Yordamchi so’z turkumlarini o’qitish - Tilshunoslik - Referatlar

Yordamchi so’z turkumlarini o’qitish

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

43 KB

Ko'chirib olish

Yordamchi so’z turkumlarini o’qitish Reja: 1.Mustaqil so’z turkumlari bilan yordamchi so’z turkumlarining bir- biridan farqli tomonlarini o’rgatish. 2.Ko’makchi hamda uning sof va vazifadosh turlarini tushuntirishda grammatik mashqlardan foydalanish. 3.Bog’lovchi hamda uning gapdagi asosiy vazifasi hamda ko’makchidan farqini tushuntirish yo’llari 4.O’quvchilarga yuklamalarning ma’no turlari, qo’llanishi va yozilishini o’rgatish 5.Undov, taqlid, modal so’zlarning nutqdagi vazifasini o’quvchilarga tushuntirish masalasi

Tayanch tushunchalar Mustaqil so’zlar – atash ma’noli so’zlar yoki ular o’rnida qo’llanib, ma’lum so’roqlarga javob bo’luvchi va gapda ma’lum gap bo’lagi vazifasida keluvchi so’zlar. Yordamchi so’zlar – atash ma’nosiga ega bo’lmagan, ma’lum so’roqqa javob bo’lmaydigan, gap bo’lagi vazifasida kelmaydigan so’zlar. Undov so’z turlari – his-hayajon undovlari, buyruq – xitob undovlari, nutqiy odat undovlari Tasdiq va inkor so’zlar – ha, xo’p mayli singari so’zlar tasdiq so’zlar; yoq, mutlaqo, aslo singari so’zlar inkor so’zlar sanaladi. Ma’lumki, yordamchi so’zlar haqida ilk ma’lumotlar boshlang’ich sinflarda beriladi. 7-sinfda so’zlar ikki guruhga – atash ma’nosiga ega bo’lgan va atash ma’nosiga ega bo’lmagan, ma’lum bir so’roqqa javob bo’lib gap bo’lagi vazifasida keluvchi hamda ma’lum so’roqqa javob bo’lmaydigan va gap bo’lagi vazifasida kela olmaydigan so’zlarga bo’linadi. O’qituvchi yuqoridagi tasnifdan kelib chiqib, yordamchi so’z turkumlari haqidagi ma’lumotni quyidagi tarzda boshlashi ma’qul: .Ot,sifat,son,fe’l,ravishlar atash ma’nosiga ega(olmosh esa atash ma’nosiga ishora qiladi), muayyan so’roqlarga javob bo’la oladi, ma’lum sintaktik vazifani bajara oladi. 2.Ko’makchi, bog’lovchi va yuklamalar esa atash ma’nosiga ega bo’lmagan, ma’lum so’roqqa javob bo’lmaydigan, gap bo’lagi vazifasida kela olmaydigan yordamchi so’zlardir. Shuningdek, lug’aviy ma’no bildirmaydigan, ammo ba’zan gap bo’lagi vazifasida kela oladigan alohida guruh so’zlar – modal, undov, taqlid so’zlar haqida ham ma’lumot beriladi.Yordamchi so’zlarning muhim qismini ko’makchilar tashkil qiladi.

Ot, olmosh, harakat nomi va sifatdoshlardan keyin kelib, ularni hokim so’zga bog’lash uchun xizmat qiluvchi bilan, uchun, kabi, singari, orqali, sayin kabi so’zlar ko’makchi ekani aytilib, ular o’sha so’z bilan birgalikda bir savolga javob bo’lishi, bir xil gap bo’lagi vazifasida kelishi tushuntiriladi. Men ashulani zavq bilan tingladim. (zavq bilan – qanday? – hol) O’quvchilar sof ko’makchilar hamda vazifadosh ko’makchilar haqida tasavvurga ega bo’lishlari uchun quyidagi topshiriq beriladi. Berilan ko’makchilarning sof yoki vazifadoshligini aniqlab, misollar tuzing. Bilan, sari, kabi, tomon, uchun, ko’ra, bo’ylab, keyin, avval, tepada v.h. Akam bilan Chimyonga sayohat qildik. Uy tomon ketdim. Atash ma’nosini tamoman yo’qotib, faqat o’zi birikkan so’zni boshqa so’zga bog’lash uchun xizmat qiladigan ko’makchilar sof ko’makchilar (bilan, uchun, sari), aslida ot, ravish, ravishdosh kabilardan ko’makchiga o’tgan so’zlar (avval, ostida, qarab) vazifadosh ko’makchilar ekani aytiladi. Sof ko’makchilar vazifa jihatidan kelishik qo’shimchalariga yaqin turishi nazarda tutilib, quyidagi mashqlar bajartiriladi. Kitobni sen uchun oldim – sen ga oldim Radio orqali eshitdim – radiodan eshitdim. Vazifadosh ko’makchilarni mustahkamlashda esa quyidagi topshiriq tavsiya etiladi. Gapdagi ajratib ko’rsatilgan so’zlarning mustaqil so’z va ko’makchi vazifasida kelgan o’rinlarini aniqlang. 1.Gap futbol o’yini ustida ketardi. 2.Qoziq ustida qor turmas. Men keyin boraman. Darsdan keyin yig’ilish bo’ladi. Dars jarayonida ko’makchilarning ma’no turlariga alohida e’tibor qaratish lozim. Ko’makchilar yetakchi so’zga bog’lanib unga turli qo’shimcha ma’nolar – maqsad, sabab, yo’nalish, o’xshtish – qiyoslash, fikr mavzusi kabi ma’nolar yuklaydi. Buni tushuntirishda quyidagi topshiriqlar berish mumkin.

