Badiiy matnning leksik-semantik xususiyatlari - Tilshunoslik - Referatlar

Badiiy matnning leksik-semantik xususiyatlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

126 KB

Ko'chirib olish

Badiiy matnning leksik-semantik xususiyatlari Reja: 1. Badiiy matn tarkibida leksik vositalarning o`rni. 2. Ma’nodosh so`zlar. 3. Shakldosh so`zlar. 4. Paronim so`zlar 5. Zid ma’noli so`zlar. 6. Ko`p ma’noli so`zlar 7. Eskirgan va yangi so`zlar 8. Sheva so`zlar. 9. Barqaror birikmalar.

Tayanch so`z va tushunchalar: Leksik- semantik tushuncha haqida, ma’nodosh so`zlar, shakldosh so`zlar, paronimlar, antonimlar, ko`p ma’noli so`zlar, eskirgan so`zlar, yangi va sheva so`zlar. Adabiyotning s о ‘z san’ati ekanligi haqidagi haqiqat juda qadim zamonlardan beri takrorlanib kelinadi. Demakki, adabiyotning bosh unsuri s о ‘z, umuman, tildir. Adabiy asarning abadiy asar darajasiga k о ‘tarila bilishi uning lisoniy tarkibi va asar muallifining badiiy ifoda balog‘atiga bog‘liq ekanligi shubhasiz. Shunday ekan, har qanday adabiy asarning mohiyatini xolis baholamoq uchun, eng avvalo, uning lisoniy tarkibining о ‘ziga xosligi tahlil etilmog‘i lozim. Til va yozuvchi о ‘rtasidagi munosabatni shaxmat va shaxmatchi о ‘rtasidagi munosabatga qiyoslash mumkin. Shahmatda har bir donaning mavqei, darajasi, shaxmat taxtasi ustidagi harakatlanish qoidalari avvaldan belgilangan. Ana shu qoidalarni tugal egallash oqibatida yuzaga kelgan yuksak mahorati tufayli shaxmatchi tamoman yangi, kutilmagan yurishlar qiladi, betakror kombinatsiyalar yaratadiki, bu unga raqibini mag‘lub va muxlisini maftun qilish imkonini beradi. Tilda ham har bir unsurning о ‘z vazifasi, ma’no doirasi, boshqa unsurlar, birliklar bilan bog‘lanish qonuniyatlari mavjud. Ana shu qonuniyatlardan mukammal boxabar b о ‘lgan, badiiy didi, s о ‘z sezgisi va mahorati yuksak yozuvchi betakror tasvir, kutilmagan, ohorli badiiy lavhalar, s о ‘z chaqinlarini paydo qila oladiki, kitobxon adibning nafaqat g‘oyasi, balki g о ‘zal tilining asiriga aylanadi. Bunda yozuvchi umumxalq tilidagi badiiy tasvirga favqulodda muvofiq birliklarni tanlash, saralash va sayqallash asosida, lisoniy-badiiy qonuniyatlardan kelib chiqqan holda ularga yuklangan xilma-xil badiiy-estetik ma’nolar hal qiluvchi rol о ‘ynaydi. S о ‘z q о ‘llashning san’at darajasida yoki san’at darajasida emasligini baholash uchun, eng avvalo, s о ‘z, uning ma’nosi va bu ma’noning tuzilishini aniq tasavvur etish lozim. Albatta, s о ‘zning q о ‘llanishi bilan bog‘liq holda yuzaga chiqadigan q о ‘shimcha ma’no nozikliklari, mazmun о ‘zgachaliklari turli tasvir usullari va vositalari orqali reallashishi mumkin. Ammo ta’kidlash joizki, bunday

q о ‘shimcha ma’no nozikliklari aksar hollarda, avvalo, s о ‘z ma’no qurilishining о ‘zida imkoniyat sifatida mavjud b о ‘ladi, ular s о ‘zning ma’no qurilishi tarkibida ilgaridan qayd etilgan b о ‘ladi. Tildagi nominativ birliklarning ma’no tuzilishini о ‘rganishda tilshunoslikda semantikaning konnotativ jihati tushunchasiga alohida e’tibor qilinadi. Bu masalani monografik tarzda tadqiq etgan V.N.Teliya ta’rificha, «konnotatsiya – til birliklari semantikasiga uzual yoki okkozional ravishda kiradigan, nutq subyektining borliqni jumlada ifodalashida uning ayni shu borliqqa b о ‘lgan hissiy – baholash va stilistik munosabatini ifodalaydigan hamda shu axborotga k о ‘ra ekspressiv qimmat kasb etadigan mazmuniy mohiyat»dir. 1 Konnotatsiya, ta’rifidan k о ‘rinib turganiday, s о ‘zlovchining borliqni ifodalash vositalariga munosabatiga daxldor b о ‘lgan jihatdir. Masalan, yuz, bet, chehra, ruxsor, aft, bashara, turq kabi s о ‘zlar qatoridan tegishli nutq vaziyati va subyektiv nuqtai nazarga muvofig‘ini tanlash s о ‘zlovchining о ‘ziga berilgan imkoniyat ekanligi ma’lum. V.N.Teliya ta’kidlaganidek, bunday s о ‘zlar semantikasida «s о ‘zlovchining ifodalanmishga b о ‘lgan munosabati haqidagi informatsiya kodlashtirib q о ‘yilgan b о ‘ladi va jumla qurilar ekan, xuddi siqilgan prujina q о ‘yib yuborilganiday, bu informatsiya darhol ishga tushadi», demak, lug‘at birliklari faqat nominativ faoliyat uchungina emas, balki pragmatik faoliyat uchun tayyor material b о ‘lishi mumkin. Tadqiqotchi ayni shu о ‘rinda ana shu mulohazalarga asoslangan holda s о ‘zning semantik qurilishida nominativ jihatga q о ‘shimcha konnotativ jihatning b о ‘lishi nutqiy tejamkorlik uchun yordam berishini ham ta’kidlaydi. 2 V.N.Teliya s о ‘zning leksik ma’nosini, kamida, uch makrouzvning kombinatsiyasi sifatida tasavvur etish mumkinligini aytadi: 1) ma’noning borliqdagi muayyan reallikni ifodalovchi denotativ uzvi; 2) kategorial-grammatik uzvi; 3) nutq subyektining s о ‘z orqali ifodalangan narsaga munosabatini anglatadigan emotiv-modal uzvi. 3 Ana shu uchinchi uzv ekspressiv b о ‘yoq, uslubiy b о ‘yoq, emotsional b о ‘yoq, subyektiv baho kabi tushunchalarni umumlashtiruvchi konnotativ ma’nolardir. Bunday uzvning mazmun-mohiyati 1 Телия В.Н. Коннотативный аспект семантики номинативных единиц.–М.1986, с-5 2 Телия В.Н. Ўша асар. 7-б. 3 Телия В.Н. Ўша асар. 16-б.

