq til birliklarini yuzaga chiqaribgina qolmay, ba’zan o’zi ham til birliklari andozalariga mos birliklarni (odatda, so’zlarni, iboralarni) tilga Ijtimoiy hayot nutq ( og`zaki/yozma ) tafakkur me‟yor til nutqiy sharoit

taqdim etishi ham mumkin. Bunday so’zlar, iboralar nutq hodisasi sifatida matnga yoki biror ijodkorning individual uslubiga xos birlik tarzida yuzaga keladi va shu o’rinda takrorsiz qolib ketadi yoki kishilarning nutqiy faoliyatida tezda faollashib, til tarkibiga singib, uning me’yoriy birligiga aylanib ketishi ham ehtimol. Nutqdan tilga taqdim etiladigan birliklar okkazionalizmlardir. Masalan, 1.Har nechuk, shoirman – sen bilan jondosh , To’yingda to’ydoshman , tirik yelkadosh. Degayman, yosh umring o’ylab, ey, qondosh, Bitgum, bitilmagan dostoning menda. (A.Oripov) 2. O, O’zbekiston, asal sandig’im mening, asalistonim mening. (O.Matjon) Odatda, xalq tomonidan yaratiladigan yangi so’zlar og’zaki nutqda ( kompyuterchi, kompyuterli (xona); diskavodli, diskavodsiz kabi) tez ommalashib ketadi. “Sh а kl yas о vchi qo’shimch а l а r” mavzusi ta’limida ko’proq tarbiyaviy matn tarkibi ustida ishlagan ma’qul. Sababki, tahlil davomida o’quvchi matnga takror-takror murojaat etadi va bunday sharoitda matn mazmuni o’quvchining ong ostiga singib boraveradi. Zero, ulug’ pedagog Abdulla Avloniy ta’kidlaganlaridek: ” Inson tafakkurining quvvati va kengligi, avvalo, muallim tarbiyasiga bog’liq .” 1-topshiriq. Berilgan she’rni o’qing. She’rning kulminatsiya (cho’qqi) nuqtasi bo’lgan misrani ajrating. She’r tarkibidagi so’zlarni morfemalarga ajratib yozing. Namuna: makon/im, ona/jon, o’lka/m, O’zbek/iston, jon/im,... IQROR

O, ota makonim. Onajon o’lkam, O’zbekiston, jonim to’shay soyangga. Senday mehribon yo’q, Seningdek ko’rkam. Rimni alishmasman bedapoyangta. Bir go’sha suv bo’lsa, bir go’sha qirlar, Qancha yurtni ko’rdim, qancha taqdirlar. Qayga borsam suyab, boshni tik tut deb, Tog’laring ortimdan ergashib yurar. Ko’rdim suluvlarning eng faranglarin. Yo xudbinman men yo bir sodda kasman men – Parijning eng go’zal restoranlarin, Bitta tandiringga alishmasman men. Na gapga ko’nayin, Na til bilayin, Ko’zdan uyqu qochdi, dildan halovat – Uch kunda sog’insam nima qilayin, Chala qolar bo’ldi hamma sayohat. Bildimki, baridan ulug’im o’zing, Bildimki, yaqini shu tuproq menga. Bahorda Baxmalda tug’ilgan qo’zing, Arab ohusidan azizroq menga. Sen bilan o’tgan har kun bayram - bazm, Sensiz bir on qolsam vahmim keladi. Seni bilganlarga qilaman ta’zim, Seni bilmaslarga rahmim keladi. 2-topshiriq. She’r muallifini toping. Shakl yasovchi qo’shimchalarning vazifasini tushuntiring.

“So’z yas а sh yo’ll а ri” mavzusi orqali o’quvchilar nafaqat asosga qo’shimcha qo’shish (affiksatsiya), balki so’zni so’zga qo’shish (kompozitsiya) usuli orqali ham yangi lug’aviy ma’noga ega bo’lgan so’zlar yasalishini chuqurroq anglaydilar. Ma’lumki, so’z yasovchi morfemalar yangi so’z yasash uchun xizmat qiladi. Yangi so’z yangi leksik va grammatik ma’nolarga ega bo’ladi, atash ma’nosi yangilanadi: ish-siz-lik, bil-im-don-lik, o’yn-a, taro-q, pas-ay, o’r-oq- chi-lik . So’z yasovchi morfemalar so’zga bittadan 3-4 tagacha qo’shilishi mumkin. So’z yasovchi morfemalar quyidagi tur so’zlardan yangi so’z yasaydi: sodda tub so’zdan – boshla, yoshlik, aqlli … sodda yasama so’zdan – ishsizlik, bilimdon, yaltiroq … qo’shma so’zdan – ishyoqmaslik, asalarichi, o’rinbosarlik … juft so’zdan – sabr-toqatli, sihat-salomatlik, qo’ni-qo’shnichilik... takroriy so’zdan – sharshara, bizbizak, chirchiak... O’quvchilar mavzu asosida quyidagi topshriqlarni bajarishlari mumkin: 1- topshiriq. Berilgan so’zlarni yasalish usuliga qarab ajrating va quyidagi jadvalga joylashtiring. O’quvchi, taxtako’prik, sovuq, gulqo’rg’on , qiymataxta, havorang, og’riq, qaviq, qazuvchi, olaqarg’a, tilak , gavjum, atirgul, marvaridgul, xashak, beibo, bahoriy , naqshbop, quvonch, borib kelmoq, e’lon qilmoq, sap-sariq, yashiltob, orzumand, jizzaki, shartaki, qonuniy, shilpildoq, gultuvak, oilaviy . Asosga qo’shimcha So’zga so’z qo’shib yasalgan Yasalmagan, tub so’z

