Leksemalarning ( leksosememalarning ) ishlaтilish doirasi - Tilshunoslik - Referatlar

Leksemalarning ( leksosememalarning ) ishlaтilish doirasi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

266 KB

Ko'chirib olish

Leksemalarning ( leksosememalarning ) ishla т ilish doirasi Reja: 1. Leksemalarning (leksosememalarning) zamoniyligi 2. Leksemalarning (leksosememalarning) zamoniyligi 3. N e o l o g i z m 4. A r x a i z m 5. I s t o r i z m 6. Arxaizm va istorizm 7. Lug‘a т boyligidagi o‘z qa т lam va o‘zlashgan qa т lam 8. Hozirgi adabiy o‘zbek т ili т asvirlangan lug‘a т lar haqida

Leksemalar ishlatilish doirasi jihatidan avvalo ikkiga guruhlanadi : ishlatilish doirasi chegaralanmagan qatlam va ishlatilish doirasi chegaralangan qatlam . Ishlatilish doirasi chegaralanmagan qatlamni barcha o‘zbeklar uchun umumiy bo‘lgan leksemalar tashkil qiladi . Bu qatlamdagi leksemalar , yashash joyi , kasbi , madaniy saviyasi , jinsi , yoshi va boshqa belgilaridan qat'i nazar , o‘zbekcha gapiradigan har bir kishining nutqida ishlatiladi , o‘zbek tilida gapiruvchilarning barchasi uchun tushunarli bo‘ladi . O‘z-o‘zidan , bunday leksemalar kundalik turmushda zarur narsa , belgi kabilarning nomi bo‘ladi . Т urkum nuqtayi nazaridan yondashilsa , ishlatilish doirasi chegaralanmagan qatlamga butunicha ( ba'zi juz'iy istisnolar bilan , albatta ) yordamchilar deb nomlanadigan grammatik turkumlarga mansub birliklar kiritilishi lozim . Chunki , birinchidan , bunday birliklar o‘zi ko‘p emas , har gal shu oz miqdordagi birliklarga murojaat qilinadi . Ikkinchidan , bular asli grammatik vositalar sirasiga kiradi : leksik tomondan ko‘ra grammatik tomon ustun turadi , bu hol ularning umumiy va zururiy bo‘lishini ta'minlaydi . U ndovlar ham ishlatilish doirasi jihatidan grammatik turkumlar qatori baholanadi . Mustaqil turkumlardan son leksemalar va olmosh leksemalarning deyarli barchasi ishlatilish doirasiga ko‘ra chegaralanmagan . Qolgan turkumlarda ( ot , sifat , fe'l , ravish , shuningdek modal birliklarda ) har bir leksema alohida yondashib baholanishi kerak . Dialektlarga ko‘ra voqe bo‘ladigan ba'zi fonetik ayirmalarni hisobga olmaganda ( chunki bu leksemalar adabiy tilda yagona talaffuz me'yoriga bo‘ysunadi ), ishlatilish doirasi chegaralanmagan qatlamga ko‘z- , qo‘l- , oyoq- , bilak- , tirsak- , yaxshi- , yomon- , qora- , sariq- , ko‘k- , kel- , ket- , o‘tir- , tur- , yur- , tez- , sekin- , erta- , kech- kabi juda ko‘p misollar keltirish mumkin . Hozirgi adabiy o‘zbek tili leksik boyligining asosini xuddi shunday leksemalar tashkil qiladi . Leksemalarning ishlatilish doirasi jihatidan chegaralanishi turlicha . Shunga ko‘ra chegaralangan qatlam o‘z navbatida ikkiga guruhlanadi : ishlatilishi

territoriyaga ko‘ra chegaralangan leksemalar va ishlatilishi kasb-korga ko‘ra chegaralangan leksemalar . Ishlatilishi territoriyaga ko‘ra chegaralangan til hodisalari dialektizm deyi- ladi ( yunoncha dialеktos -  tilning mahalliy ko‘rinishi  ). Dialektizm – umumtilga emas , balki shu umumtilning mahalliy ko‘ri- nishlari bo‘lgan dialektlarga xos hodisa ; shunga ko‘ra bular odatda biror dialektning vakillari nutqida ishlatilib , ko‘pincha boshqa dialektlarning vakillariga , shuningdek adabiy tilga ham xos bo‘lmaydi . Dialektizm asosan uch turli : 1. Lug‘aviy dialektizm – lug‘aviy birliklardagi turi ( Misollari quyiroq-da ). 2. Grammatik dialektizm – grammatik hodisalardagi turi ( masalan , ba'zi dialektlarda o‘rin ma'nosi uchun -ga , aksincha , jo‘nalish ma'nosi uchun -da ishlatilishi kabi ). 3. Fonetik dialektizm – tovush talaffuzi va tovush o‘zgarishiga bog‘liq turi ( masalan , unlilarning ba'zi dialektlarda cho‘ziqroq va yumshoqroq talaffuz qilinishi , ayrim dialektlarda bir tovush o‘rniga boshqa tovushning kelishi va b .). Adabiy tilning lug‘atiga birinchi galda barcha o‘zbeklar uchun umumiy bo‘lgan leksemalar tanlab olinadi . Bu umumiy qatlam ayrim dialektlarga xos leksemalar hisobiga boyitib boriladi . Aslida adabiy til lug‘atining bir qismi avval dialektlarniki bo‘lib , adabiy tilga xos deb qaralishi bunday leksemaning umumlashib ketishiga sabab bo‘lgan . Dialektizm umumtil lug‘at boyligining nisbatan oz miqdorini tashkil etadi . Shu oz miqdordagi leksemalardan ham adabiy tilga saylab kiritiladi . Dialektizmlarning umumtil boyligiga aylanishi ma'lum shart-sharoitga bog‘liq . Masalan , shu dialektizm anglatgan ma'no uchun adabiy tilda boshqa nom bo‘lmasligi kerak ; agar adabiy tilda shunday ma'noni anglatuvchi leksema bo‘lsa , yangi qabul qilinayotgan leksema leksik ma'no qirrasida , baho semasida , nutq ko‘rinishlariga xoslanish belgisida va boshqa jihatlarida ayrimlikka ega bo‘lishi lozim .

Biror dialektizmning adabiy tilga ko‘chishini boshqa bir hodisadan – dialektizmning badiiy asarda ishlatilishidan farqlash kerak . Badiiy asarda ishlatilgan har bir leksema adabiy tilga qabul qilingan deb qaralmaydi . Badiiy asar voqelikni qanday bo‘lsa – shunday aks ettirishi sababli unda til hodisalari ham o‘z tabiiy holatida namoyon bo‘ladi . Agar dialektizm biror muallif asarida- gina uchrab qolmay , barcha ishlatadigan lug‘aviy birlikka aylansa , umumlashib ketsa , shunda bunday birlik adabiy tilga kirib boradi . Aks holda , badiiy asarda ishlatilganidan qat'i nazar , dialektizmligicha qolaveradi . Masalan , Abdulla Qahhor o‘z povestini (" Sinchalak ") dialektizm bilan atadi , bu leksemani povest matnida ham ishlatdi . Lekin shu bilan sinchalak- leksemasi adabiy til lug‘atiga o‘tdi deb bo‘lmaydi , albatta ( Adabiy tilda shu ma'no chittak- leksemasi bilan anglatiladi ). Demak , yozuvchi dialektizmni badiiy asar matniga kiritadi , bunday leksemaning adabiy til lug‘aviy birligiga aylanishi esa til amaliyotiga bog‘liq . Т ilning biror mahalliy ko‘rinishida ishlatiladigan barcha leksemalar shu dialektniki deb qaraladi , lekin dialektizm deb shulardan bir qismi-gina ajratiladi . Bunda adabiy til bilan dialekt uchun mushtarak leksemalar hisobdan chiqariladi . Dialektdagi leksema adabiy tildagi leksemadan ko‘pincha tovush jihati bilan farqlanib turadi : ayni bir leksema adabiy tilda va turli dialektlarda har xil talaffuz qilanadi . Masalan , kangul- – ko‘ngul- - ko‘ngil- , oka- - aka- , jur- - yur- , gal- - kel- , bala- - bola , turpoq- - tuproq- kabi . Bular – tilning mahalliy ko‘rinishlariga xos bir necha leksema emas , balki umumtilda bor bir leksemaning turlicha talaffuzi ; shunga ko‘ra bunday farqlanishlar leksik dialektizm deyilmaydi . 3 - § . Dialektizm deb belgilanuvchi birlik adabiy tilda ( shuningdek boshqa dialektlarda ham ) umuman yo‘q bo‘lishi yoki o‘z leksik ma'nosida , leksik ma'nosining tarmoqlanishida , baho semasida va boshqa jihatlarida farq-lanib turishi kerak . Leksik dialektizm ikki turli bo‘ladi : a ) dialektizm-leksema , b ) dialektizm- semema .