о ‘zbek tilshunosligida ham ancha keng ochib berilgan. Masalan, « О ‘zbek tili leksikologiyasi» kitobida s о ‘z narsa-hodisani ifodalashi barobarida k о ‘pincha shu narsa-hodisaga s о ‘zlovchining subyektiv munosabatini ham anglatishi alohida ta’kidlangan: «...Lug‘at sostavidagi s о ‘zlarni kuzatish ularning ba’zilari biror narsa, hodisalarni atabgina qolmay, ayni paytda s о ‘zlovchining ifodalanayotgan tushunchaga о ‘z bahosini, munosabatini ifodalanishini ham k о ‘rsatadi. Bu munosabat doirasiga g‘azab, erkalash, qoyil qolish, nafratlanish, jirkanish, kinoya kabi xilma-xil emotsional munosabat k о ‘rinishlari kiradi. Xususan, azamat, о ‘ktam, qoyilmaqom, s о ‘lqildoq, boplamoq, olchoq, mal’un, razil, satang, sanqi, asfalasofilin, miyanqi, qoyil, d о ‘ndirma, momoqaymoq kabi s о ‘zlar, ma’lum tushuncha anglatishdan tashqari, s о ‘zlovchining shu tushunchaga loqayd qaramasligini, aksincha, ijobiy va salbiy emotsional munosabatda ekanligini ham k о ‘rsatib turadi. Bu baho elementi tinglovchi tomonidan ham odatda s о ‘zlovchi nazarda tutgandagidek idrok etiladi. Tilshunoslikda bunday xususiyatga ega b о ‘lgan leksika emotsional - ekspressiv leksika, ekspressiv - stilistik leksika terminlari ostida о ‘rganilmoqda». 4 Badiiy matnni lisoniy tahlil qilish jarayonida yozuvchining tildan foydalanish mahoratini namoyon etadigan, emotsional-ekspressiv ifoda semalari qabariq holda reallashgan leksik birliklarni aniqlash va ular adibning badiiy-estetik maqsadiga qay darajada xizmat qilgani haqida mulohaza yuritish talab qilinadi. Buning uchun badiiy asar tilidagi ma’nodosh, shakldosh, zid ma’noli, k о ‘p ma’noli, tarixiy va arxaik s о ‘zlar, yangi yasalmalar, shevaga oid s о ‘zlar, chet va vulgar s о ‘zlar ajratib olinadi va asarga nima maqsad bilan olib kirilganligi izohlanadi. Ma’nodosh s о ‘zlar Ma’nodosh s о ‘zlar tilning lug‘aviy jihatdan boylik darajasini k о ‘rsatib beruvchi о ‘ziga xos vositadir. Tilda ma’nodosh s о ‘zlarning k о ‘p b о ‘lishi tilning estetik vazifasini yanada t о ‘liq bajara olishini osonlashtiradi. Bu juda qadim 4 Ўзбек тили лексикологияси. –Т: «Фан», 1981, 160-б.

zamonlardan beri anglangan, idrok etilgan va о ‘rganilgan. О ‘zbek tili ma’nodosh s о ‘zlarga juda boy. Yozuvchilar tilimizdagi ma’nodosh s о ‘zlar ichidan tasvir maqsadi va ruhiga muvofiq keladigan aniq s о ‘zni topib о ‘z asarlarida q о ‘llashga harakat qiladilar, shu tariqa, qahramonlar ruhiyati hamda tasvir obyektining eng kichik qirralarigacha real k о ‘rsatib berishga intiladilar. Badiiy matndagi ma’nodosh s о ‘zlar tahlilida, asosan, ikki jihatga e’tiborni qaratish zarur. Ulardan biri muallifning ikki yoki undan ortiq ma’nodosh s о ‘zdan ifodalanayotgan mazmun uchun eng maqbul birini tanlashi b о ‘lsa, ikkinchisi ayni bir matn tarkibida ikki yoki undan ortiq ma’nodosh birliklarni badiiy tasvir maqsadiga uyg‘un holda q о ‘llashi masalasidir. Tilshunoslikda ma’nodoshlikning, asosan, uch turi farqlanadi, ya’ni: 1) leksik ma’nodoshlik; 2) frazeologik ma’nodoshlik; va 3) leksik-frazeologik ma’nodoshlik. 5 Leksik ma’nodoshlik dan bir necha maqsadlarda foydalaniladi. Til birliklarining takrori natijasida yuzaga keladigan ifoda kambag‘alligi va rangsizligidan qochish uchun: Ikkala о ‘rtoqning sharaq-sharaq gaplashgan, bir- birlariga sevinch bildirishgan quvnoq va baland ovoz lari boshqa hamma un larni bosib ketdi.(CH о ‘lpon) 6 Tasvir obyektiga e’tiborni jalb qilish uchun: Xolbuki, musulmonlik kiyimda emas, qalbda, dilda . (CH о ‘lpon) Ijobiy belgining darajama-daraja ortib borishini aniq ifodalash uchun: Zebixon bilan kelgan boshqa qizlar ham bir-biridan yaxshi , bir-biridan soz , bir-biridan ochiq, bir-biridan quvnoq...(CH о ‘lpon) Salbiy belgining kuchayib borishini ifodalash uchun: X о ‘sh, mingboshining о ‘zi odamlar aytganiday juda xunuk va badbashara odammi? (CH о ‘lpon) Kontekstual ma’nodoshlik . Katta mahoratli yozuvchilarning badiiy til borasidagi ustunliklaridan biri shundaki, ular faqat tilda mavjud b о ‘lgan, tayyor ma’nodosh s о ‘zlardangina foydalanib qolmasdan, badiiy tasvir ehtiyojiga k о ‘ra ma’nodosh b о ‘lmagan s о ‘zlarni ham shunday q о ‘llaydilarki, bu s о ‘zlar ham 5 Қаранг: Асқарова М., Қосимова М., Жамолхонов М. Ўзбек тили. –Т: «Ўқитувчи», 1989, 29-б. 6 Чўлпондан келтирилган мисоллар қуйидаги нашрдан олинди: Чўлпон. Асарлар. Уч жилдлик. 2-жилд. –Т: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1994

