Lingvistik geografiya. Lingvistik geografiya haqida qisqacha ma`lumot - Tilshunoslik - Referatlar

Lingvistik geografiya. Lingvistik geografiya haqida qisqacha ma`lumot

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

116.5 KB

Ko'chirib olish

Lingvistik geografiya. Lingvistik geografiya haqida qisqacha ma`lumot Reja : 1. Lingvistik geografiyaning mohiyati. 2. Milliy til va uning s hevalarga ta’siri. 3. S h evalarni yozib olib o’rganish.

Lingvistik geografiya til hodisalarining tarqalish o’rinlarini, ularda tarixiy taraqqiyot jarayonida yuz bergan o’zgartirishlarni o’rganish uChun xizmat qiladi. Masalan, turkiy tillar geografiyasi haqida so’z ketganda, til egalarining tarix takozosi bilan muayyan o’zgarishlarni o’z boshlaridan keChirishlari, turli joylardan ko’Chib yurishlari va hozirgi vaqtda o’troqlashib qolish sabablarini o’rganish tushuniladi. Jumladan, Turkiyadagi aholining qadimda Turkistonda, ya`ni Sirdaryo buylarida yashab, so’ngra hozirgi zaminga ko’Chib kelganliklari va muqim hayot keChirishga o’tib qolganliklari, skiflarning ham tarixan turkiy xalqlardan bo’lib, eramizgaCha bo’lgan davrning oxirlari va eramizning boshlarida zaminimizdan, jumladan, Movarounnahrdan ko’Chib borib, hozirgi joylarida – Vengriya, Bolgariya kabi Bol q on davlatlari yerlarida o’troqlashib qolganliklari fikrimizning dalilidir. Lingvistik georafiya lahja vaShevalarni o’rganishda ham ahamiyatlidir. CHunki ularning tarixiy taraqqiyot yo’l larini belgilashda, fonetik, grammatik va leksik xususiyatlarni o’rganishda xalq tarixi va til tarixi bilan ularning tarqalgan joylari bilan o’zviy bog’liq holda olib tekshiriladi. Masalan, o’zaro umumiy xususiyatga ega bo’lgan Toshkent, Parkent, Piskent, Q arnob kabiShevalarning yoki janubiy Xorazm,Shimoliy Buxoro, Forish-Bo g’ don,Shimoliy o’ zbekShevalari vakillari kabilarning turli joylarda o’troqlashib qolish sabablari, ulardagi umumiy til xususiyatlari tarixi qabilalarni hisobga olish va o’ziga xos tomonlarini asos qilib olib, ularning xaritalarini Chizib berish hamda lingvistik atlasini yaratish muhimdir. Bunday ishlarning amalga oshirilishi ko’rgazmali tavsifiy qurol vositasini o’taydi. Tillarning,jumladan, ularning quyi tarmoqlari hisoblangan lahja va shevalarning hozirgi vaqtdagi tarqalish holati turli

belgilar bilan ko’rsatiladi. Ana shunday belgilar bilan til yoki lahjaning joylashgan o’rinlari ifodalab berilishiga umumiy lingvistik geografiyada yunoncha «izoglassa» deb yuritiladi va bir xil, o’xshash, teng kabi tomonlarni bildirishga xizmat qiladi. Bunda fonetik, grammatik va leksik xususiyatlarni aniq ko’rsatish uchun har xil belgilar ishlatiladi. Q isqasi, lingvistik geografiya lahja va shevalarning tarixiy taraqqiyoti yo’llarini aniqroq belgilashga, ularda so’zlashuvchi xalqlarning hozirgi joylarda o’troqlashib qolish sabablarini, guruhlarga aloqadorligini, til taraqqiyoti va xalq tarixi bilan aloqasini to’laroq aniqlashga, ular to’g’risida ishonchli ma`lumotlar berishga xizmat qiladi. Turkiy tillar geografiyasi ma`lumotlari M. Qoshg’ariy, A. Navoiy, G’ ozi Olim Yunusov, A. K. Borovk ov , U. Tursunov, V. V. Reshetov, S. Ibro h imov, Sh.Shoabdura h monov, B. J o’ rayev, A. Aliyev, X. G’ ulomov, X. Doniyorov, A.Shermatov, A. J o’ rayev, M. Mirzayev, K. Nazarov singari zukko olimlarning nomlari bilan bog’langan. Ular o’ zbek xalq shevalarini o’rganish, ularning o’ziga xos xususiyatlarini yozib olish, tahlil etish va ularni xaritalarga tushurib, shevalarimiz atlasini yuzaga kelishiga o’z hissalarini qo’shib kelmoqdalar. LAHJALARNING BOSHQA TIL KATEGORIYASIGA MUNOSABATI. MILLIY TIL VA MAHALLIY LAHJALAR. Tillar o’zaro hamkorlik, bir-birini boyitish yo’li bilan rivojlanib bormoqda. F aqat qardosh turkiy tillar emas, balki boshqa tillar ham bir- birlarini boyitishi, bir-birlari bilan oziqlanishiga turli yo’llar bilan harakat qiladilar. Xuddi shu sababli

