Matnning lingvistik tahlili - Tilshunoslik - Referatlar

Matnning lingvistik tahlili

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

74.5 KB

Ko'chirib olish

Matnning lingvistik tahlili Reja 1. Kirish. 2. Matn tahlili kursining maqsadi va vazifalari. 3. Matn tahlili yoki germenevtika xaqida umumiy tushuncha. 3. Matn tahlili nima? 4. Ma'no va mazmun. 5. Ekstralingvistik situatsiya nima?

Insoniyat xayotini kommunikativ faoliyatsiz, ya'ni bir-birlari bilan til orqali o`zaro munosabatsiz tasavvur qilish qiyin. Shaxsning belgisi sifatida uni х arakterlovchi yoshi, jinsi, ma'lumoti, kasbi, ijtimoiy kelib chiqishi xududi, xamda millatidan qat'iy nazar, qanday bo`lmasin, biz doim, biror narsani bilishga va bilib olgan narsalarimizni asrab- avaylashga, yodda saqlab qolishga urinamiz. Boshqacha qilib aytganda til vositasida aktiv kommunikativ (aloqa) faoliyat bilan shug`illanamiz. Kommunikativ faoliyatning ayrim aspektlari yoki ko`rinishlari ko`pincha avtomatik tarzda namoyon bo`lsa, ayrimlari maxsus o`rganish, ta'lim prosessida o`zlashtiriladi. So`z san'atiga o`rgatish, juda ko`p mutaxassislarning sa'i-xarakatlari bilan amalga oshiriladi. Shu jixatdan "Matnning lingvistik tahlili" kursining asosiy maqsadi bo`lg`uvsi filolog-o`qituvchilarni badiiy asarning moxiyatini tushunishga va undagi g`oyaviy-estetik, tarbiyaviy xamda uning o`quvchiga emotsional ta'sirini, asar zamirida yotgan eng muxim voqeliklarni anglab olishga qaratilgandir. Badiiy nutq yozma formada nomoyon bo`ladi. Uning og`zaki ko`rinishi esa (aktyor yoki biron kimsa tomonidan o`qilgani) yozma formaga nisbatan ikkilamchi yoki bevosita xarakterga ega. Bu forma matn o`qiyotgan shaxs bilan chambarchas bog`liq bo`lib, uning o`zgarishi bilan u xam o`zgaradi. Badiiy nutqning birligi yoki boshqacha qilib aytganda mezoni- bu tugal xabar ifodalovchi bir butun, badiiy jixatdan nixoyasiga yetgan asardir. Tildagi mavjud xar qanday funktsional uslub tomonidan ifoda etilayotgan xabar kabi badiiy asar matnni ham nutq aktining birin-ketin keluvchi tanlam majmuasi deb qarash mumkin. Bu esa o`z navbatida bir qator obektiv va subektiv, shaxsga aloqador bo`lgan faktorlar bilan izohlanadi. Tilga olib o`tilgan faktorlarning tasiri ko`proq ikki xil nutq doirasida, yani xar kungi og`zaki va badiiy nutqda namoyon bo`ladi. Bu ikki xil nutqning birinchisi, situasiya bilan, norasmiyligi bilan xarakterlansa, ikkinchi g`oyaviy-estetik yo`nalishi va asr xamoxangligi bilan xarakterlanadi. Badiiy ijod-bu borliqni inson tomonidan aloxida olingan maxsulidir. Tashqi olamdan kirib kelayotgan xamma axborotni biz ma'lum ichki kechinmalar bilan qabul qilamiz va voqealarning qaytalanishi, takrorlanib