matnda xuddi ma’nodosh s о ‘zlar kabi idrok etiladi. Masalan: Kechagina qarg‘ab, s о ‘kib, « о ‘ldirsam!» deb yurgan kundoshini о ‘pib, quchoqlab, silab-siypab bir nafasda ikkalasi «qalin d о ‘st» b о ‘lgan emishlar. (CH о ‘lpon) Frazeologik ma’nodoshlik . Voqelikni obrazli tasvirlashda, uni kitobxon k о ‘zi о ‘ngida aniq va t о ‘la gavdalantirishda frazeologik iboralarning ma’nodoshligidan keng foydalaniladi. Toqati toq b о ‘lmoq – sabr kosasi t о ‘lmoq, burni k о ‘tarilmoq – dimog‘i shishmoq, yaxshi k о ‘rmoq – k о ‘ngil bermoq, ikki oyog‘ini bir etikka tiqmoq – oyoq tirab olmoq, og‘ziga tolqon solmoq – mum tishlamoq kabilar frazeologik ma’nodoshlikka misol b о ‘ladi. Jumla tarkibida kelgan ma’nodosh iboralar qahramon bilan aloqador biror bir sifatni, xususiyatni detallashtirib, ikir-chikirigacha k о ‘rsatib tasvirlashga xizmat qiladi. Masalan: U yenggan, yutgan, oshig‘i olchi kelgan , deganini b о ‘ldirgan kundosh emasmi? Leksik-frazeologik ma’nodoshlik . «Lug‘aviy birlik sifatida frazeologizmlar s о ‘zlar bilan ham sinonimik munosabatda b о ‘la oladi.» 7 Masalan: Xursand – og‘zi qulog‘ida, g‘azablanmoq – jahli chiqmoq, beg‘am – dunyoni suv bossa t о ‘pig‘iga chiqmaydi kabilar leksik-frazeologik ma’nodoshlik hisoblanadi. Badiiy matnda ma’nodoshlikning bunday turidan holatni b о ‘rttirib, atroflicha tasvirlashda foydalaniladi: Qurvon bibi s о ‘zga qancha epchil b о ‘lsa, Razzoq s о ‘fi shu qadar kamgap , indamas , damini ichiga solgan , ziqna odam edi. Shakldosh s о ‘zlar Tilimizda tovush (yozuvda harfiy) tomoni bir xil b о ‘lib, turlicha ma’nolarni ifodalovchi s о ‘zlar mavjud. Bunday s о ‘zlar omonimlar deb ataladi. Tilshunoslikda omonimiyaning uch k о ‘rinishi mavjudligi ta’kidlanadi: Omoleksema, omograf va omofonlar. «Omoleksemalarni belgilashda talaffuz jihatidan b о ‘ladigan bir xillik ham, harfiy (grafik) ifoda jihatidan b о ‘ladigan bir xillik ham hisobga olinadi.» 8 Masalan, qovoq-I (inson a’zosi) – qovoq-II ( о ‘simlik nomi). Omograflar esa, harfiy jihatdan bir xil b о ‘lib talaffuzi har xil b о ‘ladi: tom-I (uyning tomi) – tom-II (jild), 7 Шоабдура ҳмонов Ш. ва б. Ҳозирги ўзбек адабий тили. 1-қисм,-Т. «Ўқитувчи», 1980, 144-б. 8 Ра ҳматуллаев Ш. Ҳозирги адабий ўзбек тили.-Т: «Университет», 2006, 45-б.

atlas-I (ipakdan tayyorlangan mato turi) – atlas-II (xarita). Omofonlar deb talaffuz jihatidan teng kelish hodisasiga aytiladi: bor(<bob) – bor, yot(<yod) – yot, sutx о ‘r(<sudx о ‘r) – sutx о ‘r kabi. Shakldoshlik iboralarda ham kuzatiladi: boshiga k о ‘tarmoq-I (e’zozlamoq) – boshiga k о ‘tarmoq-II (t о ‘palon qilmoq), q о ‘l k о ‘tarmoq-I (ovoz bermoq, ma’qullamoq) – q о ‘l k о ‘tarmoq-II (urmoq). Shakldosh s о ‘zlar asosida yuzaga keladigan ohangdoshlikdan badiiy asarda alohida uslubiy vosita sifatida foydalaniladi. Nasrda askiya va payrov orqali kulgi chiqarish maqsadida, she’riyatda esa tuyuq hosil qilishda ishlatiladi. Masalan: Q о ‘qonda Urfiy degan, X о ‘jandda Kamol X о ‘jandiy degan shoirlar bir- birlari bilan d о ‘st ekan. Kamol X о ‘jandiy Urfiyni mehmonga chaqiribdi. Supada suhbat qilib о ‘tirganlarida Kamol X о ‘jandiyning kichkina kuchugi dasturxon yoniga kelib, hatto dasturxonga tegib ketsa ham, u indamas ekan. Urfiyning juda g‘ashi kelib, achchig‘i chiqipti va oxiri s о ‘rapti:- Bu maxsumchaga nima nom q о ‘yganlar? Kamol X о ‘jandiy: Urfiy nomlardan birini q о ‘yganmiz-da. Urfiy: Kamol iga yetsin! 9 Tuyuq: Bunim y о ‘q, unim y о ‘q, Uyimda unim y о ‘q. Ishimda unum y о ‘q, Aytishga unim y о ‘q. (Kamiy) Paronim s о ‘zlar Paronimlar (para-yonida + onyma-nom) deb fonetik tarkibi boshqa-boshqa, talaffuzdagina о ‘xshash, yaqin b о ‘lib qolgan s о ‘zlarga aytiladi. Abzal (asli afzor- asbob, egar-jabduq) – afzal (lafz s о ‘zining k о ‘pligi), xalos (ozod b о ‘lish) – xolos 9 Ўзбек хал қ ижоди. Аския. Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти.-Т:1970,110-б.

(faqat), xush (yaxshi, yoqimli) – hush (insonning sezish, idrok etish qobiliyati). «Paronimlarga asoslangan uslubiy figura paronomaziya deb yuritiladi. Badiiy adabiyotda paronomaziyadan ifodalilik, ohangdorlikka erishish, komik effekt yaratish, s о ‘z о ‘yini hosil qilish kabi maqsadlarda foydalaniladi.» 10 Badiiy adabiyotda о ‘xshash s о ‘z (paronim)lar qahramonlar nutqini individuallashtirish, ularning ma’naviy hamda lisoniy saviyasini k о ‘rsatish uchun ham ishlatiladi. Quyidagi parchada paronimlardan komik effekt yaratish maqsadida foydalanilgan. Qahrmon kompot (mevalardan tayyorlanadigan sharbat) va kompost (chiqindilardan achitib tayyorlanadigan organik о ‘g‘it) paronim s о ‘zlarining ma’nosini bilmaganligi uchun kulgili vaziyatga tushadi: «Aylanib yurib t о ‘rtinchi brigada dalasida janjal ustidan chiqib qolibman. B о ‘lim boshlig‘i О ‘rmon aka bilan brigadir Rahimjon aka nima t о ‘g‘risidadir q о ‘llarini paxsa qilishib bahslashmoqda edi. Meni k о ‘rishi bilan b о ‘lim boshlig‘i: - О ‘rtoq agronom sizdan bir iltimosim bor,-deb qoldi. - Agar malol kelmasa, mana bu Rahimjonga, uning a’zolariga kompost t о ‘g‘risida gapirib bersangiz. Bular haligacha hech narsa tushunmas ekan. - Marhamat,-dedimda, u yoq-bu yoqqa qarab olgach, leksiya о ‘qishga tushib ketdim: - О ‘rtoqlar, kompot juda foydali ichimlik, uni asosan mevadan tayyorlashadi. Mevalarning xili qanchalik k о ‘p b о ‘lsa, u shuncha shirin b о ‘ladi. Bizning Farg‘ona tomonlarda kompotni о ‘rik, shaftoliqoqi va olchaning qurug‘idan tayyorlashadi. Xullas, kompot ichmabsiz, dunyoga kelmabsiz... Gapimni tugatmasimdan о ‘tirgan odamlar sharaqlab kulib yuborishdi. (X.T о ‘xtaboyev) Said Ahmad о ‘zining «Sinovchi uchuvchi» deb nomlangan hajviyasida ham о ‘xshash talaffuzli s о ‘zlar vositasida paronamaziyani yuzaga keltirgan: Muxbir (mikrofonga). Aziz radio tinglovchilar! Har bir korxonaning mahsuloti sifatini aniqlaydigan о ‘z sinovchilari b о ‘ladi. Masalan: yangi samolyotni birinchi uchirib 10 Ҳожиев А. Ўша асар, 80-б.