ona tilimizga turli tarixiy davrlarda so’zlar, atamalar va ular tarkibida qo’shimchalar, grammatik xususiyatlar o’zlashgan. O’ z navbatida o’ zbek tili boshqa tillarga samarali ta`siri borligi sezilib turadi. Chunki A. Q odiriy aytganidek, «Tillar bir-birlaridan q arz olmasdan yashay olmaydilar». Movarounnahrdagi eng q adimgi xalqlardan biri hisoblangan o’ zbeklar o’zining ko’p asrlik hayoti davomida boy adabiyot va madaniyatni vujudga keltirdi. Ular o’zining ona tili – o’ zbek tilini asrlar davomida ardoqlab va taraqqiy ettirib kelgan. O’zbek tili hamda uning lahja va shevalari jamiyat taraqqiyoti tufayli vaqt o’tishi bilan o’zgarib, taraqqiy etgan va turli shakllarga ega bo’lib kelgan. Bu fikr taraqqiyotning so’nggi davrlarida vujudga kelgan milliy tilga ham bevosita aloqadordir. Milliy tilning shakllanib borishi feodalizmning emirilishi va kapitalizmning yuzaga kelishi bilan bog’liq bo’lsa ham, uning unsurlari uzoq vaqtlar shakllangan va rivojlanib kelgan. Tarixiy ma`lumotlarning dalolat berishicha, o’ zbeklarda VII asrgacha urug’-urug’ bo’lib yashaganlar. Urug’chilik davri kishilik jamiyatining kichik, oddiy va boshlang’ich uyushmasi sanalar edi. Shu bilan birga, u davrlarda kab i lalarga xos belgilar ham paydo bo ’ la boshlagan. O’zbeklar VII – IX asrlarda esa qabila- qabila bo’lib hayot kechirganlar. Bu qabilalarda qabilalar ittifoqiga xos bo’lgan ko’pgina belgilarning shakllanganligi ma`lum. O’sha tarixiy davrlarda qabilalarning har biri o’zlariga xos tillarga ega bo’lgan. Har bir lahja mohiyat e`tibori bilan bir qabilaning tili bo’lib xizmat qilgan. Qadimgi zamonlarda ajdodlarimiz urug’- urug’, qabila- qabila bo’lib hayot kechirgan ekanlar, ular boshqa urug’lar va qabilalardan farq qiluvchi o’z tillariga ega bo’lganlar. qabilalarning keyinchalik bir-birlari bilan aralashib, qo’shilib ketishlari natijasida ularning tillari ham aralashib,