kelayotganda ular o`rtasida aloqani mustaxkamlaydi, kechinmalarni bir-biriga bog`laydi. Shunday qilib, kishi ongida ichki kechinmalar va ma'lum ma'no tashuvchi axborot o`rtasida bir-biriga mutanosiblik paydo bo`ladi va ichki kechinmalar axborotning manba'iga yoki tashuvchisiga aylanadi. Ijodkor esa, ijod paytida o`zini o`rab turgan dunyoni bilishi va tushuntirishi uchun ichki kechinmalarini o`z dunyoqarashi orqali tahlil qiladi. Badiiy asar,shunday qilib-bu san'atkor, ijodkor tomonidan tanlab olingan borliqning bir qismi bo`lib va bu qismni yozuvchi tomonidan mushoxada etilishidir. Borliqning bir qismi, "uchastkasi" sifatida uning xoxlagan tomoni olinishi mumkin. Uning tasviri badiiy asarni mavzusini tashkil qiladi. Badiiy nutq stilistikasi ya'ni uslubi uchun muallif tomonidan ishlayotgan til vosita va to`qimalarning o`ziga xosligi, individualligini hamda ularni qay yo`sinda namoyon bo`lishi muximdir. Matnning lingvistikasi uchun esa, matnni tashkil etuvchi kategoriyalar va ularning tarkibi hamda bu kategoriyalarni matn ichidagi o`zaro hamkorligi va ma'lum maqsadga yo`naltirilganligi, matnning tipologiyasini yaratish, qolaversa, bu tipologiya ichida badiiy matnni o`rnini aniqlash kabi masalalar muximdir. Matn tilshunoslik, tabiatshunoslik, umuman filologiya fanining tekshirish ob'ekti sanaladi. Bir matn tilshunoslik fani nuqtai-nazaridan tekshirilar ekan, diqqat adabiy til yaruslari-leksik, fonetik, morfologik va sintaktik birliklaridan qay darajada foydalanganliklariga qaratiladi. Adabiyotshunoslik nuqtai nazaridan esa matnning janr xususiyatlari shakl va mazmun syujet va kompozisiya, uslub va uslubiy vositalardan foydalangan xolda matnda davr ruxini obrazlar va til shakllari vositasida qanday aks ettirilganligi tahlil qilinadi. Shu nuqtai nazardan matn interpritasiyasi yoki boshqacha qilib aytganda, matnning lingvistik (filologik) tahliliga quyidagicha ta'rif berish mumkin: MLT.- bu badiiy asarning g`oyaviy-badiiy, mantiqiy va emosional informasiyasini (Xikoya qilinayotgan va o`quvchiga yuborilayotgan xabar) ni ijodkor tomonidan mushoxada qilinayotgan borliqni bilish va tushunishdir. MLT-Germenevtika

(grekcha "germeneutikos" tushuntiruvchi, izoxlovchi ma'nosida) deyilib, eng avvalo filologiyaning bu sohasi bibliya (injil) va boshqa qadimgi matnlarni izox qilishdan boshlangan. Hozirgi paytda MLT bilan shug`ullanuvchi oqim "Yangi kritisizm (New Criticizm) nomi bilan shuxrat qozongan. Til vositalarini saralash ustidan nazorat qilib borish matn tahlilining aspektlaridan biri. Ana shu aspekt asosida til birliklarini badiiy adabiyot uslubida tanlash imkoniyatlari xam xar xil bo`ladi. Turli til matnlardagi til ifoda vositalarining tanlanishi va qo`llanishidagi potensial xamda amaliy imkoniyatlarni kuzatish tekshirib chiqish tahlilning maqsad va vazifasini belgilaydi. Maqsadi, prinsipi, va qamrov xajmi jixatidan tahlil tiplari xam xar xil bo`ladi: Xususiy, tematik, va uslubiy, kompleks. Xususiy tahlilda matnning ma'lum bir qismini yoki to`liq matnni, tilning bir jixatiga yoki badiiy tasvir vositalariga yo bo`lmasa obrazlar sistemasiga e'tibor qaratiladi. Kompleks tahlilda tilning barcha soxalariga xos birliklar va ularning konkret qo`llanishi matnning g`oyaviy-tematik mazmuni janri va strukturasi bilan o`zaro bog`liqlikda olib o`rganiladi. Tahlil tiplariga asoslanib ish ko`ruvchi tahlil turlari xam xar xil bo`ladi. Lingvistik tahlil xam turli xil bo`ladi: A. Matnning umumiy mazmunini oydinlashtirishda til ifoda vositalarini tanlash faktorlari va ularning matn tuzilishidagi rolini aniqlash, mazmun-matnning til materiali jixatidan strukturasini belgilovchi yetakchi asos. Til ifoda vositalari: so`z, so`z shakllari, so`z birikmalari, gap tiplarining tanlanishi, qo`llanishi va uyushishini tahlil qilish nazarda tushiniladi. Masalan: Alisher Navoiyning "Farxod va Shirin" dostonini o`rganish jarayonida eskirgan so`zlar va so`z shakllariga izox berib boriladi: B. Lingvistik nazariya, til sistiemasi va tarixi faktlariga asoslangan filologik tahlil. Adabiy metod, janr, badiiy-estetik prinsiplar avtor shaxsi va uning nutqiy manerasi va boshqa matn til ifoda vositalarining tarkibi xamda ko`rinishini belgilovchi omillardir. Masalan: G`ofur G`ulom she'riyatida tarixiy so`zlarning qo`llanishi sabablarini izoxlash.