qo’shib yasalgan (affiksatsiya) (kompozitsiya) orzumand... gulqo’rg’on... yashiltob... 2- topshiriq. O’zbek tilida asosiy so’z yasash usullarini izohlashga harakat qiling. 3- topshiriq. Ajratib ko’rsatilgan so’zlarning lug’aviy ma’nosini izohlang va ular ishtirokida bog’lanishli kichik matn tuzing. Ko’p hollarda so’z yasovchi morfema qo’shilganda tovush moslashishi, tovush tushishi, orttirilishi va almashinishi bilan bog’liq fonetik o’zgarishlar kuzatilishi mumkin. O’quvchilar hukmiga havola etilayotgan topshiriqlarni shu asosda tuzish ham o’rinli. “So’zning morfem tarkibi” mavzusi so’z tarkibini ma’noli qismlarga bo’lish bilan bog’lanadi. Har bir so’zning morfemalarga ajratilishi undagi qismlarning hozirgi o’zbek adabiy tilida o’zaro munosabatga kirisha olish xususiyatiga asoslanadi. So’zning tarkibini ajratishda, avvalo o’zak ajratilib, uning lug’aviy ma’nosi aniqlanadi. O’zakka qaysi qo’shimcha turi qo’shilmasin, u har doim o’zakdagi ma’no bilan aloqador bo’ladi va yangi so’z yasalganda ham o’zakning ma’nosi saqlanib qoladi. Masalan, suvoqchilik so’zining tarkibi suva+q+chi+lik . Ushbu kasb-hunar bilan bog’liq soha otining o’zakdagi suvash harakati bilan aloqasi uzilmagan. Ko’p hollarda so’zning morfem tarkibini aniqlashda so’zdagi fonetik o’zgarishlar qiyinchilik tug’diradi. Tillarni kuzatishdan ma’lumki, morfologik ko’rsatkichlar yo mustaqil ma’noli leksemalardan, yoki har

xil qo’shimchalarning o’zaro birikib yangi qo’shimcha hosil qilish usulidan shakllanadi. Ko’pgina so’zlar qo’shilib ketishi natijasida ikkinchi qism morfemaga aylanib ketishi mumkin: yo’qot (yo’q et), gapir (gap ur), tupir (tuf ur), supur (suv ur), berkit (berk et), to’lat (to’la et) kabi. Hozirgi o’zbek adabiy tilida so’zga qo’shimcha qo’shilganda o’zakda fonetik o’zgarishlarning ba’zi ko’rinishlari kuzatiladi. Tovush tushishi : so’z yasovchi qo’shimchalar qo’shilganda: sariq-ay/sarg’ay, past- ay/pasay, og’iz-aki/og’zaki, o’yin-a/o’yna, o’rin-ash/o’rnash, ayir-im/ ayrim, buyur-uq/ buyruq; lug’aviy shakl yasovchi qo’shimchalar qo’shilganda: ayir-il/ayril, ikki-ov/ikkov, olti-ala/oltala, yetti-ovlon/yettovlon; sintaktik shakl yasovchi qo’shimchalar qo’shilganda: men-ning/ mening, sen-ni/ sening; burun-i/burni, shahar-im/shahrim, o’g’il-ing/ o’g’ling. Tovush orttirilishi : isi-q/issiq, qot-iq/qattiq, tib-iy/tibbiy, his-iy/ hissiy, shu-cha/shuncha, bu-day/bunday; u-ga/unga, shu-da/shunda, bu- dan/ bundan, parvo–i/parvoyi, obro’-ing/obro’ying. Tovush almashishi : a ~ o: tara-q/taroq, so’ra-q/so’roq, qiyna-v/qiynov, so’ra- v/so’rov; o ~ a: son-a/sana, ong-la/angla, yosh-a /yasha, ot-a/ata; i ~ u: tinti-v/tintuv, o’qi-v/o’quv, sovi-q/sovuq, quri-q/quruq; q ~ g’: qishloq- i/qishlog’i, yutuq-im/ yutug’im, buyruq- i/buyrug’i; k ~ g: yurak-i/yuragi, eshik-im/eshigim, tilak-ing/tilaging va h. Ta’kidlash joizki, o’quvchi uchun so’zning asosi(o’zak)ni ajrata bilish so’z ma’nosini to’g’ri anglash va xatosiz yozishga imkon beradi.