qo’shilib ketgan. Bu, avvalo, qabilalar ittifoqlari tillari va so’ngra xalq tilining shakllanishiga olib kelgan. Bu o’z navbatida o’ zbek adabiy tili, so’ngra milliy tilning shakllanishi va taraqqiyot jarayonini belgilab berdi. O’zbek millati va milliy tilning tashkil topish jarayoni X I X asrning ikkinchi yarmi va XX asrning boshlariga to’g’ri keladi. O’ tgan asrning 60 – yillaridan boshlab Movarounnahrda millat va milliy tilning yuzaga kelishiga zamin hozirlandi. Chunki O’zbekistonda amalda feodal tarqoqlik barham topdi. Xonliklar (Xiva, Buxoro, Qo’qon xonliklari) tugatildi. Bu o’z navbatida ijtimoiy-iqtisodiy zamin birligini ta`minlashda asosiy ahamiyatga ega bo’ldi. O’zbekiston va umuman Movarounnahrga temiryo’l o’tkazilib, xalqlar o’rtasidagi aloqa apcha keng darajada yoyila boshladi. O’zbekistonda paxta etishtirishni rivojlantirish vaShu bilan bevosita bog’liq holda paxta va yo g’ zavodlari singari sanoat tarmoqlari vujudga keltirildi. Shar q shunos olimlar o’z asarlari bilan fanning turli tarmoqlarini rivojlantirishga salmoqli hissa qo’shdilar. O’zbek milliy tilining shakllanishiga zamin hozirlashda Mu qi miy, Furqat, Zav q iy, H . H . Niyoziy, A. Qodiriy, Fitrat, Cho’lpon kabi shoir va yozuvchilarning g’oyat katta xizmatlari bo’lganligini qayd etish lozim. Bu sohada E . Bertel`s, E. Pol i vanov kabi olimlarning ham hissalari bor. Shunday qilib X I X asr oxiri va XX asr boshlarida Markaziy Osiyo, jumladan, O’zbekistonda xo’jalik, madaniyat va adabiyot sohalarida birmuncha o’sish va rivojlanish ko’zga tashlandi. O’ZBEK ADABIY TILI VA UNING ShEVALARGA MUNOSABATI.

X alqimiz o’zining ko’p asrlik hayoti davomida boy madaniyat va adabiyotni vujudga keltirdi. O’zbek xalqi boy an`analari asosida o’zining adabiy tilini yaratdi. Adabiy til xalq tili asosida shakllandi, o’zining fonetik t u zilishi, grammatik qurilishi va lug’at boyligini ma`lum bir me`yorga kiritdi va qoidalarga b o’ ysundirdi. Adabiy tilning ikki asosiy shakli – og’zaki adabiy til va yozma adabiy til ko’rinishi mavjud. Yozma adabiy til ham, og’zaki adabiy til ham o’zining boy an`analariga ega. Lekin og’zaki adabiy til yozma adabiy tildan ilgari paydo bo’lgan. Yozma adabiy til materiallari sifatida qo’llangan so’zlar umum xalq tili asosida adabiy tilning shakllanishiga xizmat qiladi va uzoq vaqt iste`molda bo’ladi, ularninng ayrimlari vaqt o’tishi bilan tarixiy so’zlarga aylanib qoladi. «Adabiy til» atamasi ikki ma`noda qo’llaniladi. Bu, bir tomondan, feodal tarqoqligi davrida davlat idoralarida ish yuritish, adabiyot, din, ilm-fan kabilar uchun ishlatiladigan til bo’lsa, ikkinchi tomondan, adabiy asarlar tilidir. Shu bilan birga, turli iqtisodiy-ijtimoiy va tarixiy sabablarga ko’ra, adabiy til ma`lum lahja asosida tashkil topgan yozma adabiy til yoki majburan qabul qildirilgan boshqa adabiy til sifatida mavjud bo’lishi mumkin. X I – X I asrlardan boshlab, Markaziy Osiyodagi va boshqa zaminlardagi turkiy tillarning, jumladan o’ zbek tilining ahamiyati kuchaya bordi. Bu esa o’z navbatida o’ zbek adabiy tilining shakllanishini o’zida aks ettira boshladi. U jonli xalq tili asosida vujudga keldi. Demak, o’ zbek xalqining tashkil topishi bilan asta- sekin adabiy tilga xos xususiyatlarShakllana boshladi. Biz bu h olni o’sha davrda maydonga kelgan M. Qoshg’ariyning mashhur «Devoni lug’otit turk» nomli lingvistik asari Y. X. H ojibning «