Faqat shu dialektda-gina ishlatilsa-yu , adabiy tilda yo‘q bo‘lsa , dialektizm- leksema deyiladi . Bunday leksema lug‘aviy birlik sifatida adabiy til uchun bus- butun yangi , noma'lum bo‘ladi . Masalan , xamak- , sapcha- , balacha- , tugunak- ( tuynak- ) leksemalaridan har biri boshqa-boshqa dialektniki , bulardan birortasi ham adabiy tilga qabul qilinmagan . Hozirgacha har bir territoriyada shu predmet o‘z leksemasi bilan anglatiladi . Xuddi shuningdek holat narvon- , shoti- , zangi- leksemalariga ham xos . Lekin bu misoldagi birinchi leksema , har holda , adabiy tilga olingan deb qaraladi ( Markaz joylashgan dialektning leksemasi ekanligi bilan izohlansa kerak ). Demak , dialektlardan biriniki bo‘lgan leksema adabiy tilga xos leksemaga aylanadi , qolganlari dealektizmligicha turadi . Dialektga xos leksema adabiy tilga ba'zan yakka o‘zi emas , balki turg‘un birikma tarkibida kirib kelishi mumkin . Masalan , shiypon- leksemasi adabiy tilga dala shiyponi- turg‘un birikmasi tarkibida o‘tdi . Ba'zi hollarda biror dialektdagi leksema boshqa dialektdagi leksema bilan yoki adabiy tildagi leksema bilan ifoda jihatiga ko‘ra bir xil bo‘ladi-yu , mazmun jihatiga ko‘ra farqlanib turadi . Buni dialektizm-semema deyiladi . Masalan , pashsha- - chivin- , chivin- - pashsha- , lagan- - tovoq- , tovoq- - lagan- leksemalarida bo‘lgani kabi . Bu yerda ayni bir leksik ma'no har xil dialektda boshqa-boshqa leksemaning lug‘aviy mundarijasini tashkil qiladi : ruscha muxa bir dialektda pashsha- deyilsa , boshqa bir dialektda chivin- deyi-ladi ; aksincha , ruscha komar avvalgi dialektda chivin- deyilsa , keyingi dialektda pashsha- deyiladi va b . Bu yerda leksemalar go‘yo o‘rin almashib qolgandek bo‘ladi . Dialektlarga ko‘ra ba'zan leksemalarning ma'no hajmida ham farq mavjud bo‘ladi . Buni dialektizm-sememaning bir ko‘rinishi deb baholash kerak . Masalan , ba'zi dialektlarda meva turlaridan birining ho‘li ham , qurug‘i ham o‘rik- deb nomlanaveradi , boshqa bir dialektda esa o‘rik- deb faqat ho‘l mevaga aytiladi , qurug‘i esa turshak- deyiladi . Demak , o‘rik- leksemasining ma'no hajmi bir dialektda keng , boshqa dialektda esa tor bo‘lib chiqadi .

Ishlatilish doirasi kasb-korga ko‘ra chegaralangan lug‘aviy birliklar professionalizm deyiladi ( lot . professio -  kasb-kor  ,  mutaxassislik  ). Dialektizm ma'lum joyda yashovchilar uchun-gina tushunarli bo‘lsa , professionalizm ma'lum kasb-kor egalari doirasida ishlatilib , shularga tushunarli bo‘ladi . O‘z dialektining ta'siri bilan izohlanadigan ba'zi ayrimliklarni hisobga olmaganda , shu kasb egasi qaysi territoriyada yashashidan qat'i nazar , professionalizm ular uchun odatda umumiy bo‘ladi . Professionalizmlarning asosiy qismini har bir kasb-korda shu sohaning terminlari tashkil qiladi . Masalan , ipakchilik terminlari kabi . Professionalizm turli fan-texnika , maktab-ma'orif sohalarida , ma'muriy-xo‘jalik ishlarida va boshqa sohalarda ham mavjud . Dialektizmda bo‘lganidek , professionalizmlik ham nisbiy tushuncha . Bunday birlik o‘z sohasidan chiqib , ishlatish doirasidagi chegaralanish yo‘qolib , umumtil mulkiga aylansa , professionalizmlik muhrini yo‘qotadi . Ko‘pgina ma'muriy-xo‘jalik , fan-texnika , maktab-ma'orif , qishloq xo‘jaligi terminlari keng ommalashib , umumlashib , umumtil birligiga aylanib ketgan : shartnoma- , qonun- , kredit- , kultivatsiya- va b . Ya kka leksemalardan tashqari , madaniy-oqartuv muassasalari- , mehnat daftarchasi- kabi ko‘pgina turg‘un birikmalar ham mavjud . Bunday professionalizm ayniqsa matematika , fizika , kibernetika kabi fan sohalarida ko‘p uchraydi . Ishlatilish doirasi chegaralangan qatlamlar sifatida jargonizm , argotizm kabi hodisalar ham tilga olinadi . Biror kasb-kor egalari nutqida yoki ijtimoiy tabaqa vakillari nutqida ishlatilib , umumtildagidan o‘zgacha leksik ma'no anglatuvchi lug‘aviy birlik jargonizm deyiladi ( fr . jargon -  lahja  ). Jargon asli bir qancha leksemalarning yig‘indisidan iborat bo‘lib , bular shu tildagi leksemalarning o‘zi bo‘ladi yoki boshqa tildan olib ishlatiladi . Jargonda bunday leksema umumtildagi leksik

ma'nosida emas , o‘zgacha ma'noda ishlatiladi . Masalan , Ishlar besh , Akang gapni qiyadi kabi jumlalardagi besh- , qiy- leksemalari shu ishlatilishida jargonizm bo‘ladi . Argotizm ham asli jargonizmning bir ko‘rinishi bo‘lib , tarbiyasi buzuq , qo‘li egri shaxslar orasida shu guruhning o‘ziga-gina tushunarli ma'noda ishlatiladigan leksemalar yig‘indisidan iborat ( fr . argot -  lahja  ) Masalan , loy- (  pul  ma'nosida ), bedana- (  nagan  ma'nosida ), xit- (  xavf  ma'nosida ) kabi . LEKSEMALARNING ( LEKSOSEMEMALARNING ) ZAMONIYLIGI Т il , ayniqsa uning lug‘ati doim o‘sish-o‘zgarishda . Bunday o‘sish-o‘zgarish tez va uzil-kesil sodir bo‘lmaydi . Shu sababli zamoniyligi jihatidan har xil birliklar yonma-yon yashab turadi . Lug‘at boyligida zamoniyligi jihatidan ikki asosiy qatlam mavjud : zamonaviy qatlam va zamondosh qatlam . Zamonaviy qatlamga bugungi til amaliyotida odatdagi , rasmona deb qaraluvchi leksemalar kiritiladi . Bu qatlamdagi leksemalar na yangilik va na eskilik bo‘yog‘iga ega bo‘lmaydi . Leksemalarning ko‘pchiligi – xuddi shunday . Zamonaviy qatlamga mansub deb belgilashda leksemaning yakka shaxs-lar nutqidagi mavqei emas , balki umumtildagi mavqei asosga olinadi . Leksemani zamonaviy qatlamga kiritishda ularning nutqda ishlatilish miqdori ham asosga olinmaydi . Nutqda ko‘p ishlatiladigan leksema odatda zamonaviy qatlamga mansub bo‘ladi . Zamonaviy qatlamga , bulardan tashqari , nutqda oz ishlatiladigan leksemalar ham kiritiladi . Zamonaviy qatlamga kiritiluvchi leksema shu til egalarining barcha a'zolariga tanish bo‘lishi ham , barchaning nutqida ishlatilishi ham shart emas . Har bir sohaning terminologiyasi bilan odatda shu sohaning vakili-gina tanish bo‘ladi , boshqalarga bu terminlarni bilish zaruriyati ham bo‘lmaydi ; umumnutqda bunday terminlar ishlatilmaydi ham . Shunga qaramay terminlar zamonaviy qatlamga kiritilaveradi .

