Ma’nodosh, shakldosh va zid ma’noli so’zlar - Tilshunoslik - Referatlar

Ma’nodosh, shakldosh va zid ma’noli so’zlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

37 KB

Ko'chirib olish

Ma’nodosh, shakldosh va zid ma’noli so’zlar Reja: 1. So’zning ma’no munosabatiga ko’ra turlari. 2. So’zning shakl munosabatiga ko’ra bo’linishi. 3. Ularning uslubiy xususiyatlari

So’z ma’no munosabatiga ko’ra ma’nodosh,zid ma’noli,uyadosh, butun-bo’lak, tur-jins munosabatidagi so’zga , shakl munosabatiga ko’ra esa shakldosh va talaffuzdosh so’zga bo’linadi Sinonimlar (ma’nodosh so’zlar)-grekcha synonumos yoki synonymon – “bir nomli” degan ma’noni bildiradi. Sinonimiya til birliklarining o’zaro ma’no umumiyligiga ko’ra yuzaga keladi. Sinonimiyada ikki va undan ortiq til birliklarining o’zaro ma’no munsabati mavjuddir. Lug’aviy birliklar ham, grammatik birliklar ham sinonimik aloqaga kirisha oladi. 1. Lug’aviy sinonimiya. Bunda leksik hamda frazeologik birliklarning o’zaro uch xil sinonimik munosabatlari naazarda tutiladi.  Leksik sinonimiya. Bunda so’zlarning o’zaro sinonimik aloqasi kuzatiladi. M: inoq, ahil, qadrdon, totu, ittifoq, qalin, apoq-chapoq.  Frazeologik sinonimiya. Bunda iboralarning o’zaro sinonimik aloqasi kuzatiladi. M: bahri ochildi, dimog’i chog’ bo’ldi, kayfi chog’ bo’ldi.  Leksik-frazeologik sinonimiya. Bunda so’z bilan iboraning o’zaro sinonimik aloqasi kuzatiladi. M: yuragi yorildi, o’takasi yorildi – qo’rqdi. 2. Grammatik sinonimiya. Bunda o’zaro sinonimik munosabatga gramatik birliklar (qo’shimchalr, so’z birikmalari, gaplar) kirishadi. Grammatik sinonimiya ikki xil bo’ladi:  Morfologik sinonimiya – o’zaro sinonimik munosabatga morfologik birliklar kirishadi. M: qo’shimchalar sinonimiyasi: sersoqol, soqoldor; kelyapman, kelayotirman, kelmoqdaman.  Sintaktik sinonimiya – o’zaro sinonimik munosabatga sintaktik birliklar kirishadi: ukamga oldim – ukam uchun oldim; telefonda gaplashdim – telefon orqali gaplashdim.

Talaffuzi, yozilishi har xil birlashtiruvchi ma’nosi bir xil bo’lgan so’zlarga sinonimlar deyiladi. Sinonimlar bir so’z turkum doirasida bo’ladi: sezgir, ziyrak, tuyg;un, hushyor, sergak, tiyrak – sifat: qaynamoq, jo’shmoq, yonmoq – fe’l. Sinonim so’zlar ayni bir birlashtiruvchi ma’noga ega bo’lishi bilan birga quyidagi jihatlarga ko’ra farqlanib turadi: 1) ma’no qirrasiga ko’ra, 2) uslubiy jihatiga ko’ra, 3) nutqiy xoslanishiga ko’ra. Shunga ko’ra sinonimlarning quyidagi turlari mavjud: 1. Ideografik sinonimlar. Bu turdagi sinonimlar o’zaro ma’no qirrasiga ko’ra farqlanadi. M: aniq, ravshan, yorqin so’zlari bir sinonimik qatorda birlashsa ham, belgi darajasi aniqqa nisbatan ravshanda, ravshanga nisbatab yorqinda kuchlidir. 2. Uslubiy sinonimlar. Bu turdagi sinonimlar o’zaro uslubiy baho buyoqdorligi jihatidan farqlanadi. M: gavdali - neytral, jussali, barvasta, norg’ul, qomatdor – ijobiy buyoq, barzangi - salbiy buyoqqa ega. 3. Nutqiy sinonimlar. Bu turdagi sinonimlar o’zaro nutqiy xoslanish belgisiga ko’ra farqlanadi. M: nur – umumnutqqa xos, yog’du – badiiy nutqqa xos so’z. 4. Kontekstual sinonimlar. Sinonimlar til birliklar orasidagi munosabat asosida to’qiladi. Leksik qo’llash asosida sinonimiya hosil bo’lmaydi. Chunki leksik qo’llash leksik ma’no deb qaralmaydi. Leksik ma’no bilan leksik qo’llash orasidagi sinonimik munosabat kontekstual sinonimlar deb nomlanadi. M: adib, yozuvchi, muallif sinonimik qatori ma’lum kontekstda Oybek atoqli otiga kontekstual sinonim bo’ladi. 5. Absolyut sinonimlar (dubletlar). Har jihatdan bir-biriga teng bo’lgan sinonimlarga aytiladi. M: surat – rasm, so’roq – savol, xabar – darak. Til birliklarining ma’nolariga ko’ra har xil bo’lib, talaffuzida hamda yozilishida teng kelib qolishiga omonimlar deyiladi. Omonimiya so’zi yunoncha bo’lib, homos birdek, bir xil, onymo – ism demakdir. Omonimiya hodisasi lug’aviy birlikda ham, grammatik birlikda ham mavjud.