Q u tadg’u bilig», A. Yugnakiyning « H i b batul haqoyiq» kabi ilmiy va badiiy asarlari namunasida ko’ramiz. Yu q oridagi kabi asarlar o’ zbek xalq tili va adabiy tili taraqqiyotiga munosib hissa bo’lib qo’shilgan nodir durdonalardir. A. Navoiydan so’ng ham o’ zbek adabiy tili rivojlanib keldi. Masalan, X VII asrda yashab ijod etgan Abul g’ ozi Ba h odirxonning «Shajarai taro k ima» va «Shajarai turk» asarlari o’ zbek adabiy tili tarixini o’rganishda ayniqsa qimmatlidir. Muallif o’z asarlari tilini xalq tiliga yaqinlashtirib, sodda bir holda ifoda etishga harakat qilgan, mumkin qadar chet tillar xususiyatlarini qo’shmaslikka uringan. Bu esa uning «Besh yashar og ’ lon ham tushunsin uchun» degan so’zlaridan ham ko’rinib turibdi. O’zbek adabiy tili X VIII – X I X asrlarda ham boyidi va taraqqiy etdi. MAHALLIY LAHJALAR VA IJTIMOIY JARGONLAR. Mahalliy lahjalarni atrofli c ha o’rganish, ularning farqlarin ko’rsatish va adabiy tilga bo’lgan munosabatini aniqlash o’ zbek tilshunosligidagi hozirgi muhim masalalardan biri hisoblanadi. Mahalliy lahjalar umum xalq tilining quyi bosqi c hini tashkil etadi.Ular ma`lum davrda milliy tilga asos bo’lishi va rivojlanib milliy til darajasiga ko’tarilishi mumkin. Ularning grammatik qurilishi va asosiy lug’at boyl i gi mavjud. Bu holat ularning milliy adabiy til u c hun muhim ahamiyatga ega ekanligini k o’ rsatuv c hi omil bo’lib xizmat qiladi. Ijtimoiy jargonlar esa milliy tilning b u zilgan, tubanlikka va c hirishga yuz t u tgan shakl idir. Ularning rivojalnib, mustaqil milliy til darajasiga ko’tarilishi haqida mulohaza yuritmasa ham

bo’ladi.C h unki ular xalq ommasiga emas, balki ba`zi bir ijtimoiy qatlamlarga, ayrim guruh kishilariga ( o’g’ ri, savdogar, q assob kabi) xizmat qiladi. Buning ustiga jargonlar grammatik qurilishga va lug’at boyligiga ega emas. Ularda chet tillardan kirgan yoki umum xalq tilidan olinib, boshqacha ma`noda ishlatiladigan ayrim so’zlar uchraydi, holos. KASB - XUNAR LEKSIKASI VA IJTIMOIY JARGONLAR. Kasb-xunar egalariga oid so’zlar xalq xo’jaligining turli ishlab c hiqarish sohalarida xalqimiz tomonidan uzoq yillar, hatto bir ne c ha asrlar davomida, ularning mehnat jarayonida bunyod qilinadi. Bunday so’z va atamalar har xil kasb egalarida turli ma`nolarda qo’llaniladi. Bunda leksik farqlardan tashqari, fonetik va morfologik o’zgarishlarning ham mavjudligi Shubhasizdir. Masalan, chaydish – choydish (choyjush); abdasta – obdasta; picha q – picho q ; ketman – ketmon; nay – noy; parma – parmi; chumak – jumak; k o’ zliy u zuk – ko’zli u zuk – k o’ zli jujuk; bilag o’zuk – bilarzik – bilanzik – bilovzik; d o’ ppi – kalavach – kalapush – kalavash – t o’ ppi va boshqalar shular jumlasidandir. Kasb-xunar leksikasida u yoki bu buyumlar yoki narsalarning nomlari b u tun turlari bo ’ yicha ifoda qilinadi. Ma`lumki, adabiy tilda bularning umumiy nomi yoki qismi aytiladi, holos. Chunki kasb-xunar egalari o’z sohalaridagi har bir narsani, uning mayda- chuydalarigacha nomlash va o’zlari ishlab chi q argan joyi bilan bog’liq bo’lgan hayotdagi buyum va narsalarning atroflicha tushuntirishga harakat qiladilar. Jumladan qulfning turlari: burama qulf, zanjirgar qulf, katta qulf, kichik qulf, kishan qulf, o’ roq-bol g’ a qulf, shkaf qulf, sandi q qulf, darvoza qulf, kalitsiz