beradigan uchuvchini sinovchi-uchuvchi deydilar... Mana, qarshimizda turgan barvasta qomatli, qarashi burgut nigohini eslatadigan, butun vujudidan kuch- g‘ayrat, sadoqat, vafo sezilib turgan kishi mana shu zavodning sinovchi- ichuvchisi dir... Birinchi parchadagi paronamaziyada ikkita о ‘xshash s о ‘zning qahramon tarafidan farqlanmasligi, ya’ni ikkita alohida s о ‘z ma’nolarining qorishtirilishi natijasida kulgili holat yuzaga kelgan. Ikkinchi parchadagi paronamaziyada esa qahramon kulgili vaziyatni yuzaga keltirish uchun atayin о ‘xshash talaffuzli yangi konstruksiyani hosil qiladi. Zid ma’noli s о ‘zlar Tilda zid ma’noli s о ‘zlarning mavjudligi badiiy nutqning ifodaliligi, ekspressivligi, ta’sirchanligini ta’minlashda qulay vositalardan biridir. Sharq adabiyotda juda qadim zamonlardan buyon tildagi bu ifoda imkoniyatidan keng foydalanib kelingan. «Shoir uchun juda zarur b о ‘lgan san’atlardan biri tazoddir. Bu san’at yana mutobaqa, tiboq, tatbiq, muttazod, ittizod va takofu deb ham ataladi. Bu san’atda, badi’shunoslarning aytishicha, zid ma’noli s о ‘zlardan foydalaniladi.» 11 Yevropa filologik an’anasida bu san’at «antiteza» deb yuritiladi. Badiiy matnning lingvopoetik tahliliga bag‘ishlangan ishlarda zidlantirish, qarshilantirish atamalaridan foydalaniladi. Zid ma’noli s о ‘zlarni yonma-yon q о ‘llash orqali tushunchalar, belgilar, holatlar, obrazlar zidlantiriladi. Odatda, lisoniy va kontekstual yoki nutqiy zid ma’noli s о ‘zlar farqlanadi. Masalan: Eski qishloqqa yangi odat. (Maqol) Hali ancha balandda b о ‘lsa ham uning kamoli dan zavoli yaqinroq ekani k о ‘rinib turardi. Shuncha yer q о ‘ldan chiqqan b о ‘lsa, uning baravariga qancha davlat q о ‘lga kirgan dir, muni xudo biladiyu xudoning sevimli bandasi qorak о ‘z Miryoqub biladi!..(CH о ‘lpon) Ba’zan mahoratli yozuvchilar qahramonlar ruhiyatidagi kontrastlikni b о ‘rttirib tasvirlash maqsadida muayyan bir kontekstual sinonimik qatordagi bir necha s о ‘zni boshqa bir kontekstual sinonimik qatordagi bir necha s о ‘zga birdaniga zidlantiradilar. Masalan: U vaqtda о ‘zi – 11 Рустмов А. Навоийнинг бадиий ма ҳорати. –Т: Ғ.Ғулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1976. 64-б.

kuldi, ochildi, quvondi, gerdayib, osmondan qarab qadam bosdi ... Xadichaxon esa ezildi, kuydi, о ‘rtandi, x о ‘rlanib – x о ‘rlanib, achchiq – achchiq yig‘ladi . (CH о ‘lpon) Kontekstual antonimlardan badiiy asarda tasvirning ta’sirchanligini oshirish maqsadida ishlatiladi. Masalan: «Zelixon Elchindan qasos haqidagi gaplarni birinchi marta eshitganda sergaklandi. U mushtdek yurakni qoyadek dard bosib turibdi, deb yursa, bu vujudda vulqon kuch t о ‘playotgan ekan...» (T.Malik) Bu nutqiy parchada mushtdek va qoyadek s о ‘zlari «kichik» va «katta» ma’nolari bilan antonimik munosabatga kirishgan. Zid ma’nolilikni barqaror birikmalarda ham k о ‘plab kuzatishimiz mumkin. Iboralarda : k о ‘kka k о ‘tarmoq – yerga urmoq, yuzi yorug‘ – yuzi shuvut, k о ‘ngli oq – ichi qora, k о ‘ziga issiq k о ‘rinmoq – k о ‘ziga sovuq k о ‘rinmoq kabi. Yoki s о ‘z va ibora о ‘rtasidagi – leksik-frazeologik zid ma’nolilik: xasis – q о ‘li ochiq, xafa – og‘zi qulog‘ida kabi. Maqol va matallarda : Kattaga hurmatda b о ‘l, kichikka izzatda. Yaxshidan ot qoladi yomondan dod. Osmon yiroq – yer qattiq. Hikmatli s о ‘zlarda : Bilmaganni s о ‘rab о ‘rgangan – olim, orlanib s о ‘ramagan – о ‘ziga zolim. (A.Navoiy) K о ‘p ma’noli s о ‘zlar Yozuvchining tildan foydalanish mahoratini belgilashda badiiy nutq ifodaliligini qay darajada ta’minlay olganligiga e’tibor qaratiladi. Buni k о ‘p ma’noli s о ‘zlarni о ‘z о ‘rnida, muayyan estetik maqsad bilan q о ‘llay olishidan ham aniqlasa b о ‘ladi. K о ‘p ma’noli s о ‘zlar nutqning ifoda imkoniyatlarini kengaytirishga k о ‘maklashuvchi lisoniy vosita hisoblanadi. Masalan: Yuk s о ‘zi о ‘zbek tilida k о ‘p ma’noli s о ‘z hisoblanadi. О ‘zbek tilining izohli lug‘atida mazkur s о ‘zning quyidagi ma’nolari qayd qilingan: 1) «Bir yerdan ikkinchi yerga k о ‘tarib, tashib borilishi lozim b о ‘lgan og‘irlik»; 2) «Kishini urintirib q о ‘yadigan, tashvishga soladigan ortiqcha narsa, tashvish, dahmaza»; 3) «Qorindagi bola,