“So’z t а rkibid а t а rtib” mavzusi ta’limida o’quvchi e’tibori, asosan, asosga qo’shimchalarning ketma-ket qo’shilish tartibiga va bu tartibdan chekingan holatlariga qaratiladi. O’zbek tilining o’ziga xos agglyutinativ tabiatidan kelib chiqadigan bo’lsak, asosga qo’shimchalarning ketma-ket qo’shilish tartibi quyidagicha bo’ladi: asos+so’z yasovchi +lug’aviy shakl yasovchi+aloqa-munosabat qo’shimchalari. Jumladan, oqu/vchi/lar/dan, ajab/lan/tir/di, bino/kor/lar/ning kabi. Quruvchilar yangi binoda ishladilar ; Hozir tanishtiruv marosimi boshlanadi; Xalqimizga bolajonlik xos kabilarda so’z tarkibining odatdagi tartibidan chekinish holatlari uchraydi. (Bunday holatlarda so’z yasovchi qo’shimchadan oldin kelgan qo’shimcha asos tarkibiga qo’shib yuboriladi: ko’r/ish/moq/lik–ko’rishmoq/lik ) Shu o’rinda qo’shimchalarning barcha turlarida ma’nodoshlik, vazifadoshlik, shakldoshlik xususiyatlari ham borligini nazardan qochirmaslik zarur.

Mavzuni yuzasidan savol va topshiriqlar: 1. Morfemika nimani o’rgatadi? 2. Morfemika bo’yicha o’quvchi qanday bilim, malaka va ko’nikmalarga ega bo’lishi zarur? 3. O’quvchi o’rganayotgan morfemik bilimlar malaka talablariga mosmi? 4. O’quvchi o’rganayotgan morfemik bilimlardan hayotining qaysi o’rnida foydalana oladi? 5. O’zbek tilida so’z yasash usullarini o’quvchi bilishi shartmi? 6. O’zbek tilida so’z yasash usullari ta’limida o’quvchi xabardor bo’lishi zarur bo’lgan qaysi bilimlarni sanay olasiz? 7. O’zbek tilidagi hol/siz/lan/moq/lik, injiq/lan/mas/lik, jilov/la/mas/lik kabi so’zlarning morfem tarkibi qanday izohlanadi? 8.Kompozitsiya usulida hozirda yasalayotgan qanday so’zlar bor? 9. “O’zakni ajrata bilish, so’z tarkibidagi tovush o’zgarishlarini fahmlash so’zni to’g’ri yozishga imkon beradi”mi? Javobingizni dalillang. 10. O’quvchiga anglashilmovchilik (ong-la-sh-il-ma-vchilik), sanoqsiz (son-a-q-siz), atoqli (ot-a-q-li) kabi so’zlarning morfem tarkibini qanday izohlash zarur?

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Бабанский Ю.К. Ҳозирги замон умумий таълим мактабида ўқитиш методлари. – Тошкент: Ўқитувчи, 1990. 2. Долимов У. ва б. Иншо ва диктантни қандай ѐзиш керак? – Тошкент: Университет, 1991. 3. Kompetensiyaga vo’naltirilgan Davlat ta’lim standarti va o’quv dasturi: Ona tili, adabiyol. o’zbek tili (5-9 sinllar). – Toshkent. 2016. 4. Лернер И.Я. Педагогическая литература о проблемнoм обучении.– Москва, 1983. 5. Назаров К. Ўзбек тили пунктуацияси. –Тошкент: Ўқитувчи, 1976. 6. Неъматов Ҳ., Ғуломов А. Мактабда тил сатҳларини ўзаро боғлаб ўргатиш. – Тошкент: РТМ, 1992. 7. Неьматова Г. Ижодий тафаккурни ривожлантириш технологияси ва ўқувчининг мустақил фаолияти (она тили ўқитувчилари учун методик тавсиялар).– Тошкент: РТМ, 2001. 8. Неъматов Ҳ., Йўлдошева Д. Тил илми ва таълими истиқболи//«Маърифат» газетаси, 2013,14 август, №65 (8610) 8-9- с. 9. O’rta ta’limning umumta’lim fanlari bo’yicha malaka talablari. Ona tili fani.– Toshkent, 2018. 10. Розиқов О., Оғаев С., Маҳмудова М., Адизов Б. Дидактика. – Тошкент: Фан, 1997.

O'xshashlar

Fonetika o’qitish metodikasi

Leksika o’qitish metodikasi

Punktuatsiya o’qitish metodikasi

Yordamchi so’z turkumlarini o’qitish

So’z turkumlarini o’rganish metodikasi