Stilistik tahlil-matndagi badiiy tasvir vositalarini izohlash. Tasviriy vositalar har xil uslub va janrda qo`llanilib u umumtilga hamda avtorga tegishli bo`lishi mumkin. Asarda ishtirok etayotgan qahramonning nutq qurilishi tilning leksik tarkibi, uning xarakterini ochishda muhim vosita sanaladi. Masalan: Uyg`un o`zining "Jontemir" poemasida Jontemir xarakterini chizishda badiiy tasvir vositalaridan ustalik bilan foydalanadi. "Rang-barang chechaklar to`lg`anib, jozibali kulib boqqandir", "Na bulut silkitmay oltin par", "Mo`ylov burab, jilmayib tog`lar (jonlantirish), "Nozli bulutlar, daydi yellar, kumush suvlar, shirin qo`shiq"(sifatlash), "Qirchillama sho`x yigitlarday, olmos kabi yaltirab asta, zuluk kabi so`rib qonini"(o`xshatish) "na ko`kning fonari o`chmasdan, na yulduz sayr etib ko`chmasdan..." Badiiy tahlil-matn tahlilining murakkab turlaridan bo`lib, unda xilma-xil vazifalar bajariladi. Chunki bu tahlildan kuzatiladigan maqsad asarning xususiyatlarini o`rganishdir. Badiiy matnda kishilarning munosabatlar doirasida bir-biri bilan bog`langan kishilar xayotining ma'lum davridagi voqealari tasvirlanadi. Bu voqealarda davrning siyosiy ijtimoiy, madaniy va ahloqiy xayoti o`z aksini topadi. Matnning adabiy tahlilida quyidagi maslalarga aloxida e'tibor berilishi lozim: 1. Badiiy matn tahlilida tasvirlangan voqelik va shu voqelikka yozuvchining munosabati aniqlanadi. Masalan: Alisher Navoiyning "Farxod va Shirin" dostonida olijanob fazilatlarini ulug`lash, adolat va xalqparvarlik, do`stlik va qaxramonlik, muxabbat erkinligi va unga sadoqati asarni g`oyaviy mazmunini tashkil qiladi.

Asarda Xisrav, Yosumon kabi yovuz kuchlar bilan Farxod, Shirin, Mexinbonular o`rtasidagi kurash ko`rsatiladi. Shoir Farxod, Mexinbonu, Shirinlarning barcha xarakatlariga xayrixoxlik bildiradi. Shoxni adolatli bo`lishiga undash g`oyasini ilgari suradi. 2. Tahlilda asarning mazmuniga xam shakliga xam berish va mazmunning yetakchi rolini ta'kidlab o`tish zarur. 3. Asar tahlilida obrazlar asarning umumiy mazmuni bilan bog`liq xolda o`rganiladi. 4. Asar syujeti va kompozisiyasini o`rganish xam adabiiy tahlilning asosiy vazifasidir. Badiiy asardagi mavzu, obraz, til, kompozisiya, muayyan g`oyani ifodalaydi. Mavzu va g`oyaning aktualligi va xalqchiligi, mazmun va shaklning o`zaro mosligi, obrazning tipikligi va xaqqoniyligi syujet va kompozisiyaning pishiqligi, badiiy tilning tasviriyligi va ekspressivligi adabiy tahlil jarayonida aniqlanadi. Matn tahlilida tahlilning yuqoridagi u yoki bu turidan foydalaniladi. Matnni sharhlash so`z va so`z shakllari badiiy tasvir vositlarining asar g`oyaviy va estetik mazmunini oshirishdagi roli izoxlanadi. Matnni sharxlashda lingvistik aspekt asosiy o`rinni egallaydi. U tradision adabiiy tahlilda xam yetakchi sanaladi, chunki u matnning estetik strukturasi va badiiy tasvir vositlarini o`rganishga ko`maklashadi. Tahlil tiplari va badiiy matnni lingvistik sharxlash aspektlari munosabatini quyidagicha tasavvur qilish mumkin: 1. Tahlil lingvistik, stilistik va adabiy bo`ladi, ular bir-biri bilan bog`liq xolda olib boriladi. 2. Badiiy matnni lingvistik sharxlashda tahlil aspektlari tahlil, sintez xamda asarning g`oyaviy mazmuni va poetikasini izoxlashga xizmat qiladi. Turli darajada qo`llaniladigan til birliklarini aniqlash va tushuntirish xamda matndagi ekstralingvistik faktorlarini izoxlash tahlilining vazifasi sanaladi. Voqelikning yaxlit bo`lagi so`zlar bilan asar kompozisiyasining o`zaro ta'sirini aniqlash vazifasi sanaladi. Kritisizm (Practical Criticizm) nomi bilan Angliyada mashxurdir.

