Метафора метонимия синикдоха муболаға - Tilshunoslik - Referatlar

Метафора метонимия синикдоха муболаға

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

60.5 KB

Ko'chirib olish

Метафора метонимия синикдоха муболаға Режа: 1. Бошқарув ва нотиқлик. 2. Аллегория 3. Услубий фигуралар

Метафора Грекча сўз бўлуб кўчим деган маънони билдиради. Нарса ҳодисаларнинг шаклан ўхшашликка асосланиб бирининг номи иккинчисига кўчиши метафора дейилади. Бошқача айтганда метафорани яширин ўхшатиш дейиш мумкин. Ўхшатишдан фарқи шундаки, унда ўхшатилган ва ўхшаган нарса мавжуд бўлса метафорада фақат ўхшатилган нарса мавжуд бўлади, ўхшаган нарса эса тушириб қолдирилади. Тузилишига кўра икки хил бўлади: содда метафора – бир сўздан иборат бўлади. Гумбаз (осмон), илон (совуқ одам), арслон, лочин (кучли) тулки (айёр). Мураккаб метафора – иккидан ортиқ сўздан иборат бўлади. Пўлат от , зангори кема , зангори олтин , пўлат қуш . Демак, метафорани қўллаган нутқ соҳиби сўзининг ўз ва кўчма маънолари ҳамда улар ўртасидаги яқинлик ва ўхшашликни яхши билиши лозим. Бадиий адабиётда метафорадан унумли фойдаланилган. Шеъриятдаги ташбеҳ саънати ўхшатиш ва метафорага асосланади. Метонимия Грекча сўз бўлиб бошқача ном бериш деган маънони билдиради. Метонимия ҳам сўзларнинг кўчма маъносига асосланади. Маъно кўчиши алоқадорлик асосида бўлади, яъни бир – бирига алоқадор бўлган нарса ҳодисаларнинг номи иккинчисига кўчади: Навоийни олдим қўоимга (асар).Бир лаганни туширдим (палов) . Қўлда пўлат ширқиллар (қилич) . Мажлисга бутун қишлоқ келди (одамлар) . Мажлис қарор қилид (одамлар). Синекдоха Бутун номи билан унинг қисми ёки қисм номи билан бутунни аташ орқали маъно кўчиши синекдоха дейилади. Бир умр тирноққа зор бўлиб ўтди (тирноқ – фарзанд). Калнинг нимаси бор, темирдан тароғи бор (кал одам). Мўйлов тутокиб кетди (мўйлов – одам). Гуноҳи не эди у тилла бошнинг (тилла бош – одам).

Муболаға “Катталаштириш”, “кучайтириш” маъносини билдиради. Бадиий тимсол ҳолатини бўрттириб, кучайтириб ифодалайди. Меҳр эмас, оҳим ўтидан кўкка етмиш бир шарар, Айб эмасдур гар десам: “Дам урсам афлок ўртанур”. (А. Навоий) Кўкдаги қуёш ошиқ ерда чеккан оҳ ўтининг бир учқуни эмиш. Муболаға уч турга бўлинади: таблиғ, иғроқ, ғулув. Таблиғ . Ақлан ишониш мумкин, ҳаётда ҳам рўй бериши мумкин бўлган муболаға: Кеча келгумдир дебон ул сарви гулрў келмади, Кўзларимга кеча тонг отқунча уйқу келмади. Иғроқ . Ақлан ишониш мумкин бўлса ҳам, ҳаётда юз бериши мумкин бўлмаган муболағадир. Шириннинг оти оёқлари чирмашиб йиқилай деганда отни кўтариб олди ва Ширинни ҳам бирга кўтарди, 1,5 , 2 км йўлни босади. Кўтарди орқасига баддони, Нечунким бадно ул дилрабони ... чу икки уч йиғоч ғом урди шайдо. Ғулув . Ақл бовар қилмайдиган, ҳаётда ҳам юз бериши мумкин бўлмаган муболаға: Ҳакр қизил гулким, юзинг шавқида олиб исладим, Еткач оҳим шуъласи они сариғ гул айладим. Ошиқ қизил юзли севгилисини соғиниб Қизил гулни хидлаган экан, унинг оҳи шуъласидан у сариқ гулга айланибди. Аллегория Грекча сўз бўлиб киноя, қочириқ, кесатик деган маънони билдиради. Мавҳум тушунчалар аниқ нарса билан алмаштирилади. Элга берсанг ошингни, эрлар силар бошингни, Итга берсанг ошингни, итлар ғажир бошингни.