Nuqtalar o’rniga kerakli ko’makchilarni qo’yib ko’ring hamda uning ma’no turlarini ayting. Otasidan bir kun olib pul, kitob do’kon… soldi yo’l. Nuqtalar o’rni sari ko’makchisi qo’yiladi; u yo’nalish ma’nosini ifodalamoqda. Ko’makchilarni o’rgatishda yana quyidagilarga e’tibor qaratmoq lozim. -bosh, jo’nalish, chiqish kelishiklari bilan qo’llanadigan ko’makchilar (sen uchun, mehnatiga yarasha, kechadan boshlab) -ko’makchilarning ayrim qo’shimchalar bilan ma’nodoshligi (gul singari – gul dek ) -ko’makchili so’z birikmalari hosil qilish va mazkur birikmalardan gap tuzish -ayrim ko’makchilarning qisqargan holda qo’llanishi (akam uchun akam -chun, sen -bilan sen-la) Bog’lovchi mavzusini o’tishda uning asosiy vazifasi va ko’makchidan farqi izohlanadi. Ya’ni, bog’lovchilar gapning uyushiq bo’laklarining va qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplarni o’zaro bog’lash uchun xizmat qiluvchi yordamchilar bo’lib, ko’makchidan quyidagi xusuiyatlariga ko’ra farqlanadi. -ko’makchi gap tuzishda faol ishtirok etadi, u gapdan tushib qolsa, fikr anglashilmaydi. Bog’lovchi tushirib qoldirilsa ham, gap ohangida o’zgarish bo’lsa ham fikr anglashilaveradi; -ko’makchi ot, olmosh, otlashgan so’zlardan keyin ishlatiladi, bog’lovchi esa barcha mustaqil so’zlar: ot, sifat, son, fe’l, ravishlardan keyin kelaveradi; -ko’makchilar o’zi bog’langan so’zning bosh, jo’nalish, o’rin – payt, chiqish kelishiklarining biri bo’lishini talab qiladi, ot ko’makchilar esa barcha kelishik qo’shimchalari bilan kelishini ham ko’rish mumkin. Bog’lovchilar kelishik qo’shimchalari olmaydi, o’zi bog’layotgan so’zlarni qaysi kelishikda bo’lishidan qat’i nazar, o’zaro bog’layveradi. Bog’lovchilarning vazifasiga ko’ra turini tushuntirishda quyidagi ko’rgazmali quroldan foydalanilsa maqsadga muvofiqdir.

Bog’lovchilar o’rganilayotganda quyidagilarga e’tibor qaratiladi. -teng bog’lovchilar gapning uyushiq bo’laklarini va qo’shma gap tarkibidagi sodda gaplarni bog’lashi; -yakka (va,chunki, ammo) va takror (goh..goh, yo…yo) qo’llanuvchi bog’lovchilar ustida ishlash. -ergashtiruvchi bog’lovchilar (chunki, agar) ishtirok etgan gaplar hosil qilib, bog’lanish yo’llarini tushuntirish; -ohang va bog’lovchilarning o’zaro vazifadoshligi haqida misollar asosida ma’lumot berish. So’z yoki gaplarga so’roq, ta’kid, ayirish- chegaralash, gumon, o’xshatish, inkor kabi ma’nolarni yuklovchi so’z va qo’shimchalar yuklamalardir. Ualar tuzilishiga ko’ra ikki xil bo’ladi: 1.So’z yuklamalar (faqat, ham, axir, hatto…) 2.Qo’shimcha yuklamalar (-ku, -mi –chi –a…) Yuklamalarni o’rganish jarayonida berilgan gaplarni o’zaro qiyoslab, ma’no farqlarini, bu farq nima bilan berilayotgani aniqlanadi. Gullarga suv berdim. – Gullarga suv berim-ku. O’quvchilarga sof va vazifadosh yuklamalar haqida inkor bog’lovc hisi na…na ayiruv bog’lovc hilari yo..yo goh..goh bazan… bazanzidlov bog’lovc hilari ammo, lekin biroq balki u(yu) Bog’lovchilar Teng bog’lovchilar Ergashtiruvchi bog’lovchilar birik- tiruv bog’lovc hilari va, hamda, bilan u(yu) sabab bog’lovc hilari chunki, negaki aniqlov bog’lovc hisi ya’ni shart bog’lovc hilari agar, aragda, basharti garchi