1. Lug’aviy omonimiya. Bunda leksik hamda frazeologik birliklarning omonimiyasi nazarda tutiladi. M: leksik omonimiya: to’r 1) tabiiy yoki sun’iy toladan katak-katak ko’zli qilib to’qilgan buyum: to’rparda, bedana tutadigan to’r; 2) poygakdagi joyga nisbatan yuqoridagi joy,hurmatli o’rin. Frazeologik omonimiya: boshiga ko’tarmoq 1) qattiq shovqin qilmoq, 2) yuksak darajda hurmat qilmoq. 2. Grammatik omonimiya . Bunda grammatik birliklarning omonimiyasi nazarda tutiladi: olma fe’lning bo’lishsiz shakli yasovchi –ma qo’shimcha yasama fe’ldan sifat yasovchi –ma qo’shimcha. Omonim so’zlar bir so’z turkumi doirasida ham, har xil so’z turkumi doirasida ham uchraydi. Omonimlar bir xil so’z turkumiga tegishli bo’lganda, ular barcha grammatik shakllarida ham omonimik munosabatga kirisha oladi. M: o’t (maysa)- o’t (olov). O’tim, o’ting, o’ti, o’tni, o’tlar. Omonimar turli so’z turkumlaridan bo’lganda esa grammatik shakllar qo’shilganda omonimlik xususiyatini yo’qotadi. M: o’t (maysa) – o’t (harakat). O’tni o’r. Chegaradan o’tdim. Omonimlar bilan ko’p ma’noli so’zlarning farqi. Ko’p ma’noli so’zlar ma’znolari bir-biri bilan uzviy bog’liq bo’lgan bitta so’zga nisbatan qo’llaniladi, ular bir so’z turkumi doirasida bo’ladi. Omonimlar ma’nolari bir-biriga bog’liq bo’lmagan hatto turli so’z turkumlariga tegishli bo’lgan bir qancha so’zlarga nisbatan ishlatiladi. Omonimlar she’riyatimizda tuyuq janrida tajnis san’ati bo’lib keladi. Til birliklarining o’zaro ma’nolariga ko’ra zid bo’lib kelishiga antonimiya deyiladi. Antonimiya so’zi yunoncha anti – zid, onyma – ism demakdir. Antonimiya lug’aviy birliklarda ham, grammatik birliklarda ham mavjud. 1. Lug’aviy antonimiya. Bunda o’zaro antonimik munosabatga lug’aviy birliklar (so’zlar va iboralar) kirishadi. 1) leksik antonimiya – so’zlar zid ma’noga ega bo’ladi: issiq – sovuq, katta – kichik, 2) frazeologik antonimiya – iboralar zid ma’nolarga ega bo’ladi: ko’kka

ko’tarmoq – yerga urmoq: 3) leksik-frazeologik antonimiya – so’z bilan ibora zid ma’nolarga ega bo’ladi: uyatli – yuzi yorug’ 2. Grammatik antonimiya. Bunda o’zaro antonimik munosabatga grammatik birliklar kirishadi. M: o’rin li – o’rin siz , no o’rin; baxt li – baxt siz , be baxt. She’riyatda antonim so’zlardan foydalanish san’ati tazod deyiladi. Nazorat savollari:  Sinonim so’zning lug’aviy ma’nosi nima?  Leksik sinonimlarga izoh bering, misol keltiring.  Frazeologik sinonimlarga misol keltiring.  Morfologik sinonimlarga misol keltiring, izohlang.  To’liq sinonim nima? Ma’noviy sinonim nima?  Antonimga ta’rif bering, misollar keltiring.  Lug’aviy antonimlarga izoh bering, misollar keltiring.  Grammatik antonimlarga misol keltiring.  Omonim nima? Omonim va ko’p ma’noli so’zning farqini izohlang.  Grammatik omonimiyaga misollar keltiring.  Tuyuqdagi omonim so’zlarni izohlang.

Adabiyotlar: 1. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining “Davlat tili” “Kadrlar tayyorlash milliy dasturi” haqidagi qonunlari. “Xalq ta’limi”. 2. Ne’matov H., Bozorov O. Til va nutq. T. 1993. 23 Hozirgi o’zbek adabiy tili. T. 1996 3. Azizov O. Tilshunoslikka kirish. T. 1963. 4. Mirzayev M., UsmonovS., Rasulov R. O’zbek tili. T. 1979. 1-2 5. Shodmonov E., Nafasov T. Hozirgi o’zbek tili. Laboratoriya mashqlari. T. 1986 6. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Bir ma’noli va ko’p ma’noli so’zlar. Ma’no ko’chish usullari

Leksika o’qitish metodikasi

Ona tili ta’limi jarayonida qo’llaniladigan didaktik o’yinlar

Lug’at ustida ishlash metodikasi

O‘zbek tilinig ma’nodoshlar, zid ma’noli so‘zlar, shakldoshlar, paronimlar lug‘ati haqida