Ozmi-ko`pmi MLT. ham adabiyotshunoslik, ham lingvistika uchun taalluqlidir. Insonni muloqot faoliyati prosessida xabar yuborilayotgan shaxsning roli beqiyosdir. Chunki har qanday badiiy bo`lmagan (ilmiy, gazetadagi maqola, rasmiy xujjat) xabardagi axborot, doim borliqni ma'lum bir bo`lagi bilan mutanosib bo`lib yoki adresat ( axborotni qabul qiluvchi ) larga mo`ljallangan bo`ladi. Axborotni qabul qiluvchilar esa ma'lum belgilarga ega bo`lib, bular qatoriga ta'lim tarbiyaviy, ijtimoiy, milliy va boshqalarni kiritish mumkin. Bu doirani tashkil qiluvchi guruh ichida aniq shaxslarni almashinishi, qabul qilinayotgan axborotni tubdan o`zgarishiga olib kelmaydi. Badiiy axborotda esa boshqacharoq. Bunda o`rganilayotgan ob'ekt chegarasiz xisoblanib, faqat ma'lum doiradagi guruh uchun mo`ljallangan bo`ladi. Bunday xollarda muallif tomonidan borliqni mushoxada qilish har xil o`quvchi uchun turlicha ya'ni qabul qilsa bo`ladigan- bo`lmaydigan, tushinarli-tushinarsiz, xaqqoniy-yolg`on,chuqur-yuzaki Chunki har bir o`quvchi badiiy asarni o`z o`lchovi bilan mushoxada qiladi. Bunda uning bilim doirasi, borliq to`g`risidagi tushunchalari asosiy rol o`ynaydi. Shundan bo`lsa kerak muallif bilan o`quvchi o`rtasida ko`pincha kelishmovchiliklar, qarama-qarshiliklar, bir bilan aytganda baxs boshlanadi. Bundan tashqari yuqoridagiday bir asarning talqini turli aktyorlar va rejissyorlar talqinida ham turlicha chiqadi. Bu borada Shekspirning Ga м letini turli aktyorlar tomonidanijrosini anglashni o`zi kifoya, yoki bo`lmasa Nruxon rolini. Lekin xar doim ham matnni asli bitta voqelikni aks ettirishga qaratilganligi tufayli, u o`zgarishsiz qolaveradi. Shuni xisobga olgan xolda matnga quyidagicha tarif berish mumkin: Matn kommunikativ aktni o`rtasini tashkil qilgan bo`lib, uch elementli strukturadan iboratdir uni quyidagicha tasavvur qilish mumkin:-avtor (adresant) --- Matn--- o`quvchi (adresant). Badiiy matn murakkab va ko`p qatlamdir. Uni tahlil qilishdan maqsad- ijodkor o`ylagan ma'no va ichki kechinmalarni maksimum xolda payqab olishdir. Ijodkorni o`ylagan narsasi faqat badiiy asar orqali namoyon bo`ladi. Shu sababli ijodkor bilan o`quvchi o`rtasidagi prinsipni Varankaga o`xshatishadi, chunki uning keng og`zidan butun borliq o`tkaziladi. Buni quyidagicha izoxlash mumkin.