Zamonaviy qatlamga kiritiladigan leksema bir asosiy talabga javob beri-shi kerak : na yangilik va na eskilik bo‘yog‘i bo‘lmasligi lozim . Ko‘rinadiki , leksemalarning zamoniyligini aktiv-passiv qatlamlar deb nomlash va tavsiflash to‘g‘ri bo‘lmaydi . Aktiv-passivlik lug‘at boyligiga boshqa jihatdan – miqdoriy jihatdan yondashish bo‘lib , lug‘at boyligini bunday o‘rganish ham , albatta , muhim amaliy va nazariy xulosalarga olib keladi . Ya ngilik yoki eskilik bo‘yog‘i bor leksemalar lug‘at boyligining zamondosh qatlamini tashkil qiladi . Bunday qatlam tilning har bir taraqqiyot bosqichida mavjud bo‘ladi , chunki lug‘at boyligi doim o‘sib-o‘zgarib turadi . Shu sababli lug‘at boyligida zamondosh qatlam ham yashaydi . Zamondosh qatlamda o‘zaro biri ikkinchisining aksi bo‘lgan hodisalar mavjud : yangilik bo‘yog‘i bor leksemalar va eskilik bo‘yog‘i bor leksemalar . N e o l o g i z m Ya ngilik bo‘yog‘i bor leksemaga neologizm deyiladi ( yunoncha neos -  yangi  ). Neologizm tilga umuman mansub bo‘lishi yoki yakka shaxs nutqiga xos bo‘lishi mumkin . Birinchisi umumtil neologizmi deb , ikkinchisi individual nutq neologizmi deb yuritiladi . Leksemikada asosan umumtil neologizmi o‘rganiladi . Individual nutq neologizmi uslubga xos hodisa deb qaraladi . Har qanday neologizm dastlab individual nutqda yuzaga keladi . Bunday neologizm ko‘pchilik tomonidan tan olinsa , tilning taraqqiyot qonunlariga mos holda hosil qilingan bo‘lsa va tilda ma'lum ma'noni anglatish uchun zarur deb qaralsa , shunda-gina umumtil neologizmiga aylanadi , yakka nutq doirasidan chiqadi . Agar bunday talablarga javob bermasa , individual nutq doirasida qolib ketadi . U mumtil neologizmi tilda ma'lum vaqt ishlatilganidan keyin yangilik bo‘yog‘ini yo‘qotadi va ko‘pincha odatdagi , zamonaviy leksemaga aylanib ketadi . Leksik neologizm o‘z mohiyatiga ko‘ra ikki guruhga ajraladi : a ) Leksema yaxlitligicha neologizm bo‘ladi ; buni neologizm-leksema deb nomlash mumkin : ( paxta ) yakkaziroatchiligi- , ma'muriyatchilik- kabi .

b ) Leksema emas , balki uning sememalaridan biri neologizm bo‘ladi ; buni neologizm-semema deb nomlash mumkin : o‘tkirlashtir- ( obostryat leksemasining kalkasi ) kabi . Neologizm-leksema bilan neologizm-semema asli bir hodisa , chunki har ikkisi leksik ma'noga asoslanadi : birinchisi yangi monosemem ( birma'noli ) leksema bo‘ladi , ikkinchisi esa polisemem ( ko‘pma'noli ) leksemaning keyingi , yangi ma'nosi bo‘ladi . Shunga ko‘ra neologizmning bu turlarini " leksik neologizm ", " semantik neologizm " deb nomlash to‘g‘ri bo‘lmaydi . Leksik ma'no taraqqiyotidan ko‘ra tilda leksema yasash va leksema o‘zlashtirish miqdor jihatidan ustun turadi , shu sababli neologizm-sememadan ko‘ra neologizm-leksema ko‘p bo‘ladi . Leksemaning yangi bo‘lishi boshqa-yu , yangilik bo‘yog‘iga ega bo‘lishi boshqa . Har qanday yangi leksema neologizm bo‘lavermaydi . Masalan , kompyuter- , ksereks- , birja- kabilar – o‘zbek tiliga yaqin vaqtlarda kirib kelgan leksemalar , lekin bu leksemalarni neologizm deb bo‘lmaydi , chunki bu leksemalar hozirgi o‘zbek tilida yangilik bo‘yog‘ini yo‘qotib , odatdagi leksemaga aylangan . Demak , neologizm – o‘ta nisbiy tushuncha . Avvalo , til taraqqiyotining har bir bosqichi o‘z neologizmiga ega bo‘ladi , bir bosqichda neologizm deb qaralgan hodisa ikkinchi bosqichda ham neologizm bo‘lishi shart emas . Masalan , 30 - yillar nuqtayi nazaridan shpal- , seyalka- kabi leksemalar neologizm deb baholansa , hozirgi o‘zbek tilida bular odatdagi , zamonaviy leksemaga aylangan ; 20 - yillar nuqtayi nazaridan neologizm deb qaralgan aeroplan- , yo‘qsil- ( proletariy ) kabi leksemalar esa arxaizmga aylangan ( Arxaizm quyi- roqda bayon qilinadi ). Ikkinchidan , neologizmni belgilashda shu hodisaning tilda ( individual neologizmning esa nutqda ) qancha vaqt mavjudligi ham ahamiyatsiz . Leksema juda qisqa vaqt ichida neologizmlikdan chiqib ketishi ham , uzoq vaqt neologizmligicha qolib ketishi ham mumkin . U mumtil neologizmi odatdagi ,

zamonaviy leksemaga tez aylanadi ; individual nutq neologizmi esa , qancha vaqt o‘tmasin , o‘z yangilik bo‘yog‘ini yo‘qotmasligi , umuman neologizmligicha qolib ketishi mumkin . Masalan , tuzum- leksemasi 20 - -30 - yillarda neologizm edi , hozir odatdagi leksemaga aylangan ; G‘afur G‘ulomning ilk poeziyasida uchraydigan mozollan- ( mozollangan qo‘llar - " Olqish ", " Т agdo‘zi "), fashistlan- ( fashistlanaroq - " Т o‘qinish "), qo‘ng‘irla- ( Qo‘zichoqning barrasiday mayda qo‘ng‘irlab – " Non ") kabilar o‘zi ishlatilgan asar doirasida individual nutq neologizmligicha qolib ketgan . Neologizm ikki xil talabga ( ehtiyojga ) ko‘ra paydo bo‘ladi : 1. Ya ngi voqelikning yangi nomi sifatida . Bunda neologizm o‘zi anglatayotgan voqelikning yagona nomi bo‘ladi , nominativ vazifani o‘taydi : konfliktsizlik ( adabiyotshunoslik termini ), kosmodrom- ( Har ikki leksema yangilik bo‘yog‘ini tezda yo‘qotdi ), mahkamachilik- kabi . 2. Nomlangan voqelikning yangi nomi bo‘ladi . Haqiqiy neologizm asli shu . Bunda o‘zigacha nomlangan voqelikni yangidan nomlaydi , natijada sinonimiya tug‘iladi . Masalan , fotokartochka- leksemasi avval neologizm sifatida suvrat- leksemasi bilan sinonimik munosabat hosil etdi . Natijada suv-rat- va rasm- leksemalarining leksik ma'nolarida chegaralanish , xoslanish voqe bo‘layotir . Bu har ikki leksema  kartina  ma'nosini ham ,  fotokartochka  ma'nosini ham anglataverar edi . Hozir esa suvrat- leksemasi asosan  kartina  ma'nosini , rasm- leksemasi asosan  fotokartochka  ma'nosini anglatish uchun ishlatilmoqda . Neologizm quyidagi yo‘llar bilan paydo bo‘ladi : 1) Leksema yasash orqali . Bunda ikki hodisani farqlash kerak : a ) Ya ngidan yasash yo‘li bilan hosil qilinadi : almashlab ( ekish ), aqidaparastlik- umumtil neologizmlaridagi , sho‘xshanlan- ( G‘afur G‘ulom , " Baxt tongotari "), kuzaytir- (  kuzga aylantir-  - G‘afur G‘ulom , " Biz tinchlik istaymiz ") individual nutq neologizmlaridagi kabi . b ) Mavjud leksemaga parallel ravishda yasash yo‘li bilan paydo bo‘ladi . Bu yo‘l bilan asosan individual nutq neologizmi hosil bo‘ladi : sezim- ( sezgi-