qulf. Yoki qaychi so’zini olib qaraylik: latabur qaychi, mashina qaychi, uy qaychi. Dukart, dukartcha, tokbur, tok qaychi, katta qaychi, Qirqlik va boshqalar. ShEVALARNI O’RGANISH, YOZIB OLISH, MATERIAL TO’PLASH USULLARI. XI asrda hayot kechirgan mashhur olim M. Qoshg’ariy (uning to’liq ismi Ma h mud Ibnul Xusayn ibn Muhammad - il Qoshg’ariydir)turkiy tillarning dastlabki tasnifini yaratgan. Bu turkiy tillar sohasidagi yagona tasnif edi. Ma h mud Qoshg’ariygacha turkiy tillar tasnifi bilan maxsus shugullangan olimni uchratmaymiz.Shuning bilan birga u o’z davrining ulug’Shevashunos olimi sifatida chindan boshlab, butun Movarounnahr, Xorazm, Buxoro, Farg’ona kabi keng zaminda yashagan urug’ – kabilarning tillarini sinchiklab o’rgangan. Mahmud Qoshg’ariyning bu ishi turkiy tillar, jumladan, shevashunoslik tarixida tun g’ ich va yagona bo’lib, uni yakka holda tekshirish usuli bilan qilingan ish deb aytishimiz mumkin. Demak, yakka holda shevalarni o’rganish tirixi Mahmud Qoshg’ariy nomi bilan chambarchas bog’lanadi. Lahjalar va shevalarni yakka holda o’rganishni istagan har bir shaxs o’zini qiziqtirgan shevani tekshirish asosini tanlab olishi mumkin.Shevashunos tekshiriladigan joyga borib, mahalliy sharoit va aholi bilan tanishadi hamda sheva ustida k u zatish ishlari olib boradi.Shevalarni tekshiruvchilar o’zlarini qiziqtirgan sohalarga alohida e`tibor beradilar va uning o’ziga xos xususiyatlarini yozib olishga kirishadilar. Ba`zan savol- javob usulidan ham foydalanish qimmatli materiallar yig’ishga yordam beradi. Ishning muddati tadqiqotchining oldiga qo’ygan maqsad

va rejasi bilan belgilanadi. Masalan, Mahmud Qoshg’ariy o’z ishi uchun 15 yilcha vaqt sarflagani ma`lum. M. Qoshg’ariydan so’ng o’ zbek xalq shevalarining maxsus holda tekshirilganligi aniq emas. Bu usul bilan material yig’ish X I X asrning XX yarmi va XX asrning boshlarida bir muncha rejali yo’lga quyildi. Shevalarni shu tariqa o’rganish 20 – 30 – yillarda, ayniqsa, keng miqyosga ega bo’ldi. Bu sohada G’ ozi Olim Yunusov, U lug’ Tursunov, E. D. Pol i vanov, Sobirjon Ibro h imov, V. V. Reshetov, Abdurauf Fitrat, Shonazar Shoabdura h monov-larning ajoyib tadqiqotlari bor.Shevalarni yakka holda o’rganishda respublikamizdagi ko’pgina oliy o’quv yurtlari va ilmiy- tadqiqot instit u tlarining ilmiy xodimlari faol ishtiro k etmoqdalar. Shunday qilib o’ zbek xalq shevalarini o’rganishda qo’llaniladigan usullarning eng muhimlari uch xil ekan, degan xulosaga kelish mumkin: a) yakka holda o’rganish; B) tajriba o’tkazish usuli; v) savol-javob usuli. K u zatish joyini tanlash. U tadqiqotchining o’z oldiga qo’ygan maqsad va vazifalari bilan bog’liq bo’ladi. Agar shevashunos o’z oldiga tarixiy vazifalarni yoritib berishni maqsad qilib qo’ygan bo’lsa, u vaqtda muayyan shevaning tarixiga oid materiallarni to’plash i lozim. Shu bilan birga, m ahalliy xalq ichidagi eng eski an`anaviy shevalarni ham tasvirlab berishi kerak. An`anaviy shevalar o’zlarining joylashgan o’rinlariga qarab, bir-birlaridan tarixiy, hozirgi nuqtayi nazaridan apcha farq qiladi. Agar biz an`anaviy shevalarni o’ rganmo q c hi b o’ lar ekanmiz, birinchi navbatda ularning asosiy xususiyatlarini tashuvchi shevalar ustida ish olib boramiz. Shuningdek, xalqning ilg’or guruhi – yoshlar va qishloq, faollarning ham n u tqi ustida ish olib borishi lozim bo’ladi. Bunday k u zatishlar lahjalardagi xususiyatlarning saqlanganligi, ilg’or aholi nutqida yangi