Кўрпанга қараб оёқ узат. Шу ўринда ит – ёмон киши, кўрпа – аҳвол, терисига сомон тиқмоқ – койиш. Кўпроқ масал, эртак жанрида, публисцистик услубда ишлатилади. Символ – рамз Тонг – ёшлик, қувноқлик, бахт рамзидир. Тун – бахтсизлик, ўлим, ўлим рамзи: қора совуқлик рамзи. Ирония (кесатик) Грекча зимдан куйиш, кесатиш маъносини билдиради. Сўзларни ўз маъносини қарама – қарши маънода қўллаб, бирор киши унинг қилиғи ёки ҳодисаустидан кесатиб, масхаромуз кулади. Навоий, Қўрқма! (Узунни олиб томоша қилади) Катта хизматлар эвазига мукофот қилиб берса арзийдиган узук. Ма! Антифраза Ирониянинг бир кўриниши бўлиб бирор шахс ёки нарсага хос бўлган у ёки бу ижобий хусусият кулгили иҳанг билан инкор қилиниб ёзувда у қўштиронқ ичига олинади. Эгамберди пахтафуруш чолнинг ҳолига кўп “ачинди” ва ерни ҳайдаб олиш учун битта эмас, иккита ҳўкиз берди, лекин “кичкинагина” шарти бор. Сарказм Грекча сўз бўлиб аччиқ заҳарханда, истеҳзоли таъна, пичинг демакдир. Иронияга яқин туради. Кўпроқ сатирик асарларда қўлланилади. Шахснинг, нарса ҳодисаларнинг салбий томонлари фош қилинади. Навоий. Хафа бўлма Гулим, замон янглишлар билан тўла. Итнинг боши мистабоқда, азизларнинг боши эса ерда депсалади. Ҳусайн. Нечун аввалроқ билмадим. Янглишдим. Навоий. Раҳнамо иблис бўлгач, янглишиш табиийдир.

Перифраз Грекча айлана, атроф бошқача гапираман демакдир. Перифразада нарса ва у алмаштирилган тасвирий ифода ўртасида боғлиқлик, яқинлик бўлиши керак. “... шу билан муҳтарам устод менга гўё муборак кўзойнакларни бердилар” (кўзойнак – Чехов) “Навоий”нинг муаллифи Ойбек Гап кўп, кўмир оз. Бўш қоп тик турмас. Перифразаларга ҳаддан ташқари кўп мурожаат қилиш ижобий ҳодиса эмас. Жонлантириш Жонсиз нарсаларни инсон каби ҳаракат қилдириш, фикрлатиш, сўзлатиш, жонлантириш дейилади. Аллегорияда ҳайвонлар орқали инсонлар тушунилади. Жонлантиришда эса одамлар тушунилади. Ташхис ва интоқ санъати жонлантиришга асосланади. Кун пардага кириб юзунг ойи ҳаёсидан, Йиғлар ўзию, ораға тортар саҳобини. Қуёшга инсоннинг уялиш ва йиғлаш хусусиятлари кўчирилган. Апострофа Бунда жонсиз нарса ҳаракат қилмайди, балки унга жонли нарсадек муножат қилинади: Сиёҳдон, омон бўл, ишчан ҳамдамим, Ишонки, сўққабош бўлмагайсан ҳеч! Сени кўп безовта қилди қаламим, Сен ҳам ухлатмагин мени эрта – кеч! Услубий фигуралар Услубий фигуралар тингловчига ҳиссий таъсир кўрсатувчи, нтқнинг таъсир кучини оширувчи синтактик воситалардир. Аслини олганда, услубий фигуралар ва троплар бир бирини тўлдиради, бири иккинчисига аниқлик киритади.

Такрорлар сукут, риторик сўроқ, антитеза, градация, кўпбоғловчилик ва боғловчисизлик, инверсия, эллипсис кабилар услубий фигураларнинг асосий кўринишларидир Антитеза Грекча сўз бўлиб қарама – қарши қўйиши маъносини билдиради. Ифодалиликни кучайтириш учун қарама – қарши тушунчаларни, фирк, тимсол, нарсаларни, шахсларнинг характерларини қиёслаш ёки бир хил нарса ҳодисаларнинг даража жиҳатдан қарама – қарши ҳолатини тасвирлаш учун фойдаланилади. Икки қарама – қарши қўйилган белги ёки хусусият эса бири иккинчисини инкор қилади: Нетиб ўлмайки сабрин оздин – озу, шавқ кўптин – кўп, Ул ойнинг ҳусни кўптин – кўп, вафоси оздин оз эрмиш. (А. Навоий) Мумтоз шеъриятдаги тазод санъати ҳам антитезага асосланади ва ундан таъсирчан бадиий тимсоллар яратишда кенг фрйдаланади: Раҳм қилғил бандаға , эй шоҳ , ул тенгри учун, Ким этар бизни гадо ул сизни султон айлаган. Антитеза асосан антонимларга асосланади. Лекин, ҳар доим эмас. Антитезада фикр қарама – қаршилиги назарда тутилади: “Таажжуб ... янгича аза , янгича базм . Кўзларда ёш , лабларда кулгу . Эгниларида қора либос, қўлларида қизил шароб”. Ўзбек тилида кулгу ва йиғи, қора ва оқ сўзлари антоним бирликларини ташкил этади. Келтирилган мисолда эса кулгу ва ёш, қора ва қизил сўзлари қарама – қарши қўйилиб антитеза ҳосил қилинган. Градация Лотин тилидан олинган бўлиб зинопоя, яъни аста – секин юқорига кўтарилиб бориш ёки юқоридан пастга бориш маъносини билдиради. Градация нарса, белги, хусусият ёки ҳаракатни биридан иккинчисини кучлироқ ёки кучсизроқ маъно оттенкали синонимик ёки бир хил таркибдаги сўзлар воситасида кучайтириб ёки сусайтириб тасвирлашдир.