homila»; 4) «Diniy e’tiqodga k о ‘ra aziz-avliyolarni ranjitish tufayli yuz beradigan kasallik». 12 Ardoqli adibimiz CH о ‘lpon о ‘zining «Kecha va kunduz» deb nomlangan romanida qahramonlar nutqida ana shu s о ‘zning 2- va 4- ma’nolarini qorishtirish asosida ham qahramonlar ichki dunyosini yorqinroq ochishga, ham chiroyli kulgi chiqarishga muvaffaq b о ‘lgan: – Yelkamda о ‘n putdan о ‘ttiz put yuk im bor... – dedi mingboshi. Bu ham baqirishga yaqin bir ovoz bilan aytilgan edi. Uchala xotin ham bu yuk ning nimaligini anglab yetolmadilar. Xadichaxonning fikricha, mingboshiga «irim» qilgan edilar. Endi uni «qaytartirmoq»dan о ‘zga iloj y о ‘q edi. Bu fikr boshqa kundoshlarning miyalaridan ham о ‘tmadi emas... Faqat Xadichaxonning bu fikri qat’iy b о ‘lsa kerakkim, yashirishga lozim k о ‘rmadi: – G‘animlar qasd qilganga о ‘xshaydi. Qaytarma qildirib bersammi? – dedi. –Ayollarning bilgani irim, bilgani qaytarma, bilgani azayimxon... – dedi mingboshi... Shu ochilishdan dadillanib b о ‘lsa kerak Xadichaxon yana e’tiroz qildi: – О ‘zingiz о ‘z og‘zingiz bilan « yuk bosdi» demadingizmi? Mingboshi kulib yubordi: –« Yuk bosdi» degan b о ‘lsam «qanday yuk ?» deb s о ‘ragin-da, bachchag‘ar! –dedi u. Bu vaqtda uydagilar ham asta-sekin tashqariga chiqib yaqin о ‘rtaga kelgan edilar. Mingboshi davom qildi: –Uchalang yuk misan menga? –Nima og‘irimiz tushdi sizga? –dedi Xadichaxon. (CH о ‘lpon) K о ‘p ma’noli yuk s о ‘zi mingboshi nutqida «ortiqcha tashvish» ma’nosida, ya’ni «uchta xotini о ‘n puddan о ‘ttiz pud» dahmaza ma’nosida q о ‘llangan, xotinlar 12 Ўзбек тилининг изо ҳли луғати. –Москва: «Рус тили», 1981, 2-том, 465-б.

esa bu s о ‘zning qayd etilgan 4-ma’nosida tushunganlar, shu tarzda kulgili holat yuzaga kelgan. K о ‘p ma’nolilik asosan s о ‘zlarga xos xususiyat b о ‘lib bir s о ‘zning birdan ortiq ma’noga ega b о ‘lishi tushuniladi. Iboralarda ham k о ‘p ma’nolilikni kuzatish mumkin. Masalan: yuragi qinidan chiqmoq iborasi sevinchni va qattiq q о ‘rquvni ifodalashga xizmat qiladi. Qizning paranjisini k о ‘rishi bilanoq yigitning yuragi qinidan chiqayozdi (Oybek). Q о ‘rqmayman deb b о ‘lmaydi, о ‘g‘lim. Shunaqa vaqtda odamning yuragi qinidan chiqib ketadi (A.Qahhor). Bosh suqmoq – qisqa fursatga kirmoq, xabar olmoq; aralashmoq, odamlarga q о ‘shilmoq. Tomdan tarasha tushganday – kutilmaganda, q о ‘qqisdan; q о ‘pol tarzda. Eskirgan s о ‘zlar Jamiyat о ‘sib- о ‘zgarib borar ekan, ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-ma’naviy hayotdagi ba’zi tushunchalar tamomila eskirib, amaliyotdan chiqib ketadi. Badiiy asarda muayyan davr voqealari tasvirlanar ekan, ana shu davrga oid b о ‘lgan eski tushunchalarga murojaat qilmaslikning aslo iloji y о ‘q. Tilshunoslikda bunday tushunchalarni ifodalaydigan s о ‘zlar «arxaik s о ‘zlar» va «istorizm – tarixiy s о ‘zlar» degan nomlar ostida umumlashtiriladi. Tilning hozirgi davri uchun eskilik b о ‘yog‘iga ega b о ‘lgan til birligi arxaizm deb yuritiladi. «Arxaizm о ‘zi nomlayotgan voqelikni anglatuvchi leksik birlik bilan yonma-yon yashaydi.» 13 Arxaizmlar badiiy matnda tasvirlanayotgan davr voqeligini real tasvirlash, asarning tarixiylik ruhini ta’minlash maqsadida q о ‘llaniladi. О ‘rdu-q о ‘shin, handasa- geometriya, tilmoch-tarjimon, mirza-kotib, sadr-rais, lak-yuz ming kabi s о ‘zlar ishlatilganda davr ruhi ta’kidlangan b о ‘ladi. Ayrim arxaik s о ‘zlar zamonaviy ma’nodoshiga qaraganda ma’noni kuchliroq ifodalash xususiyatiga ega b о ‘ladi. Masalan, y о ‘qsil – kambag‘al arxaik s о ‘zlariga e’tibor beradigan b о ‘lsak, «hech narsaga ega emaslik» ma’nosi y о ‘qsil lekskmasida kambag‘al leksemasiga qaraganda ancha ortiq, chunki mazkur s о ‘zlar tarkibi tarixiy-etimologik tahlil 13 Ра ҳматуллаев Ш. Ўша асар. 98-б.