leksemasiga nisbatan ; G‘afur G‘ulom , " Qalblarning mojarosi "), shaklcha- ( shaklan- leksemasiga nisbatan ), mazmuncha- ( mazmunan- leksemasiga nisbatan : .. shaklcha ko‘p sodda , mazmuncha salmoqdor qarorlar .. - G‘afur G‘ulom , " Hech qanday bir qo‘rg‘on bormikan ...") hollaridagi kabi . 2) Leksemaning leksik ma'no taraqqiyoti yo‘li bilan paydo bo‘ladi . Masalan , bekat- leksemasining  transport vositalarining to‘xtash joyi  ma'nosi kabi . Bu leksema asli  uzoq qatnov yo‘lidagi to‘xtab , dam olib , tunab o‘tiladigan joy  ma'nosini anglatadi . 3) O‘zlashtirish orqali paydo bo‘ladi : detal- leksemasining  tafsilot  ,  mayda-chuyda  ma'nosi kabi : Qiladigan ishlaringizning ba'zi detallari haqida mana bu kishi ma'lumot beradi . Detal- leksemasining  qism  ma'nosi hozir neologizmlikdan chiqqan . A r x a i z m Eskilik bo‘yog‘i bor til birligi arxaizm deyiladi ( yunoncha arshaios -  qadimgi  ). Leksemalardagi turiga leksik arxizm deyiladi . Leksik arxaizm o‘z mohiyatiga ko‘ra ikki guruhni tashkil qiladi : a ) Leksema yaxlitligicha arxaizm bo‘ladi . Buni arxaizm-leksema deb nomlash mumkin : sas- ( G‘afur G‘ulom , " Avval o‘qi "), yit- ( G‘afur G‘ulom , " Biz tinchlik istaymiz "), zamla- ( G‘afur G‘ulom , " Ozarbayjonlik paxtakor qardoshlarga ") kabi . b ) Leksema emas , balki uning sememalaridan biri arxaizm bo‘ladi . Buni arxaizm-semema deb nomlash mumkin : tik- (  ek-  ma'nosida - G‘afur G‘ulom , " Т erimchi qizlarga ") kabi . Leksik arxaizmning har ikki turi leksik ma'noga asoslanadi . Shunga ko‘ra arxaizmning bu turlarini " leksik arxaizm ", " semantik arxaizm " deb nomlash to‘g‘ri bo‘lmaydi . Arxaizm-leksema monosemem leksemaning eskirishi natijasida , arxaizm-semema esa polisemem leksemaga xos sememalardan birining eskirishi natijasida yuzaga keladi .

Har ikki turdagi arxaizmning voqe bo‘lishi tilning o‘z taraqqiyot yo‘li bilan bog‘liq ( arxaizmga aylanuvchi leksik ma'noni o‘z leksema yoki o‘zlashgan leksema anglatishidan qat'i nazar ). Arxaizm-sememaga nisbatan arxaizm-leksema ko‘p bo‘ladi . Leksemaning ( sememaning ) eski bo‘lishi boshqa-yu , eskilik bo‘yog‘iga ega bo‘lishi boshqa . Arxaizm hozirgi tilning lug‘atiga xos bo‘lib , boshqa lug‘aviy birliklardan eskilik bo‘yog‘i borligi bilan farqlanib turadi . Hozir ishlatishdan umuman chiqib ketgan , til taraqqiyotining o‘tmish bosqichiga mansub bo‘lgan leksik birliklarni bugungi kun nuqtayi nazaridan arxaizm deb baholash mumkin emas . Bular o‘tmishning leksik birliklari bo‘lib , arxaizm yoki arxaizm emasligi til taraqqiyotining o‘sha bosqichiga ko‘ra belgilanadi . Masalan , ulus- (  xalq  ), oqcha- (  pul  ), qusur- (  kamchilik  ,  nuqson  ) kabi leksemalar , nuqta- leksemasining  o‘rin  ,  tomon  ma'nosi , et- leksemasining  go‘sht  ma'nosi ( Bu ma'no ba'zi dialektlarda , shuningdek maqol va matallar tarkibida saqlangan ) – o‘tmish lug‘atiga mansub birliklar . Bunday leksik birliklar o‘tmishda yaratilgan yoki o‘tmish tasvirlangan asarlarda ishlatiladi . Bular o‘sha davr koloritini hosil qilish uchun hozir yaratilgan asarlarga ham kiritiladi . Hozirgi o‘zbek tilida yozilgan hamda davrimizni tasvirlaydigan asarlarda o‘tmish lug‘aviy birliklarini ishlatmagan ma'qul . Bunday lug‘aviy birliklarning hatto poetik nutqda ishlatilishini ham oqlab bo‘lmaydi . Eski leksemani boshqa tilga mansub leksemani ishlatishdan farqlash kerak . Ba'zan na hozirgi o‘zbek tilida va na o‘tmish o‘zbek tilida yo‘q leksemani ishlatish ham uchraydi . Bunday leksema o‘zbeklar uchun mutlaqo notanish bo‘ladi , chunki bular o‘zbek tili lug‘atidan emas , balki boshqa til lug‘atidan olib ishlatiladi . Masalan , zufof- leksemasi ( asli arabcha zifofun -  nikoh to‘yi-  ma'nosidagi leksema - G‘afur G‘ulom , " Qor "; bu she'rning keyingi nashrida zufof oqshom o‘rniga to‘y oqshomi deb berilgan ) arab tili lug‘atidan olib , tulup- so‘zi (  po‘stin  : Oyoqda valenka , egnida tulup .. - G‘afur G‘ulom , " Qish ") rus tili lug‘atidan olib ishlatilgan .

Arxaizmning paydo bo‘lish sababini izohlash ko‘pincha qiyin bo‘ladi . Arxaizm asli leksik birlikning biror jihati eskirib , o‘z o‘rnini boshqa leksik birlikka bo‘shata borishi natijasida paydo bo‘ladi . Bu jarayon turli-tuman sabablar bilan voqe bo‘ladi . Arxaizm umuman sinonimiyaga asoslanadi , shunga ko‘ra arxaizmning paydo bo‘lishini izohlashda sinonimik munosabatdagi leksik birliklarning holatiga , taraqqiyotiga suyanish lozim . Bunda asosan quyidagi sabablar ko‘rsatiladi : 1) Sinonimlar nutqda bir xil ishlatilmasligi tufayli ulardan ba'zilari arxaizmga aylanadi : avvallari ko‘p yoki boshqalari bilan teng ishlatilgan leksik birlik o‘z sinonim ( lar ) iga qaraganda nutqda oz ishlatilib , arxaik tus oladi . Masalan , yordam- , ko‘mak- sinonimlaridan ko‘mak- leksemasi arxaizmga aylangan . 2) Polisemem leksemaning o‘z sinonimi bor sememasi , bir tomondan , shunday sinonimning mavjudligi ta'sirida , ikkinchi tomondan , shu polisemem leksemaning boshqa sememasi ta'sirida o‘z o‘rnini bo‘shata boradi . Natijada bunday sememaning ham , sinonimning ham tildagi mavqei o‘zgaradi . Masa-lan , boq- leksemasida  tarbiyala-  ,  parvarish qil-  sememasi ustun bo‘la bori-shi bilan bu leksemaning  ko‘z tashla-  sememasi arxaizmga aylanmoqda (  ko‘z tashla-  ma'nosi hozir asosan qara- leksemasi bilan anglatiladi ). Yu qoridagi holatlar arxaizmning paydo bo‘lishini chuqur izohlab bermaydi . Arxaizmning paydo bo‘lishidagi asl sabablarni aniqlash murakkab lingvistik tekshirishlar o‘tkazishni talab qiladi . Chunki arxaizmning yuzaga kelishi tilda sodir bo‘lib turadigan hodisa bilan – leksemalarga xos semantik taraqqiyot , siljish , o‘zgarishlar bilan bog‘liq . Bunday jarayonni , bir tomondan , til taraqqiyotining faqat hozirgi bosqichi bilan chegaralangan holda o‘rganib bo‘lmaydi ; ikkinchidan , arxaizmga olib keladigan har bir jarayon har gal individual yondashishni talab qiladi . Arxaizm tilda avvalo uslubiy vosita sifatida yashaydi va shunga ko‘ra arxaizmdan quyidagi maqsadlarda foydalaniladi :

1) nutqqa ko‘tarinki , nazokatli ruh berish uchun . Bunday vazifa bilan arxaizm asosan she'rlarda ishlatiladi . Shunday xususiyat ayniqsa G‘afur G‘ulom she'riyatiga xos : Siz ko‘kning q o p q a s i n qoqqan soatda Quyosh ko‘z uqalab uyg‘anar edi . (" Ko‘k b o‘ s a g‘ a s i d a "); Har bitta shaftolu misoli kulgu , Shafaqday nim pushti , s a r i n , beg‘ubor . (" Sog‘inish "); 2) nutqqa hazil-mutoyiba , kinoya , masxara ruhini berish uchun . Arxaizmdan bunday foydalanish avvalgisiga nisbatan oz uchraydi . Masalan , quyidagi matnda arxaizm achchiq kinoya ifodalash maqsadi bilan ishlatilgan : Bular ketgandan keyin Said Jalolxon g‘ayratiga chidolmay sh a m sh i r sug‘urdi va havoda o‘ynatib , askarga f a r m o n b e r d i ( Abdulla Qahhor , " Bashorat "). Arxaizmning kinoya , masxaralash ruhini hosil etish uchun ishlatilgani matndan ochiq sezilmasa , uni ohang yordamida , yozuvda esa qo‘shtirnoqlar vositasida maxsus ifodalash zaruriyati tug‘iladi . Masalan , quyidagi matnda bunday leksema qo‘shtirnoqlarga olingan : Ya g‘rin tashlab , jilmayib o‘tar ekan , Biz aminning " ehson " iga minnatdor ( G‘afur G‘ulom , " Ikki vasiqa "). I s t o r i z m O‘tmish voqeligini nomlash zaruriyati bilan hozirgi tilda ishlatilgan eski leksik birlik istorizm deyiladi ( yunoncha historia -  tekshirish  ,  tadqiqot  ). Masalan , bo‘nak- , qarol- , quloq- leksemalarining G‘afur G‘ulomning " Ko‘kan " asarida ishlatilgani kabi . Istorizm leksemalarda ( qisman frazemalarda ) uchraydi . Leksik istorizm ko‘pincha istorizm-leksema bo‘ladi , istorizm-semema juda oz . Masalan , qozi- , to‘ra- ( Abdulla Qahhor , " Anor "), amin- , pristav- ( Abdulla Qahhor , " O‘g‘ri ") kabilar – istorizm-leksema ; kartochka- (  non olish taloni  - G‘afur G‘ulom ,