Badiiy asar Ijodkor tomonidan o`quvchi tmonidan qabul qilinayotgan <------------------a qayta tiklanayotgan borliq borliq Interpretator (o`quvchi, izlanuvchi, tekshiruvchi ) matnni qabul qilish paytida o`z tajribasiga tayanadi va undan unumli foydalanadi. Bizni tishqi dunyoni bilishimiz va uni qabul qilishimiz doimo borliqdagi voqea va xodisalarni tanlab olishga asoslanadi. Faylasuflar, psixologlar, semiotiklar, semasiologlar allaqachon inson mavjud ob'ektlarning eng asosiy xususiyatlarini tanlab olishiga e'tiborini qaratganlar. Bu tanlab olish prosessi, albatta ma'lum situasiya bilan bog`liq bo`ladi va shunga qarab inson o`z baho shakllarini (bosqichlarini) belgilaydi. Yuqorida aytilganlardan kelib chiqib, umuminsoniy va shu bilan birga ijodiy fan deb qarash mumkin. Bundan tashqari MLT. Pedagogika nuqtai nazaridan ham muhimdir. Chunki insonlarning hammasi ayni paytda, ham o`quvchi, ham tahlilchidir. Oliy o`quv yurtlari planidan joy olgan "Matn tahlili" kursi nazariy grammatika, nazariy fonetika,leksikologiya, qisman stilistika kabi filologik fanlarga o`xshabtil sistemasini muayyan nutq muxitlarida, ya'ni ma'lum bir tildagi tugal yaxlit xabarlar asosida realizasiyaga kirishini tasvirlaydi.Tugal yaxlit matnlar muammosi bilan stilistika ham shug`ullanishi mumkin. Lekin u, ko`proq lingvistik fan sifatida, o`rganayotgan xabarlarining ifoda planini kuzatish bilan shug`ullanib, mazkur xabar qaysi vositalar orqali ifoda etilishi masalasiga asosiy e'tiborini jalb etadi. Mtan tahlili stilistikadan farqli ravishda ajralib turar ekan, u o`z e'tiborini dastavval matn mazmuniga yo`naltiradi, ifoda plani ilmiy tahlili esa asar umumiy mazmunini talqin etishdek asosiy maqsadni ro`yobga chiqishida oraliq bosqich bo`libgina xizmat qiladi. Shunday qilib matn tahlili stilistika bilan izchillik xususiyatiga ko`ra asosiy konsepsiyaning birligi asosida uzviylashadi.

Izohli lug`atlarda "Interpretasiya" so`zi ma'nosi "Talqin", "Tushintirish", "Ma'no ochib berish" deb izoxlanadi. Matn interpretasiyasi matn zamirida yotgan mazmunni ochib berish demakdir. Binobarin, har qanday matnni o`qish, nutqni har qanday usulda eshitish ( shubxasizki, kishi o`qigan yoki tinglaganini tushunsa) interpretasiya demak, o`zi uchun interpretasiya qilish demak. Ma'lumki matn interpretasiyasi ma'lum darajada chuqur va to`liq bo`lishi mumkin. Ilmiy faoliyatda ham, o`quv o`quv praktikasida ham matn interpretasiyasining asosiy vazifasiga matn asosida yotgan informasiyani atroflicha yoritish, uning mazmunini ochib berish, shuningdek, avtor ixtiyoriga bog`liq bo`lmagan matn zamirida yashiringan ta'sir kuchi mazmunini anglab yetish va bir qancha boshqa vazifalar kiradi. Bayon etilgan vazifalar mohiyatilarga tushinib yetish, faqat fanning o`zi uchun emas, balki, boshqalarga tushuntirib berish uchun muhim. Hullas ushbu asosiy bosh vazifasi o`quvchi-talaba qo`liga tushunchalar, ilmiy kuzatish usullari tizimini tayyor holda tutqazishdan iboratki, kelajakda o`quvchi-talaba ularning yordamida mustaqil ravishda o`zi uchun yoki boshqalarni o`qitish yo`lida turli ko`rinishdagi matnlarni tahlil qila olsin va o`zgalarga tushintirib bera olsin. Odatda matn talqiniga ilmiy yondoshish va unga monand metodika yaratish zaruriyati badiiy adabiyotning xususiy alomatlariga asoslanadi. Aytishlaricha, so`z san'ati muntazam ravishda o`zgarib turuvchi semiotik sistemani, maxsus tilni aks ettirib, xar qaysi badiiy matn kitobxon bilan o`zgacha ruxda so`zlashadi; asarning g`oyaviy mazmuni uni shakllantirgan barcha elementlar murakkab kompleksida mujassamlangan; matn elementlari bir-birlari bilan o`zaro chog`ishtirish va qarama-qarshi qiyoslash asosida umumiy bog`langan birikadilar va buning oqibatida ularda qo`shimcha ma'nolar yuzaga keladi; adabiyotning "boshlang`ich elementi"badiiy obraz ko`p ma'noli va ser qirra, shuning uchun ham xar bir yangi davr ayni bir asarni o`zini o`zicha talqin etadi , interpretasiya qiladi ; badiiy asar konmatnidan joy olgan umum xalq tilidagi xar bir so`z qo`shimcha ma'noning nozik alomatlarini oladilar,shu bilan birga o`z tarkibidagi uzual ma'noni ifodalabgina qolmasdan, matn ostida yashiringan ma'noni ifoda etish uchun ham xizmat qiladi.