etilganida anglanadigan y о ‘q-kam s о ‘zlari qiyoslansa, birinchisida ayni belgining nol darajada ekanligi seziladi. Arxaik s о ‘zlar muayyan davrning yozma uslubini ifodalashda yoki qahramonning nutqiy xarakteristikasini berishda ham uslubiy vosita sifatida ishlatiladi. She’riyatda nutqqa k о ‘tarinki ruh bag‘ishlash maqsadida ishlatiladi: Siz k о ‘kning qopqa sin qoqqan soatda Quyosh k о ‘z uqalab uyg‘onar edi.(G‘.G‘ulom) Ulug‘ shaharlarning b о ‘ysirasida Abadiy о ‘rinni topa olgan Shosh . (A.Oripov) Ne-ne zilziladan chiqolgan omon Manglay i yarqiroq makonsan buyuk. (A.Oripov) Hozirgi kunda uchramaydigan, faqat tarixiy narsa yoki voqea-hodisalarning nomini bildiruvchi s о ‘zlar istorizm (tarixiy s о ‘zlar) deyiladi. Istorizmning arxaizmdan farqi shundaki, bugungi kunda о ‘sha tarixiy voqelikning о ‘zi ham uni anglatuvchi boshqa leksik birlik ham b о ‘lmaydi, demak istorizm о ‘zi ifodalayotgan hodisaning yagona nomidir. Masalan: amin, pristav, mingboshi, noyib, ellikboshi, ponsad kabilar badiiy matnda ishlatilganda kitobxon ijtimoiy boshqaruv tizimi bilan bog‘liq tarixiy voqelikni k о ‘z oldiga keltiradi. Tarixiy s о ‘zlar ham badiiy matnda о ‘tmish voqeligini real tasvirlash maqsadida ishlatiladi. Badiiy asar tilidagi eskirgan s о ‘zlarni tahlil qilishda asar yozilgan davrni e’tibordan chetda qoldirmaslik lozim. Chunki, «s о ‘zlar yozuvchi yashagan, ijod etgan davrdayoq eskirgan b о ‘lishi mumkin b о ‘lganidek, asar yozilgan davrda faol iste’molda b о ‘lib, keyinchalik iste’moldan tushgan» 14 b о ‘lishi mumkin. Yangi s о ‘zlar 14 Боймирзаева С. Ойбек прозасининг лингвостилистик тад қиқи. НД.-Самарқанд, 2004.

Yangilik b о ‘yog‘iga ega b о ‘lgan, yangi narsa-hodisa va tushunchalarni ifodalash uchun hosil qilingan leksemalar neologizmlar – yangi s о ‘zlar deyiladi. «Neologizm tilga umuman mansub b о ‘lishi yoki yakka shaxs nutqiga xos b о ‘lishi mumkin. Birinchisi umumtil neologizmi deb, ikkinchisi individual nutq neologizmi deb yuritiladi.» 15 Badiiy asarda asosan individual nutq neologizmlari badiiy-estetik qimmat kasb etadi. Mahoratli yozuvchilar voqelikni о ‘ziga xos, betakror va yangicha ifodalashga harakat qiladilar. Shuning uchun hali k о ‘nikilmagan yoki umuman q о ‘llanilmagan, yangi, ohorli s о ‘zlardan foydalanadilar. Buni quyidagi misollarda ham k о ‘rish mumkin: 1.Shu ikki kechaning ixtiyori menda! Men – jinlanganman, men – о ‘tman, olovman! 2.Miryoqub Akbarali mingboshini haqir k о ‘radi, x о ‘rlaydi, uning itlanishi dan kuladi. 3. Bahorlashib bir borib kelaman, deb yurib edim. (CH о ‘lpon) 4.Shu boisdan Tarlonni oshiqcha zarbalamadim . 5.Bajarajak yumushlarimni bot - bot bayonlaydi . 6. Ta’til- lanib podayotoqqa bordim. (T.Murod) Sheva s о ‘zlari Yozuvchilar о ‘z qahramonlarini о ‘zlari yashaydigan hudud va muhitdan ayirmagan holda, hayotdagidek ishonarli va jonli tasvirlash ehtiyojidan kelib chiqib shevaga xos s о ‘zlarni ishlatadi. Sheva s о ‘zlari mahalliy kolorit, hududiy mansublikni о ‘zida aniq aks ettirish bilan birga «badiiy nutqda muayyan estetik funksiyani bajaradi. Biroq dialektizmlarning estetik qimmat kasb etishi ularning badiiy nutqdagi meyori, qanday ishlatilishi va ayni paytda qanday dialektizmlarning q о ‘llanishi bilan bog‘liqdir.» 16 Tilshunoslikka oida adabiyotlarda shevaga xos birliklarning fonetik, leksik va grammatik dialektizmlar sifatida tasnif qilinganligini kuzatish mumkin. Fonetik dialektizmlar asosan, tovushlarni о ‘zgartirib q о ‘llash, tovush orttirilishi, tovush tushishi va tovushlarni qavatlab q о ‘llash k о ‘rinishlarida namoyon b о ‘ladi. 15 Ра ҳматуллаев Ш. Ўша асар. 93-б. 16 Абдура ҳмонов Х., Маҳмудов Н. Сўз эстетикаси.-Т: Фан, 1981, 24-б

Masalan: 1.Zebining qish ichi siqilib, zanglab chiqqan k о ‘ngli bahorning iliq hovuri bilan ochila tushgan; endi, ustiga poxol t о ‘shalgan aravada b о ‘lsa ham, allaqaylarga t ala -qirlarga chiqib yayrashni tusay boshlagan edi.(CH о ‘lpon) 2.Enaxonlarning butun oilasi yoyilgan qopning tegrasida j uga ri uqalab о ‘tirardilar. (CH о ‘lpon) 3.Toshkan niyam olibdimi-a? 4.Televizorning ichida-da, ul im. 5.Obr о ‘ y bor-da, obr о ‘ y ! 6.Ana endi, quyoshda ma z z a qilib toblanib yotamiz. (T.Murod) Leksik dialektizmlar ham о ‘z navbatida ichki guruhlarga b о ‘lib о ‘rganiladi: sof leksik dialektizmlar, etnografik dialektizmlar va semantik dialektizmlar. Masalan: 1.Kampir shoti ning yon yog‘ochini silab о ‘ynar, Enaxon og‘zidan olgan saqichini ezib «soqqa» yasar...(CH о ‘lpon) 2.Jiyaningiz qishloqdan zig‘ir moy olib keldi. Shuni chuchityapman . (T. Murod). 3.U yozlik kiyimini kiyib, t о ‘ppa-t о ‘g‘ri birinchi klass nomerga bordi va о ‘zi uchun ajratilgan kichkinagina chigiling (bejirim) va soz uyiga о ‘rnashdi. (CH о ‘lpon). 4.Tok osti s о ‘ri olachalpoq k о ‘laga b о ‘ldi. (T.Murod) Muayyan sheva tarqalgan hududda yashovchi kishilarning о ‘zlariga xos b о ‘lgan urf-odatlarining nomlari etnografik dialektizmlar deb yuritiladi. Bunday s о ‘zlar tasvirning realligini ta’minlaydi: U eshikdan kirar – kirmas t о ‘y t о ‘qqizi ni xotiniga uzatib: - Qizing qani? – deya s о ‘radi.(CH о ‘lpon) Biror s о ‘z adabiy tilda ham, shevada ham mavjud b о ‘lib, shevada adabiy tilda b о ‘lmagan ma’nosi bilan q о ‘llana oladigan s о ‘zlar semantik dialektizmlar deb yuritiladi. Masalan, Men buvi mdan (onamdan – M.Y.) beruxsat mehmon chaqirmayman. (CH о ‘lpon) Grammatik dialektizmlar ning ham morfologik va sintaktik deb ataluvchi ichki guruhlari mavjudligini qayd etish mumkin. Masalan: Qurvonbibi bu haqiqatni о ‘zi- о ‘z k о ‘nglida necha marta takrorlagan b о ‘lsa ykin . Bilamiz, taqsir, yangi uylangan odam di gapga tutib b о ‘lmaydi. Shevaga xoslik iboralarda ham mavjud b о ‘lib badiiy matn qahramonlarining ma’lum bir hududga mansubligini va voqea-hodisalar b о ‘lib о ‘tayotgan о ‘rinni ta’kidlashga xizmat qiladi. Masalan, Tog‘ay Murod asarlarida Surxondaryo shevasiga xos frazeologizmlar k о ‘p q о ‘llanilgan: Eson xizmatkorni bolasi Botir