"Ya ngi yil she'ri "), saroy- (  xon qasri  - G‘afur G‘ulom , " Alisher ") kabilar - istorizm-semema . Istorizmdan anaxronizmni farqlash kerak . Anaxronizm ( yunoncha а n а -  orqaga  , chronos -  vaqt  ) – bir davrga xos voqelikni nomlaydigan leksik birlik bilan boshqa davr voqeligini nomlab yuborish hodisasi . Bunday xato ko‘pincha o‘tmish haqida yozilgan asarda uchraydi . Masalan , XV asr tasvirlanayotgan asardagi personaj nutqida o‘zbek- leksemasining ishlatilishi – anaxronizmga teng : Shu davrda o‘zbek va fors tillaridagi ash'orlari .. – Oybek , " Navoiy " ( Shu personaj nutqining davomida Oybek " Fors ash'orida " Foniy ", turkiy ash'orda " Navoiy " taxallus qo‘llagan .." deb to‘g‘ri ishlatadi ). Arxaizm va istorizm Arxaizm va istorizm – o‘zaro keskin farq qiladigan hodisalar . Shunga ko‘ra bularni birgalikda emas , balki alohida-alohida baholash lozim . Bular orasidagi asosiy farqlar quyidagicha : 1. Arxaizm – mavjud voqelikning nomi . Istorizm – o‘tmish voqeligi- ning nomi . 2. Arxaizm – mavjud voqelikning boshqa bir , o‘zgacha nomi . Istorizm esa o‘tmish voqeligining nomi bo‘lib , hozirgi tilda uning o‘rnini bosa oladigan boshqa leksik birlik yo‘q . 3. Arxaizm tilning tasvirlanayotgan davri lug‘atiga xos bo‘ladi . Istorizm esa tilning tasvirlanayotgan davri lug‘atiga xos bo‘lmaydi , balki o‘tmish davr lug‘atiga xos birlikdan vaqtincha foydalanish voqe bo‘ladi . 4. Arxaizm o‘zi nomlayotgan voqelikni anglatuvchi leksik birlik bilan yonma-yon yashaydi . Istorizm esa odatda o‘zi anglatadigan voqelikning yagona nomi bo‘ladi . 5. Arxaizm leksik birliklarning o‘zaro sinonimik munosabati bilan bog‘liq holda baholanadi . Istorizmda esa bu yo‘q .

6. Arxaizm bugungi kunda odatdagi deb qaraluvchi leksik birlikning uslubiy sinonimi bo‘ladi . Istorizmda bunday holat yo‘q . 7. Arxaizm sinonimiya bilan bog‘liq bo‘lgani sababli bir sinonimik uyaga mansub birliklarning qiyosiga asoslanadi , nutqda shu sinonimlardan eng o‘rin-lisi tanlab ishlatiladi . Istorizm esa yakka bo‘lib , keragida shu leksik birlikning o‘ziga murojaat qilinaveradi . 8. Arxaizm , nominativ vazifadan , davrni gavdalantirish vazifasidan tashqari , uslubiy vosita bo‘lib ham xizmat qiladi . Bunday vazifa – arxaizmning lug‘at boyligida saqlanib turishiga asosiy sabablardan biri . Istorizm odatda uslubiy vosita bo‘lib kelmaydi . 9. Arxaizmning paydo bo‘lishi leksik birliklarning yangicha uslubiy munosabatga kirishuvi bilan bog‘liq ; bunday munosabat natijasida lug‘at hech narsa yo‘qotmaydi : ayni bir voqelikni nomlovchi birliklardan ba'zisida eskilik bo‘yog‘i hosil bo‘ladi xolos . Istorizm esa lug‘atdan ma'lum bir leksik birlik-ning tushib qolishiga teng : voqelikning yo‘qolishi shu voqelikning nomi bo‘lgan leksik birlikni keraksiz qilib qo‘yadi . 10. Arxaizm har bir til uchun xususiy bo‘ladi . Istorizmda esa tillararo ma'lum umumiylik borligi ko‘zga tashlanadi . 11. Arxaizm – asosan tilning o‘z taraqqiyot qonunlari bilan izohlanuv-chi hodisa ; bunday izoh lingvistik omilga asoslanishi kerak . Istorizm esa bi-rinchi galda jamiyatning ijtimoiy , siyosiy , madaniy taraqqiyoti tarixiga ( eks- tralingvistik omilga ) ko‘ra izohlanadi ; shu sababli istorizmning paydo bo‘lishini izohlash nisbatan oson . 12. Arxaizmning va istorizmning lug‘at boyligiga odatdagi leksik birlik sifatida qaytishi juda oz uchraydi . Shunda ham arxaizmning qaytishi bilan istorizimning qaytishi mohiyat jihatidan keskin farq qiladi : arxaizm eskilik bo‘yog‘ini yo‘qotadi-yu , odatdagi leksik birlikka aylanib ketadi , leksik ma'noda katta o‘zgarish sodir bo‘lmaydi ; istorizmning qaytishida esa uning leksik ma'nosi

tubdan o‘zgaradi , ma'no jihatidan yangilanadi , go‘yo yangi leksik birlikka aylanadi . Xullas , davrni gavdalantirish vazifasini nazardan soqit qilsak , arxaizm bilan istorizm orasida umumiylik qolmaydi . Demak , neologizm bilan bir qatorga arxaizm-gina qo‘yilishi kerak , istorizm esa alohida hodisa sifatida ayrim baholanishi lozim . LEKSEMALARNING ( LEKSOSEMEMALARNING ) Т ILNING VAZIFAVIY KO‘RINISHLARIGA XOSLANGANLIGI Т ilning avvalo ikki asosiy funksional ( vazifaviy ) ko‘rinishi ta'kidlanadi : 1) adabiy til – ma'lum me'yorlarga kiritilgan , qoidalarga bo‘ysundirilgan ko‘rinishi ; 2) so‘zlashuv tili – tabiiy , ishlov berilmagan , ma'lum me'yorlarga bo‘ysundirilmagan ko‘rinishi . Me'yorlar asli adabiy til uchun ishlab chiqilsa-da , ular ayni vaqtda so‘zlashuv tiliga ham bilvosita xizmat qiladi . Leksemalarning biror til ko‘rini- shiga xoslanganligi shu me'yorlarga suyanib hal etiladi . Leksik birliklarning tilning qaysi vazifaviy ko‘rinishiga xoslanganligi leksik me'yor asosida belgilanadi ( Leksik me'yor adabiyotlarda leksik norma deb yuritiladi ). Т ilning vazifaviy ko‘rinishlari jihatidan yondashib leksemalarni avvalo ikki katta qatlamga ajratish kerak : a ) umumtil qatlami , b ) tilning vazifaviy ko‘rinishlariga xoslangan qatlam . Leksemalarni bunday qatlamlarga ajratish darslikning oldingi bo‘limlarida berilgan tasnif va tavsiflarga asoslanadi , suyanadi . Leksemalarga zamoniyligi jihatidan , ishlatilish doirasi jihatidan berilgan tavsiflar , sinonimik uya va undagi dominanta haqidagi , termin va terminologik ma'noni belgilash haqidagi , baho semasi haqidagi fikrlar leksemalarni tilning vazifaviy ko‘rinishlari jihatidan baholash uchun ma'lum darajada zamin hozirlaydi . U mumtil qatlamiga xos leksik birliklar tilning barcha vazifaviy ko‘rinish- larida ishlatilaveradi , bularda tilning biror vazifaviy ko‘rinishiga birkitilish