so’zlarning paydo bo’lishi va aksincha, ba`zi bir so’zlarning yo’qolib borishini ko’rsatib beradi. Biroq shevani tasvirlash o’z oldiga boshqa vazifalarni ham qo’ yadi, ya`niShevalarning tarixiy va kelib chiqish tomoniga e`tibor bermay, hozirgi zamon shahar va qishloq shevalarining xususiyatlarini o’rganishni ham o’z oldiga maqsad qilib kuyadi. hozirgi zamon shevalarini tekshirganda, kariyalar va yoshlar, xotin-kizlar, erkaklar va turli kasb egalari bo’lgan kishilarning nutqlari ustida tadqiqot ishlari olib boriladi. Bir guruh aholining o’zida turli uslublar va lahja turlari bo’lishi mumkin. Ularning turmushdagi erkin suhbatlari, majlislardagi nutqlari, xalq og’zaki ijodi materiallarining tili turlicha bo’ladi. Bunday hollarda ularning har biriga xos bo’lgan muhim til xususiyatlari ham alohida hisobga olinadi. Shevalarni o’rganishning asosiy yo’llaridan biri shu shevada so’zlashuvchilarning nutqlari ustida ko’zatish ishlari olib borish va ularni yozib borishdan iborat. Shevashunosning ishi juda og’ir va mas`uliyatlidir. Undan ko’p harakat qilish, ehtiyotlik bilan ish ko’rish talab qilinadi. U o’ziga ishonch tu g’ dirishdan tashqari, xalq bilan d o’ stona munosabatda va musta h kam aloqada bo’lishi lozim. Q ishloq faollari orqali keng m ahalliy xalq bilan aloqani bog’lanadi. Biroq bu aloqa h ali etarli emas.Shevashunos m ahalliy xalq bilan aloqani kuchaytirish uchun qishloqning ijtimoiy va ishlab chiqarish hayotidan u zilib qolmasligi lozim. T adqiqotchining qishloqdagi ishi. tadqiqotchi qishloqqa kelgach, ko’p yozishga o’rinishi shart emas. Aksincha, u bir qapcha vaqt shu shevaning xususiyatlarini tinglashi va k u zatib borishi kerak. Ana shundan so’ng tasodifiy kishilarning nutqiga e`tibor q ilmay,shu shevaga oid vakil shaxslarning nutqini o’ rgana

oladi. Boshlan g’ ich davrning uzoq va qisqaligi shevashunosning yoz oldiga qo’ygan maqsadi va vazifalari bilan belgilanadi. Shevashunoslik materiallari to’plash uchun qishloqning tarixi, o’ lkashunoslik , i shlab chiqarish va turmushga oid mavzular bo ’ yicha suhbat qilinadi. Odatda, bir kishi suhbat o’tkazadi, ikkinchi kishi yozib boradi. Materiallar ko’proq butun hayoti shu erda o’tayotgan, ko’p vokealarni boshdan kechirgan kishilarning nutqidan yozib olinadi. Chunki, ularning nutqi bo’zilmagan hamda ularda urganilayotgan shevaga xos xususiyatlar saqlangan bo’ladi.Shuningdek, yoshlar, maktab o’quvchilari, qishloq ziyolilari, jumladan, o’qituvchilarning nutq jarayonini ham ko’zatish va yozib olish maqsadga muvofiqdir. Sheva vakillarining nutqini kamida 2 – 3 kun k o’zatib boish maqsadga muvofiqdir.Shundan so’nggina yozib olishga kirishiladi. Shevalarning xususiyatlarini o’zida aks ettiruvchi materiallarni yozib olishda 2 – 4 kishidan iborat kichik guruh ishtiro k etadi. Ulardan bir-ikkitasi suhbatni boshqarib boradi, qolganlari suhbat materiallarini tezlik bilan yozib olishga harakat qiladi.Shu yo’l bilan ko’plab materiallar yozib olinadi va bu ma` q ul usul hisoblanadi. Materiallarni o’z vaqtida ishlamasdan, safardan so’ng bir necha kundan keyin ishga kirishiladigan bo’lsa, ba`zi materiallarni to’ldirish qiyin bo’ladi, ayrimlari esa uchib ketishi ham mumkin. Bunday vaqtda sheva xususiyatlarini yozib olishga ikkinchi marta borishga to’g’ri keladi. Sheva materiallari bir kishi tomonidan yozib olingan bo’lsa, uning o’zi tomonidan ishlanadi va ilmiy yozuv bilan ta`minlanadi. Agar bunday materiallar jamoa tomonidan yozib olingan bo’lsa, uning ishlanish jarayoni jamoa tomonidan bajariladi.