Xar qanday nutq zamirida aytilganga ko`ra ko`proq ma'no yotadi. Adresatga yoki begona tinglovchiga yo`naltirilgan (aytilgan, bayon etilgan) xabardagi informasiya to`plami shu xabarni tashkil etgan til elementlari ma'nolari bilan tugamaydi. Faraz qilaylikki, biz qaerdadir quyidagi dialog parchasini eshitdik yoki o`qidik: A -мы поедем в воскресенье за город? B -нет, у меня сел аккумулятор. Intuitiv ravishda , xech qaysi nazariyaga suyanmasdan , faqatgina xayotiy tajriba va sog ` lom fikrga asoslanib aniq ifodasini topgan xabardan tashqari quyidagi informasiyani ajratib ko ` rsatishimiz mumkin : -B ning mashinasi bor. -B ning fikricha, A mashinada sayoxatga chiqishni nazarda tutyanti. Barcha taxminlarga ko`ra, A va B ning xamkorlikdagi sayoxati odatdagi xol bo`lib, bu masala ilgari ham ko`tarilgan. A va B o`rtasidagi munosabatlar, ehtimol, shu darajadaki, A shaxar chetida bo`ladigan hamkorlikdagi safarga ishonadi. Endi esa faraz qilaylikki, A-ayol kishi, B-esa erkak kishi, ular er-xotin va shu davrga qadar ular ma'lum payt bir-biridan arazlashib yurishgan. Shunisi ravshanki bunday xolatda ayolning savoli shunchaki niqoblangan yarash taklifidir, uning rad javobi esa, qatiy emas chunki mashinadagi akkumulyator toki quvvatining kamayishi, kuchsizlanishi-erkak ixtiyoriga bog`liq bo`lmagan o`tkinchi xodisa. Xullas, xabar asosidagi eng muhim tomon to`ppadan to`g`ri ifoda etilmay balki aytilganlardan bir amallab faxmlab olinadi. Umuman ko`pincha gapning asl mazmuni uning lingvistik ma'nosiga zid tushadi yoki, yuzaki qaraganda, lingvistik ma'no bilan xech qanday umumiylikka ega emas. Fransuz lingvisti O. Dyueroning ko`rsatishicha "Kakaya xoroshaya pogoda!" (Que 1 beau temps!) Jumlasi bir xil xollarda " Ужасная погода !» boshqa paytlarda esa-" нам нечего сказат друг другу " namunalarini ifoda etadi.

O'xshashlar

Badiiy matnning lisoniy tahlili kursini o`rganishning maqsad va vazifalari

Badiiy matnning grammatik xususiyatlari

Lingvistik tadqiqot metodlari

Lingvistik geografiya. Lingvistik geografiya haqida qisqacha ma`lumot

Badiiy matnning leksik-semantik xususiyatlari