q о ‘shchi tumandan aynib keldi . Xolilatib-xolilatib oyoq ildi . Shahodat barmog‘ini boshi uzra nish etdi . Chet va haqorat s о ‘zlari Badiiy adabiyotda muayyan tasvir maqsadi bilan о ‘zga tilga oid s о ‘z va iboralar q о ‘llanishi kuzatiladi. Tilning lug‘at tarkibiga kiritilmagan, faqatgina og‘zaki nutqda mavjud b о ‘lgan bunday chet s о ‘zlaridan badiiy nutqda qahramon xarakteri, milliy mansubligi va ichki dunyosi tasvirida hamda voqea-hodisaga xorijga xoslik ta’kidini berish maqsadida ishlatiladi. Shuningdek, voqealar b о ‘lib о ‘tayotgan о ‘ringa ishora qilish yoki nutqiy vaziyat va unda ishtirok etayotganlarning milliy mansubligi haqida ma’lumot berish istagi bilan ham kiritilishi mumkin. Bunday birliklar varvarizm (ayrim adabiyotlarda ekzotizm) lar deb yuritiladi. Masalan, quyidagi parchada tatar millatiga mansub Fatxullin ismli amaldor nutqida keltirilgan varvarizmlar qahramon xarakterini t о ‘liq ochib berishga xizmat qilgan:- О ‘xu, tolkoviy malay shul. Bundan otlichniy kommunist chiqa. Ul partiya uchun atisidan kechdi. Dinsiz ekanini dokazat etish uchun kolbasa yib kursatdi. Buni о ‘z k о ‘zingiz bilan k о ‘rdingiz. Tolko patriot kommunistgina kolbasani shulay yeyishi mumkin. Bravo, bravo! (S.Ahmad) Tilshunoslikda vulgarizm lar deb ataluvchi haqorat s о ‘zlarida о ‘ta salbiy munosabat, kamsitish, mensimaslik, haqorat kabi bir qator ifoda semalari juda ochiq k о ‘rinib turgan b о ‘ladi. Bunday s о ‘zlar k о ‘proq nominativ ma’nolariga k о ‘ra emas, ayni shu konnotativ ma’nolariga k о ‘ra nutqda yashaydi. Haqorat s о ‘zlari badiiy asarlarda asosan, qahramonlar nutqida ishlatiladi. Lisoniy tahlil jarayonida badiiy asarga olib kirilgan vulgarizmlarni kimning (jinsi, ijtimoiy tabaqasi, mavqei, yoshi kabilar) nutqida ishlatilayotganligiga qarab guruhlash, qanday vaziyatlarda va nima sababdan q о ‘llanilayotganligini hamda ularning leksik-semantik tarkibi, shevaga xoslanganligi kabilarni aniqlash lozim b о ‘ladi. Misollar: –Hey! Baqqa tush, enag‘ar !, Momo qo-oldi... Yuraging sovudimi, haromi ? Endi yaylov keng b о ‘ldi senga! Bog‘da javlon urasan, silkasal ! (SH.Xolmirzayev) - Ahmoq ! – dedi kampir. – Qayoqlarda sanqib yurganding? (S.Ahmad) – Nima, nima? Menga til

tegizdi? Nimalar deydi xotintaloq ? (CH о ‘lpon) - О ‘bbo, bachchataloq ... (A.Qodiriy) G‘animat g‘arniki, deydilar,-dedi Botir firqa. (T.Murod) Barqaror birikmalar «Ikki va undan ortiq s о ‘zlarning о ‘zaro barqaror munosabatidan tashkil topgan, nutq jarayoniga tayyor holda olib kiriluvchi, til egalari xotirasida imkoniyat sifatida mavjud b о ‘lgan til birliklari barqaror birikmalar deyiladi.» 17 Iboralar, maqol-matallar va hikmatli s о ‘zlar barqaror birikmalar hisoblanadi. Iboralar. Voqelikni obrazli tasvirlashda, uni kitobxon k о ‘zi о ‘ngida aniq va t о ‘la gavdalantirishda frazeologik iboralarning о ‘rni, ahamiyati beqiyosdir. Iboralar hayotdagi voqea-hodisalarni kuzatish, jamiyatdagi maqbul va nomaqbul harakat- holatlarni baholash, turmush tajribalarini umumlashtirish asosida xalq chiqargan xulosalarning о ‘ziga xos obrazli ifodalaridir. Yozuvchilar odatda tasvir maqsadiga muvofiq iboralarni tanlab q о ‘llash bilangina kifoyalanib qolmaydilar. Balki, qahramonlar tabiati, ruhiy holati, hayot tarziga moslab о ‘zgartiradi va qayta ishlaydi. Shu tarzda xalq iboralari sayqallanib, yangi ma’no nozikliklari bilan t о ‘yinib boradi. Xalq iboralarini qayta ishlashning usullari, ularga yangicha rang va tus, yangicha ma’no talqini berishning y о ‘llari juda xilma-xildir. Bunga «umumtil iborasi zamiridagi ma’noning yangicha talqinini ochish, iboraning leksik tarkibini о ‘zgartirish va uning semantik-stilistik funksiyalarini kengaytirish, iboraga yangicha majoziy va obrazli ma’nolar kiritish kabi usullarni kiritish mumkin.» 18 Frazeologik iboralarni qayta ishlashning turli usullari B.Y о ‘ldoshev tomonidan keng о ‘rganilgan. 19 Badiiy matnda eng k о ‘p uchraydiganlari quyidagilardan iborat: 1. Ibora tarkibidagi ayrim s о ‘zlarni almashtirish : Yana uch kun jim turib bersangiz, mulla mingan velosipeddek yuvosh b о ‘lib qolasiz. (S.Ahmad) Mingboshining falon – falonlari bizni k о ‘ziga iladimi?,-deb xabar ham qilmabmiz. 17 Нурмонов А., Собиров А., Юсупова Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. (Академик лицейларнинг 2-босқич талабалари учун дарслик )-Т., «Шарқ», 2002, 103-б. 18 Шома қсудов А ва бошқ. Ўзбек тили стилистикаси. –Т: 1974. 70-б. 19 Йўлдошев Б. Фразеологик услубият асослари.-Самар қанд, 1999.