ma’lumot berishda quyidagi topshiriqdan foydalanish mumkin.Ona-yu bolalar saylga jo’nashdi. G’alabaga erishdim-u, suyunchi olgani jo’nadim. Yuqoridagi –yu, -u yordamchilari o’rniga qaysi bog’lovchilarni qo’yish mumkin savoliga o’quvchilar, shubhasiz, va bog’lovchisini qo’llash mumkin deb javob beradilar. Demak, u (yu), bazan –da yuklamalari bog’lovchi vazifasida kelishi mumkin ekan. Hozirgi maktab darsliklarida yuklamalar anglatayotgan ma’nosiga ko’ra quyidagi guruhga bo’linadi 1.So’roq va taajjub yuklamalari: -mi, -chi, -a(-ya), nahotki 2.Ayiruv – chegaralov yuklamalari: faqat, gina (kina, qina) 3.Kuchaytiruv – ta’kid yuklamalari: hatto, nahotki, ham, g’irt, -ku, -u(yu), da, oq(yoq) 4.O’xshatish – qiyoslash yuklamalari: xuddi, yo…yo, ki 5.Gumon yuklamasi: -dir O’qituvchi yuqorida berilgan yuklamalarning ma’nosini, gapdagi vazifalarini aniqlashni, ularning nutqda qo’llanishi va yozilishini o’quvchilarga o’rgatish uchun so’z birikmalari, gaplar tuzdirish va matn yaratish kabi ijodiy ishlar bajartiradi. So’zlovchining o’z fikriga bo’lgan munosabatini modal , his-hayajon, haydash- chaqirishni undov , tovushga va holatga taqlidni bildirgan so’zlarni va taqlid so’zlar deyiladi. O’qituvchi modal so’zlar mavzuini o’tishda, avvalo, uning gapda anglatilgan fikrga, voqea-hodisalarga munosabatini bildirajagini u’qtirishi lozim. Modal so’zlarning ma’nolari va (ishonch, gumon,xulosa, faraz, zaruriyat), ot, sifat, fe’l kabi mustaqil so’zlardan modal so’zga o’tgan birliklarni matn ustida ishlash jarayonida o’rganiladi. Undov so’zlarni o’tishda quyidagilarga e’tibor qaratish lozim: -undov so’zlar ishtirokida gap tuzish va izohlash; -undov so’zlarning boshqa so’z turkumiga ko’chishi (bemorlarning oh-vohlari), undov so’zli gaplardagi tinish belgilarining ishlatilishi.

Taqlid so’zlar mavzui o’tib bo’lingach, uni mustahkamlash va umumlashtirish uchun quyidagi topshiriqlarni bajartirish mumkin: - taqlid so’zlarni undovlardan farqi va o’xshash tomonlarini aniqlash; -taqlid so’zlardan ot, fe’l, sifat so’z turkumlari yasash(qarsak, dukulla, likkildoq) - taqlid so’z + fe’l qolipli so’z birikmalari hosil qilish (dag’-dag’ titramoq, piq-piq yig’lamoq v.h) -taqlid so’z+fe’l qolipli qo’shma fe’l (chirs etdi, taq etdi)

Foydalanilgan adabiyotlar 1.Umumiy o’rta ta’limning davlat ta’lim standarti va o’quv dasturi . Ona tili . Adabiyot . O’zbek tili (ta’lim boshqa tillarda olib boriladigan maktablar uchun) . Toshkent . “Sharq” nashriyot – matbaa konserni . 1999- yil ,1- maxsus son . 2.O’zbekiston Pespublikasining “Ta’lim to’g’risidagi Qonuni”. 1997-y 29-avgust. 3.B.To’xliyev, M.Shamsiyeva, T.Ziyadova. “O’zbek tili o’qitish metodikasi” Toshkent. “Yangi asr avlodi” nashriyoti. 2006-y. 4.A.G’ulomov, M.Qodirov “Ona tili o’qitish metodikasi” Toshkent. “Universitet” nashriyoti. 2001-y. 5. “O’zbek tilining asosiy imlo qoydalari” Toshkent. “O’qituvchi” nashriyoti 1995-y. 6.Y.G’ulomov, I.Rasulov, H.Rustamov, B.Mirzaahmedov. “O’zbek tili o’qitish metodikasi” Toshkent. “O’qituvchi” nashriyoti 1975-y.

O'xshashlar

So’z turkumlarini o’rganish metodikasi

O’zbek va rus tillarida yordamchi so’z turkumlari

Morfemika va so’z yasalishini o’qitish metodikasi

Grammatika o’qitishning umumiy masalalari. Morfologiya o’qitishning ahamiyati va vazifalari. Mustaqil so’z turkumlarini o’rganish

Yordamchi so’zlar