bo‘lmaydi . Lug‘at boyligining asosiy qismini xuddi shunday birliklar tashkil qiladi . Leksemalarni zamoniyligi jihatidan zamonaviy va zamondosh deb ajratishdagi birinchi qism , ishlatilish doirasi jihatidan chegaralanmagan va chegaralangan deb ajratishdagi birinchi qism asosan umumtil leksemalarini qamrab oladi . Sinonimik uyada umumtil birligi – dominanta ; dominantaning sinonimlari odatda tilning vazifaviy ko‘rinishlari bo‘yicha xoslangan bo‘ladi . Lug‘at boyligidan umumtil birliklarini emas , balki tilning vazifaviy ko‘rinishlari bo‘yicha xoslangan birliklarini chegaralab olish , farqlab olish odat tusiga kirgan . Ko‘pincha umumtil leksemalarining xususiyatlari emas , balki tilning vazifaviy ko‘rinishlariga xoslangan qatlam birliklarining xususiyatlari tasvirlanadi ( Xuddi shunday holat avvalgi bahslarda ham o‘z aksini topgan ). Т ilning vazifaviy ko‘rinishlari jihatidan leksemalar ikkiga guruhlanadi : 1) adabiy tilga xoslangan leksemalar , 2) so‘zlashuv tiliga xoslangan leksemalar . So‘zlashuv tiliga xoslangan leksemalar lug‘at boyligining oz qismini tashkil qiladi . Bu qatlamga avvalo oddiy leksik birliklar deb yuritiladigan leksemalar kiritiladi . Bunday leksik birliklar adabiy tilga xos deb ham qaralmaydi , biror dialektniki ham bo‘lmaydi . Shunday leksik birliklarga tuzuk- , binoyidek- , nozanday- , jinday- , zig‘ircha- , naynov- kabi leksemalarni misol qilib ko‘rsatish mumkin . Jargonizm , argotizm so‘zlashuv tiliga xos bo‘ladi . Bulardan tashqari , so‘zlashuv tiliga dialektizmlar xos bo‘ladi . Dialektizmlar asosan tilning xuddi shu ko‘rinishida saqlanib , ishlatilib keladi . Adabiy tilga xoslangan deb ishlatilishi adabiy tilning o‘zi bilan-gina cheklangan leksemalarga aytiladi ; bunday leksemalar so‘zlashuv tiliga xoslangan bo‘lmaydi . Agar leksik birlik adabiy tilda ham , so‘zlashuv tilida ham ishlatilaversa , bunda u umumtil qatlamiga mansub deb qaraladi ( Bunday leksik birlik adabiy tilga xos ekanligidan qat'i nazar ). Demak , adabiy tilga xoslik boshqa-yu , adabiy tilning o‘ziga-gina xoslanganlik boshqa . Leksik birlikni adabiy tilga xos deb belgilashda uni

so‘zlashuv tiliga zid qo‘yish yo‘q , faqat so‘zlashuv tilidan olish-gina bor ( Bunda leksik birlik so‘zlashuv tiliga ham xosligini yo‘qotmaydi ). Adabiy tilga xoslangan deyishda esa so‘zlashuv tiliga zid qo‘yish bor . Bunday leksik birlik ayni vaqtda ham adabiy tilga , ham so‘zlashuv tiliga xoslangan bo‘la olmaydi ( aks holda umumtil qatlamiga xos bo‘lib qoladi ). Adabiy tilning shakllanishi , yuzaga kelishi aslida yozuv bilan , matbaa bilan bog‘liq . Shunga ko‘ra adabiy til ba'zan yozma til deb ham yuritiladi . Ko‘zlangan maqsad va qo‘yilgan vazifa jihatidan adabiy tilning quyidagi ikki turi farq qiladi : a ) rasmiy til , b ) badiiy til . Adabiy tilning bu ikki turi har xil vazifani bajaradi , har xil maqsadlarga xizmat qiladi . Har ikkisida ham fikr anglatiladi . Rasmiy tilda fikr isbotlash yo‘li bilan anglatilsa , badiiy tilda tasvirlash yo‘li bilan anglatiladi ; rasmiy til bunga fikrlar zanjiri vositasida erishsa , badiiy til obrazlar zanjiri vositasida erishadi . Badiiy tilda estetik maqsad ham ko‘zlanadi , rasmiy tilga esa bunday maqsad xos emas . Yu qoridagi farqlanishlar asosida rasmiy tilda va badiiy tilda leksik birliklarning ishlatilishi ham , leksik birliklardan qanday maqsadlar bilan foydalanish ham farq qiladi . Masalan , rasmiy til uchun leksemalarning to‘g‘ri ma'noda ishlatilishi asosiy holat hisoblanadi . Т erminlar asli xuddi shu rasmiy tilga xoslangan bo‘ladi . Badiiy tilda esa , aksincha , leksemalarning ko‘chma ma'noda qatnashuvi o‘rinli , hatto zaruriy deb qaraladi . Т erminlar esa badiiy til uchun yot bo‘ladi va b . Т ilning vazifaviy ko‘rinishlari jihatidan badiiy asar tili alohida baholani-shi kerak . Voqelikning in'ikosi bo‘lgan badiiy asarda kishi faoliyatining barcha tomonlari tasvirlanadi . Shunga ko‘ra badiiy asardan tilning barcha vazifaviy ko‘rinishlariga mansub leksik birliklar o‘rin olishi mumkin . Muallif nutqi adabiy tilni aks ettirsa , personaj nutqida so‘zlashuv tiliga xos birliklar ham ishlatilishi mumkin .

Badiiy asarda badiiy tilga xos birliklar ustun vaziyat egallaydi , tilning boshqa vazifaviy ko‘rinishlariga mansub birliklar tobe holatda qatnashadi . Т ilning har xil vazifaviy ko‘rinishlariga xos birliklarning qatnashuvi badiiy tilga xos yaxlitlikni buzmasligi , badiiy til to‘qimasida o‘ziga yarasha o‘rin olishi va vazifa bajarishi kerak . O‘zbek adabiyoti tarixida hokim vaziyatni she'riyat egallagani sababli leksik birliklar doirasida poetik leksemalar guruhi paydo bo‘lgan . Bular orasida arxaizmlar ham , odatdagi lug‘aviy birliklar ham bor . Masalan , ildam- ( G‘afur G‘ulom , " Bizning poytaxtimiz "), ko‘ks- ( G‘afur G‘ulom , " Oltin me-dal "), tasanno- ( G‘afur G‘ulom , " Qasam ") kabi leksemalar odatdagi leksik birliklar ; osuda- , bo‘sag‘a- ( G‘afur G‘ulom , " Biz yengamiz ") kabi leksemalar – arxaizmlar . Bunday leksik birliklar ba'zan kitobiy leksemalar deb belgilab yuboriladi . Aslida kitobiy leksemalar deb rasmiy tilga xoslangan leksik birliklarni nomlash ma'qul . Bular orasida odatdagi leksik birliklar ham , arxaizmlar ham bor . Masalan , iborat- , qayd et- , muzokara- , zimma- , amalga oshir- , ishtirok et- kabilar odatdagi kitobiy leksemalar bo‘lib , nazaran- (  nisbatan  ), nufuz- (  ta'sir  ) kabilar – arxaizm kitobiy leksemalar . Yu qorida tilning vazifaviy ko‘rinishlari jihatidan tavsif leksemaga bir butun holda yondashib berildi . Aslida bunday yo‘l tutish o‘zini monosemem leksemaga nisbatan-gina oqlaydi . Polisemem leksemada esa tilning vazifaviy ko‘rinishlariga xoslanganlik har bir sememaga qarata alohida-alohida baholanishi kerak . Bir leksemaning sememalari til vazifaviy ko‘rinishlarining boshqa-boshqa turiga birkitilgan , xoslangan bo‘lishi mumkin . Bunday birkiti-lishda sememaga xos baho semasi ham muhim rol o‘ynaydi . Demak , tilning vazifaviy ko‘rinishlari jihatidan birkitilish aslida leksemaga emas , balki sememaga xos xususiyat ; monosemem leksemada ham xuddi shunday : semema bitta bo‘lgani sababli go‘yo leksemaning o‘zi xoslangandek bo‘lib ko‘rinadi .