Nega indamaysanlar? Og‘zingga paxta tiqdingmi hammang? Dunyoda о ‘z oyog‘iga о ‘zi bolta chopadigan ahmoq ham b о ‘ladimi? (CH о ‘lpon) 2. Ibora tarkibini kengaytirish . Bunda ibora tarkibiga yangi s о ‘z kiritiladi. Tilimizda jar solmoq iborasi mavjud. CH о ‘lpon uni q о ‘shkarnayi bilan jar solmoq tarzida kengaytiradi: Mingboshilikni tortib olib, el k о ‘zida tamom sharmanda qiladiganday! Abdisamat bilan Yodgor echki, Umarali puchuqlar yana q о ‘shkarnayi bilan jar soladiganday ! 3. Ibora tarkibini qisqartirish . Ibora tarkibidagi ayrim s о ‘zlarni tushirib q о ‘llash tildagi tejamkorlik talabi bilan amalga oshiriladi. Ammo yozuvchilar bundan о ‘z badiiy-lisoniy maqsadiga k о ‘ra foydalanadilar. Tilimizda q о ‘lini yuvib q о ‘ltig‘iga urmoq iborasi mavjud b о ‘lib, uning ma’nosi «ixlosi qaytib, ishonmay q о ‘yib, diqqat-e’tibordan soqit qilmoq» tarzida izohlanadi. CH о ‘lpon «Kecha va kunduz» romanida uni mana bunday qisqartirilgan holda q о ‘llaydi: Undan keyin, qishloq odamlarining shunaqa о ‘zboshimcha harakatlariga y о ‘l q о ‘yib bersak, oz vaqt ichida qishloqdan q о ‘l yuvishimiz kerak b о ‘ladi. Bu iboraning noyib t о ‘ra nutqida q о ‘l yuvmoq tarzida qisqarishi nafaqat shakl ixchamligi uchun, balki ma’no siljishi uchun ham xizmat qilgan. Noyib t о ‘raning «voqealar shu taxlit davom etsa, oz vaqt ichida biz qishloqni tashlab chiqishimizga t о ‘g‘ri keladi» demoqchi ekanligi mazkur ibora orqali ta’kidlangan. Bundan k о ‘rish mumkinki, ayni iboraning qisqargan varianti «tashlab chiqmoq», «ajralmoq», «qochib qolmoq» kabi yangi ma’no qirralari bilan matn badiiyatini boyitgan. Badiiy asarda q о ‘llanilgan iboralarni о ‘rganishda bir asar doirasidagi frazemalar miqdorini (fondini) aniqlash va xarakterli xususiyatlariga qarab tasniflash, ularni struktural-semantik jihatdan tavsiflash hamda matndagi vazifasini tekshirish lingvopoetik tahlil talablaridan hisoblanadi. Ana shunday tahlilda yozuvchining imkoniyat sifatida mavjud b о ‘lgan til birliklaridan foydalanish mahorati ham namoyon b о ‘ladi. Maqol - matal va hikmatli s о ‘zlar

Maqollar – grammatik jihatdan tugallangan fikrni bildiruvchi, kichik, ixcham, о ‘tkir mazmunli, k о ‘chma ma’noda yoki ham k о ‘chma ma’noda, ham о ‘z ma’nosida q о ‘llanadigan hikmatli xalq iboralaridir. 20 Maqollarda fikrni l о ‘nda va tiniq ifodalash imkoniyatining mavjudligi nutqning ta’sirchanligini ta’minlashda juda q о ‘l keladi. Badiiy asarning xalqchilligini, haqqoniyligini ta’minlashda ham maqollarga murojaat qilinadi. Qahramonlar nutqini boyitish, emotsional- ekspressivlikka erishish maqsadida ham maqollardan keng foydalaniladi. Yaxshining s о ‘zi – qaymoq, Yomonning s о ‘zi – t о ‘qmoq. Eshikli b о ‘lding – beshikli b о ‘lding. Chumchuq s о ‘ysa ham qassob s о ‘ysin. Sulaymon о ‘ldi devlar qutildi. Hamal keldi – amal keldi kabi obrazli va yaxlit barqaror birikmalar maqol hisoblanadi. « Matallar –tarbiyaviy, pand-nasihat ma’nolarini ifodalovchi, grammatik jihatdan t о ‘liq gap shaklida b о ‘lgan, faqat о ‘z ma’nosida – t о ‘g‘ri ma’noda q о ‘llanadigan, qisqa, ixcham xalq iboralaridir.» 21 Masalan: G о ‘sht suyaksiz b о ‘lmas, sholi – kurmaksiz. Gumon iymondan ayirir. Gul tikonsiz b о ‘lmas kabilar matal hisoblanadi. Hikmatli s о ‘zlar ma’lum shaxslar tomonidan aytilgan yoki asarlarida ishlatilgan ixcham, ma’nodor, ishlatishga qulay va quyma fikrlardir. Nutqqa tayyor holda olib kirish imkoniyatiga ega b о ‘lgan bunday s о ‘zlar aforizmlar ham deyiladi. Tilshunoslikda maqol-matal va hikmatli s о ‘zlar « paremalar » deb ham yuritiladi. Hatto tilshunoslar Hamdam Berdiyorov va Razzoq Rasulovlar tomonidan maxsus lug‘at – « О ‘zbek tilining paremiologik lug‘ati» ham tuzilgan. Bundan tashqari maqollar hamda aforizmlarga bag‘ishlangan k о ‘plab lug‘atlar mavjud. 22 Badiiy asarni lisoniy jihatdan tahlil qilishda bunday lug‘atlardan unumli foydalanish zarur. 20 Бердиёров Ҳ., Расулов Р. Ўзбек тилининг паремиологик луғати.-Т:«Ўқитувчи»,1984,11-б. 21 Бердиёров Ҳ., Расулов Р. Ўша асар. 12-б. 22 Ўзбек хал қ мақоллари. –Т: «Шарқ», 2003.; Шомақсудов Ш., Шораҳмедов Ш. Маънолар маҳзани. –Т: «ЎМЭ», 2001.

O'xshashlar

Badiiy matnning grammatik xususiyatlari

Badiiy matnning fonetik-fonologik xususiyatlari

Leksik-semantik munosabatlar va ularning turlari

Badiiy matnning lisoniy tahlili kursini o`rganishning maqsad va vazifalari

Matnning lingvistik tahlili