TRANSKRIPSIYA HAQIDA UMUMIY MA`LUMOT. Transkripsiya lotincha so’z (transcriptio) bo’lib, qayta yozish demakdir. Umuman, tarnskripciya ilmiy yozuv bo’lib, bir tildagi hamma nozi k tomonlarni hisobga olgan holda, ilmiy maqsadlar uchun talaff u zga ko’ra yozib olish degan ma`noni beradi. Geografik va tarixiy nomlarning rejada va xaritada berilganiga moslashtirib yozib olishda ham ilmiy yozuvdan foydalaniladi. Bulardan tashqari xalq og’zaki ijodiyoti materiallarini yozib olishda va biror musi q a asbobi uchun yozilgan asarni boshqa bir musi q a asbobiga moslab qayta yozish ham tushuniladi. Ularning talaff u zini yozuvda berish uchun belgilar sistemasi qo’llaniladi. Shunday qilib, odatda, biror narsaning ilmiy asosda yozib olinishiga transkripciya deyiladi. Bu mazkur so’zning umumiy va keng ma`noda qo’ l l anilishidir. Bu atama tor ma`noda ham qo’llaniladi. Uning tor ma`nodagisi faqat lahja va shevalarning o’zlariga xos tomonlari, xususiyatlarini talaff u zga moslab yozib olish tushuniladi. Bunda u yoki bu tilda mavjud bo’lgan alfavitdagi belgilar etarli bo’lmaydi. Shunga ko’ra, lotin, rus va o’ zbek tili alfavitlariga tegishli o’zgartirishlar kiritish talab qilinadi. Bu belgilar odatda mavjud alfavitdagi harflarning ustidan, yonidan va tagidan shartli belgilar quyish yo’li bilan amalga oshiriladi. Yoki boshqa alfavitdan s hartli ravishda belgi (harf) qabul qilinadi. Natijada ilmiy yozuvda belgilar soni asos qilib olingan alfavitdagi belgilar sonidan ko’p bo’lishi mumkin. Transkripciya bilan translitera t ciya o’zaro musta h kam bog’liqdir. Transliteraciya so’zi ham lotincha bo’lib, orqali, vositasi bilan va harf ma`nolarida keladi. Ikki atamani bir-birlari bilan almashtirmaslik ker a k. Ular bir-birlariga o’xshash bo’lsa