Навбатдаги сўз олдинги сўзнинг маъносини кучайтириб берса климакс, аксинча сусайтириб берса антиклимакс дейилади. Ювиб Тараб Севиб Ўпиб Қучиб Опичлаб Эй бахтларни балоғатга етказган она. Кўтаринки руҳ билан ёзилган шеърий асарларда учрайди. Махсус оҳангга эга бўлади. Агар маъно кучайтирилган бўлса кейинги сўз олдинги сўздан кўтаринки оҳанг билан, аксинча, маъно сусайтирилган бўлса тушувчан тон яъни оҳанг билан талаффуз қилинади. Риторик сўроқ Одатда сўроқ гаплар сўзловчига номаълум бўлган нарса ҳодиса ва ҳаракатларини сўраш учун ишлатилади. Албатта, сўроқ жавоб талаб қилади. Лекин, сўроқнинг шундай тури ҳам борки, у жавоб талаб қилмайди, ҳис – ҳаяжон билан айтилади, яширин тасдиқ ёки яширин инкорни ифодалайди. У риторик сўроқдир. Бошқача айтганда сўроқда жавоб мужассам бўлади. Риторик сўроқ гапларда оҳанг муҳим бўлиб у тасвирийликни оширади, таъсирчанликни тасвирлайди. Масалан: Фарзандни ким севмайди?! (Ҳаммасевади – яширин тасдиқ). Ўзингдан чиққан балога, қаерага борасан давога?! (Ҳеч қаерга – яширин инкор). Кўп боғловчилик ва боғловчисизлик Сўзловчи баъзан нутққа шошилинч тус беради. Унда боғловчиларни атайлаб тушириб қолдиради. Гап бўлаклари орасидаги алоқа интонация ёрдамида ифодаланади. Демак, боғловчисизлик нутққа тезкорлик руҳини бағишлайди: ўз элини тупроғини, тилини, маданиятини жон дилидан кўрмаган одам ўзга халқларни, ўзга ўлкаларни, ўзга тил ва ўзга маданиятини ҳурмат қила олмайди.

Кўп боғловчилик эса боғловчисизликки қарши туради, яъни нутққа сокинлик, таъкидлаш маъносини беради. Менинг халқимни рўёбга чиқарган, шод ва бахтиёр қилган, нон ва ош, эътибор ва обрў берган нарса, дўстликдир. Эллипсис Грекча сўз бўлиб тушириб қолдириш демакдир. Матндан осонгина билиб олинадиган сўзнинг атайлаб тушириб қолдирилиши эллипсис: дейилади. Ихчамликни таъминлайди. Юқоридаги гапларга изоҳ, аниқлик киритиш учун хизмат қилади. Нутққа кескинлик, шошилинч тус беради. Халқ мақолалари, ҳикматли сўзлар, фразиологик ибораларда ҳам эллипсис ҳодисаси мавжудир. Ер – олтин, меҳр – кўзда. Такрор Аллитерация, анафора, қофия (рифма), ассонанс, консонас, манорим, плеоназм, тавтология, қўшиқлардаги нақорат кабилар такрорнинг турли хил кўринишлари сифатида талқин қилинади. Такрорланаётган тил ҳодисаларининг материали жойланиш ўрнига кўра фарқланади.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Barkamol avlod orzusi. T., “Sharq”, 1999. 2. I. A. Karimov. Milliy istiqlol mafkurasi – xalq e’tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. T., “O`zbekiston”, 2000. 3. R. Qo`ng`urov va b. Nutq madaniyati va uslubiyot asoslari. T., “O`qituvchi”, 1992. 4. A. G`ulomov, B.Qobilova. Nutq o`stirish mashg`ulotlari. T., “O`qituvchi”, 1995.

O'xshashlar

Синтактик санъатлар услубияти

Лексик маъно тараккиёти. Сўз маъносининг кўчиш йўллари

АСКИЯДА КУЛГИ ҚЎЗҒАТУВЧИ ВОСИТАЛАР

Нутқнинг бойлиги

Лексикология. Бир маъноли ва кўп маъноли сўзлар. Сўз маъносининг тараккиёти