Masalan , yo‘tal- leksemasi to‘g‘ri ma'nosida ( Bola yo‘taldi kabi ) – umumtilga xos birlik bo‘lsa , ko‘chma ma'nosida (  gap bilan madad ber-  ,  hissa qo‘sh-  ) – so‘zlashuv tiliga xoslangan birlik ; yo‘g‘onlash- leksemasi  semir-  ,  to‘lish-  ma'nosida – umumtilga xos birlik bo‘lsa ,  yuqori mansabga o‘tir-  ma'nosida – so‘zlashuv tiliga xoslangan birlik ; nusxa- leksemasi  namuna  ,  kopiya  ma'nolarida – umumtilga xos birlik bo‘lsa ,  turq  ma'nosida – so‘zlashuv tiliga xoslangan birlik ; yigit- leksemasi  yosh erkak  ma'nosida – umumtilga xoslangan birlik bo‘lsa ,  jazman  ( kavaler ) ma'nosida – so‘z-lashuv tiliga xoslangan birlik ; noz- leksemasi  ishva  ,  jilva  ma'nosida – poetik tilga xoslangan birlik bo‘lsa ,  karashma  ma'nosida so‘zlashuv tiliga xoslangan birlik . Leksemalarning tilning vazifaviy ko‘rinishlari bo‘yicha xoslanishini ayni bir leksik birlikning har xil talaffuz qilinishi va shunga ko‘ra tilning har xil vazifaviy ko‘rinishlariga xoslanishidan farqlash kerak . Keyingi hodisa bir necha leksik birlik orasidagi munosabatni emas , balki bir leksek birlikning talaffuz jihatidan ko‘rinishlari orasidagi munosabatni aks ettiradi . Masalan , adabiy tilga xos norasida- , nasiba- , nobud- , igna- , la'nat- leksemalarining norasta- , nasva- , novut- , nina- , na'lat- kabi talaffuz ko‘rinishlari so‘zlashuv tiliga xoslangan . Leksik birliklarga tilning vazifaviy ko‘rinishlari jihatidan beriladigan tavsif ( nutqiy tavsif ) va uslubiy ( stilistik ) tavsif o‘zaro zich bog‘langan , lekin farqli . U slubiy tavsif odatda baho semasiga asoslanadi . Arxaizmlik ham – uslubiy tavsif . Baho semasi betaraf leksik birliklar odatda umumtilga mansub bo‘ladi . Baho semasi betaraf bo‘lmagan leksik birliklar esa odatda tilning vazifaviy ko‘rinishlariga xoslangan bo‘ladi . Salbiy baho ifodalovchi leksik birlik ko‘pincha so‘zlashuv tiliga xoslangan bo‘lsa , ijobiy baho ifodalovchi birlik adabiy tilga xoslangan bo‘ladi . Nutqiy tavsif doim baho semasiga bog‘liq deb o‘ylash to‘g‘ri emas . Masalan , terminlarda baho semasi betaraf bo‘ladi . Shunga qaramay termin umumtil qatlamiga kiritilmaydi , balki adabiy tilning ilmiy turiga xoslangan bo‘ladi .

Leksik birliklarni professionalizm , dialektizm deb guruhlashlar aslida nut- qiy tavsif bo‘lib , bunday tavsiflashlarda ham baho semasi hisobga olinmaydi . Leksemalarning tilning biror vazifaviy ko‘rinishiga xoslanganligi boshqa-yu , tilning barcha vazifaviy ko‘rinishlarida ishlatilaverishi boshqa . Leksik birlikni tilning o‘zi mansub vazifaviy ko‘rinishidan boshqasiga ko‘chirish , tilning boshqa vazifaviy ko‘rinishida ishlatish odatda uslubiy maqsadni ko‘zlab amalga oshiriladi . Masalan , arxaizmni oddiy leksik birliklar qurshovida ishlatish ko‘pincha kinoya , mazax ruhini hosil etish uchun xizmat qilgani kabi (" Arxaizm " bahsiga qarang ). Leksik birlikni tilning bir vazifaviy ko‘rinishidan ikkinchisiga ko‘chirib ishlatish hamma vaqt ham o‘rinli bo‘lavermaydi . Bunda matn hal etuvchi o‘rin tutadi . Agar ko‘chirilayotgan birlik umumtil qatlami birliklari qur-shovida , betaraf baholi birliklar bilan tuzilgan matnda ishlatilsa , bunday ko‘chirish yaxshi kutib olinadi . Aks holda ko‘chirish salbiy qabul qilinishi , ko‘zga qadalib turishi mumkin . Masalan , quyilagi baytda arxaizm ( puchmoq- -  burchak  ) umumtil qatlami birliklari qurshovida berilgan , lekin bu matnda salbiy baholi axlat- leksemasining qatnashuvi ko‘tarinki ( ijobiy ) baholi arxaizmning ishlatilishini rad etadi ; shunga qaramay arxaizm ishlatilgan ekan , buni nutqiy xato ( uslubiy xato ) deb ta'kidlash kerak : Yu rak puchmog‘inda qolgan axlatni Qalam bilan tozalov - shoirning ishi ( G‘afur G‘ulom , " She'r ham sobun "). Bu kabi nutqiy xato she'riyatda ko‘pincha oddiy lug‘aviy birliklarni ishlatish sababli ham voqe bo‘ladi . Bunday holat anchagina uchrab turgani sababli prozaizm deb alohida nom olgan ( lot . prosa -  oddiy  ). Oddiy leksik birlikning ko‘tarinki ruhdagi matnda ishlatilishiga prozaizm deyiladi . Prozaizm ko‘pincha she'riyatni xalqchil qilish , xalq tiliga yaqinlashtirish maqsadi tufaydi yuz beradi . Shunga qaramay prozaizmni ba'zi hollarda oqlab bo‘lmaydi . Bu masala chuqur o‘rganishni talab qiladi . Quyida bir necha misolni tahlil qilish bilan cheklanamiz .

She'riyatda lug‘at boyligidagi barcha birliklardan foydalanaverish mumkin emas . Masalan , bog‘lovchilarni , ayniqsa biriktiruvchi teng bog‘lovchilarni ishlatishdan tiyilish kerak , chunki bular " siqiq maydon " da o‘rinni ortiqcha egallaydi xolos . She'riyatda bunday bog‘lovchilarga emas , balki intonatsiyaga zo‘r beriladi . Quyidagi matnda va bog‘lovchisi faqat satrlarni hijo jihatidan tenglash uchun-gina ishlatilgan : Т ezroq erta bo‘lsin , - deyman men Va sanayman kunlar o‘tishin ( Gulchehra , " Gul ochajak inson orzusi "). Asli birin- chi misra oxiridagi kishilik olmoshi ( men ) ham hech qanday yangi axborat bermaydi , demak , ortiqcha . Т ilning har xil vazifaviy ko‘rinishlariga xoslangan leksik birliklarni yonma- yon joylashtirish , ayniqsa qofiyalash ijobiy bo‘lavermaydi . Buni quyidagi bayt misolida yaqqol ko‘rish mumkin : Nechun shuncha yoqimli hayot , Nechun qalbim sevinchlarga boy ? ( Musharraf , " Baxtlisan deydi "). Birinchi misradagi poetik birlik ( nechun ) bilan oddiy lug‘aviy birlikni ( shuncha ) yonma-yon keltirish uslubni buzib turibdi . Quyidagi individual qo‘llashda ham leksik birlikning nutqiy xoslanganligi ( shuningdek baho semasi ) yetarli hisobga olinmagan : Biri do‘stlik hurmati uchun Т utsa guldan bejirim buket , Birin yonib yonog‘i gulgun Yu zlaridan o‘par ketma-ket ( R . Abdurashidov , " Ona guldastasi "). Bu matnda boshqa tilga mansub leksema ( buket ) oddiy lug‘aviy birlik bilan bog‘lab ishlatilgan : nutq oqimini buket- leksemasi yuqoriga ko‘tarsa , bejirim- leksemasi pastga tortadi . Т il boyligidan foydalanishda , tilning ifoda vositalarini ishlatishda tutiladigan yo‘lga uslub ( stil ) deyiladi ( yunoncha stylos - qadimgi yunonlarda yozuv quroli xizmatini bajargan o‘tkir uchli qalamcha ). Har bir muallifda ( hatto bir muallifning turli asarlarida ) tilning vositalaridan foydalanishda o‘ziga xoslik bo‘ladi . Bunday o‘ziga xoslik individual nutq xususiyati bo‘lgani sababli uni xususiy uslub deb yuritiladi . Masalan , tildan foydalanishidagi umumiy va xususiy tomonlarini hisobga olgan holda shoir G‘afur G‘ulom uslubi U yg‘un uslubidan farq qiladi .