ham, o’z xususiyatlari jihatidan bir-birlaridan tubdan farq qiladi. Chunki transkripsiya til yoki lahjadagi tovushlarning turli ko’rinishlarini talaff u ziga moslab yozish, ya`ni uni yozuvda ifodalash uchun foydalaniladi. Transliteraciyada esa tilimizning turli davrlarda yozib qoldirilgan yodgorliklarini, masalan, O’rxun- Enasoy arab yozuvidagi yozma yodgorliklarni hozir amalda bo’lgan yozuv tizimi bilan ifodalash ko’zda t u tiladi. Bunda bir yozuv ikkinchi bir yozuv harflari bilan o’quvchilarga tushunarli alfavitga keltiriladi. Q iyosiy va tarixiy grammati k a, filologiya lug’atlar tasvirini izohlab va nashr etishda ham tranliteraciya ishlatiladi. TRANSKRIPSIYANING TURLARI. Transkripsiyaning bir qapcha turlari bor. Tekshiruvchining vazifasi va maqsadlari bilan bog’liq holda uning turli k o’ rinishlari qo’llanilishi mumkin. Masalan, qardosh tillarning fonetikasi, aniq bir tilning fonetikasini tarixiy jihatdan bayon etishda fonetik transkripciyadan foydalaniladi. Lahja va shevalarni yozib olish va ularni tahlil etishda esa faqat transkripsiya bilan ish ko’riladi. X alq orasida nomi keng tarqalgan dostonlar, ertaklar, termalar va boshqa xalq og’zaki ijodi materiallarini yozib olishda, nashr etishda ham fonetik transkripsiyadan foydalanish maqsadga muvofi q dir. Aks holda ularning qimmatiga p u tur etadi yoki kamayadi. Fonetik transkripsiya boshqa maqsadlar uchun ham qo’llaniladi. Masalan, frans u z, ingliz kabi chet tillarni o’rganishda ishlatiladi. Bu o’rinda L. V. Shcherbaning «Fonetika franc u z beks kogo yazika» asarini o’tish o’rinlidir.

Ma`lumki, fonetik transkripsiya keng doirada qo’llaniladi. Lekin fonetik transkripsiya o’z xususiyati nuqtayi nazaridan bir xil emas. Ba`zi bir fonetik transkripsiyalar aniq bir til yoki lahja uchun mo’ljallangan bo’lib, u nisbatan tor doiraga ega bo’ladi. chunki undagi shartli belgilar faqat shu tor doira uchun moslab olingan bo’ladi. Ayrim fonetik transkripciyalar keng miqyosda qo’llanilishi mumkin. Ular lotin alfaviti asosida t u zilgan b o’ lib, xalqaro fonetik alfavit (XFA) deb yuritiladi. Bunday transkripsiya, so’zsiz, keng doirada qo’llaniladi va uning ahamiyati cheksizdir. Ana shunday transkripsiyalardan biri akademik L. V.Shcherba tomonidan yaratilgan. Uning tr an skripsiyasi boshqalarga nisbatan birmuncha afzalliklarga ega va ommaviy ahamiyat kasb etadi. Turkiy tillarni o’rganishda turqologlar tomonidan turlicha transkripciyalar qo’llanilgan. Ularning ko’plari lotin alfavitiga asoslanib ishlangan transkripsiyalardir. Ba`zilari esa har bir aniq tildagi alfavit asosida berilgan. Masalan, G’ ozi Olim Yunusov, N. A. Baskakov, S. Ibro h imov, V. V. Reshetov kabilarning bu sohadagi tajribalarini qayd etish kifoyadir. Ulardan V. V, Reshetovning transkripsiyasi keng doirada ishlatiladi. H ozirgi vaqtda oliy o’quv yurtlarida o’tiladigan mashg’ulotlarida, ilmiy tajriba vaqtlarida va har xil ilmiy tekshirishlarda amalda ana shu transkripsiyalardan foydalaniladi.

Adabiyotlar: 1.Reshetov V V,Shoabdura h monov .Sh . “O’zbek dialektologiyasi”, Toshkent, “O’qituvchi”,1978- yil 2.Mirzayev M M , “O’zbek tilining Buxoro guruh shevalari” ,Toshkent, 1969 -yil. 3.Ashirboyev S, “O’zbek dialektologiyasi”Toshkent, 2000 -y / ma’ruza matni/ 4.Rajabov N “O’zbek shevashunosligi”Toshkent, “O’qituvchi” 1996-yil. 5.Murodova N “O’zbek tili Navoiy viloyati s hevalarining lingvoareal talqini”,Toshkent , “Fan”2007 yil 6.Doniyorov X “Qip c hoq dialektlarining leksikasi”, Toshkent, “Fan”, 1997- yil. 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Leksika haqida umumiy ma`lumot

Lingvistik tadqiqot metodlari

Matnning lingvistik tahlili

Punktuaтsiya. Lingvistik tahlil metodlari

Аbdurаuf Fitrаtning lingvistik qаrаshlаri