Bu shoirlarga xos xususiy uslub leksik birliklarni tanlashda va ishlatishda ham , leksemashakllarni o‘zaro bog‘lashda va joylashtirishda ham , jumla tuzishda va gapshaklning tuzilish jihatidan turlariga murojaat qilishda ham , hatto fonetik imkoniyatlardan foydalanishda ham ko‘rinadi . G‘afur G‘ulom uslubiga xos xususiyatlardan eng ko‘zga tashlanib turadigani lug‘aviy birliklardan foydalanishda o‘ziga erk berib yuborishida ko‘rinadi . G‘afur G‘ulom o‘zga til lug‘aviy birliklariga , shuningdek eski lug‘aviy birliklarga , arxaizmlarga ko‘p murojaat qiladi . U slub janr xususiyatlari bilan belgilanadi deb o‘ylash xato . Masalan , G‘afur G‘ulom uslubi poeziyada qanchalik ajralib tursa , prozada ham shunchalik ayrimliklarga ega . Prozaik sifatida G‘afur G‘ulom bilan Abdulla Qahhorni o‘zaro uslub jihatidan tenglashtirib bo‘lmasligi shubhasiz . U slub yozuvchini qiziqtirgan mavzular doirasi bilan ham belgilanmaydi . Ayni bir voqelikning o‘zi ikki yozuvchi tomonidan turlicha tasvirlanishi , bunda til vositalaridan turlicha foydalanish yuz berishi mumkin . Xullas , uslubni belgilashda har bir muallifning asarlarini ( hatto har asarini ) boshqa muallifning asarlariga qiyoslab o‘rganish til hodisalarining avvalo tilning vazifaviy ko‘rinishlariga xoslanishini hisobga olib amalga oshirilishi kerak . Shunda-gina aniq bir fikr aytish mumkin bo‘ladi . Bunda o‘zaro farqli holatlar- gina emas , balki umumiyliklar ham chuqur tahlil etilishi lozim . L U G‘A Т BOYLIGIDAGI O‘Z QA Т LAM VA O‘ZLASHGAN QA Т LAM 1 - § . Har bir til asosan o‘z lug‘at boyligi va grammatik qurilishi asosida o‘z taraqqiyot qonunlari bo‘yicha o‘sib , takomillashib boradi . Bundan tashqa-ri , xalqlar orasidagi iqtisodiy , madaniy , siyosiy aloqalar natijasida bir til qurilishiga xos birliklar ( asosan lug‘aviy birliklar , qismangina fonetik va grammatik birliklar ) ikkinchi tilga o‘tadi , shu tilga singib , uning boyligiga aylanadi . Shu nuqtayi nazardan yondashib hozirgi adabiy o‘zbek tili lug‘at boyligida ikki qatlam ajratiladi : 1) o‘z qatlam , 2) o‘zlashgan qatlam .

O‘z qatlam deganda aslan shu tilniki bo‘lgan leksemalar va shular asosidagi yasalishlar , shuningdek o‘z affiks bilan boshqa til leksemalaridan yasalishlar tushuniladi . O‘zbek tili lug‘at boyligidagi eng qadimgi qism umumturkiy leksemalardan iborat . Bunday leksemalar ko‘pchilik turkiy tillarda hozir ham ishlatiladi . U mumturkiy leksemalarning asosini bosh- , ko‘z- , qosh- , qo‘l- , yuz- , uch- , yot- , bo‘l- kabi bir bo‘g‘inli tub leksemalar tashkil qiladi . Bulardan tashqari , o‘zbek tili lug‘at boyligidagi umumturkiy qatlamda ona- , bola- , bobo- , qora- , tekin- kabi ikki bo‘g‘inli tub leksemalar ham anchagina . Hozirgi o‘zbek tili lug‘at boyligida , ko‘pchilik turkiy tillar uchun umumiy bo‘lgan qismdan tashqari , o‘zbek tilining o‘z mustaqil taraqqiyoti natijasida paydo bo‘lgan qism ham mavjud . Buni , bir tomondan , o‘zbek tilining o‘zi doirasidagi yangi-yangi yasalishlarda ko‘rsak , ikkinchi tomondan , leksemalarning leksik ma'no taraqqiyoti natijalarida ko‘ramiz . Masalan , boshlang‘ich- , belgili- , yutuqli- , yonilg‘i- , yoqilg‘i- , yollanma- , yozuvchi- kabi leksemalar – o‘zbek tilining o‘z imkoniyatlari bilan yasalgan leksemalar . Bulardan tashqari , boshqa tildan olingan leksemaga o‘zbekcha affiksni qo‘shib leksema yasash ham avj olgan . Masalan , jangchi- , xizmatchi- , traktorchi- , ekskavatorchi- , paroxodchilik- kabilarda leksema yasash asosi – boshqa til leksemasi , yasovchilar esa – o‘zbek tiliniki . Buning aksi , ya'ni o‘zbekcha leksemaga boshqa tilga xos morfemani qo‘shib leksema hosil qilish ham uchraydi . Masalan , bebosh- ( bevosh- ), be-ish- , bilimdon- , tug‘ruqxona- kabilar shu yo‘l bilan yasalgan . O‘zlashgan qatlamga xos leksemalarni o‘z qatlam leksemalaridan ajratib olish hamma vaqt yengil bo‘lavermaydi . Bularni o‘zaro farqlashda ko‘pincha leksemalarning tovush tuzilishiga suyanib ( ba'zan harfiy ifodasini ham hisobga olgan holda ) fikr yuritiladi . Т ovush tuzilishi jihatidan o‘z qatlamga xos leksemalarning asosiy belgilari deb quyidagilarni ko‘rsatish mumkin :

1) O‘zbekcha tub leksemalar asosan bir bo‘g‘inli , qisman ikki bo‘g‘inli bo‘ladi ( uch bo‘g‘inli , hatto ikki bo‘g‘inli leksemalar tarixan hosila leksema bo‘lib chiqadi ); 2) Bir bo‘g‘inlilarda CVC turi asosiy o‘rinni egallaydi , VC turi ikkinchi o‘rinda , CV turi esa uchinchi o‘rinda turadi ; 3) Ikki bo‘g‘inli leksemalar ko‘pincha ochiq bo‘g‘inlardan tuzilgan bo‘ladi ; 4) O‘zbekcha leksemalar r , l , v , h tovushlari bilan boshlanmaydi ; 5) O‘zbekcha leksemalarda j sirg‘aluvchi tovushi , h bo‘g‘iz tovushi ( ayrim undov va tasvir birlik laridan tashqari ) qatnashmaydi ; 6) Leksemalarning oxiri e , u tovushi bilan tugamaydi ( ayrim undov va tasvir birliklaridan tashqari ); 7) Birinchi bo‘g‘indan keyingi bo‘g‘in ovoz tovush bilan boshlanmaydi ; 8) Leksema boshlanishida , ko‘pincha leksema oxirida ham ikki va undan ortiq konsonant qatorasiga kelmaydi ( ost- , ust- , old- , ort- kabi bir necha leksema bundan mustasno ); 9) U rg‘u leksemashaklning odatda oxirgi bo‘g‘inida bo‘ladi . Grafik jihatdan o‘zbekcha leksemalarda tutuq belgisi ishlatilmaydi . Yu qorida sanalgan holatlarning aksi o‘zlashgan leksemalarning asosiy belgilari deb qaralishi mumkin . Leksemalarning mazmun jihati ham ularning o‘z qatlamga yoki o‘zlashgan qatlamga mansubligidan dalolat berib turadi . Ma'no tarmoqlanishi ko‘pincha o‘z qatlamga mansub leksemalarga xos bo‘ladi ; o‘zlashgan leksemada ko‘pma'nolilik voqe bo‘lishi uchun bunday leksema tilda uzoq vaqt yashashi , shu til lug‘atiga singib ketishi kerak . Bundan tashqari , hozirgi o‘zbek tili lug‘at boyligidagi o‘z qatlamda aniq ma'noli leksemalar , o‘zlashgan qatlamda esa mavhum ma'noli leksemalar ko‘p va b . 2 - § . O‘zbek tiliga leksema o‘zlashtirishning manbalari turli davrlarda turlicha bo‘lgan . O‘zbek tiliga leksema o‘zlashtirishdagi qadimgi manbalar deb

fors va arab tillari ko‘rsatiladi ; rus tilidan leksema o‘zlashtirish bularga nisbatan ancha keyingi vaqtlarda sodir bo‘la boshlagan . Fors , arab tillaridan leksema o‘zlashtirish tarixan ko‘p bo‘lgan , hozir esa siyraklashgan . Hozirgi o‘zbek tilida rus tilidan o‘zlashtirishlar o‘rnini bevosita g‘arb tillarining o‘zidan o‘zlashtirish oldi : birja- , broker- , makler- , debitor- , kreditor- kabi . O‘zlashgan leksemalar hozirgi adabiy o‘zbek tili lug‘atida salmoqli o‘rin tutadi . Т il taraqqiyotining borishi o‘zlashgan qatlamning ayniqsa baynalmilal ( internatsional ) leksemalar hisobiga yana-da boyib borishini ko‘rsatib turibdi . U muman , keyingi vaqtlarda lug‘atning boyish jarayonida o‘z yasashdan ko‘ra o‘zlashtirish ustun bo‘lib bormoqda . Chunki o‘zlashtirish – o‘z yasash-ga nisbatan yengil yo‘l . Jamiyat taraqqiyotining hozirgidek tez sur'atlar bilan borishi til amaliyotida ham har on hozirjavoblikni talab qilmoqda . Т illar orasida o‘zlashtirishning faollasha borishiga asosiy sabab – shu . Leksema o‘zlashtirish bir tildan ikkinchi bir tilga bevosita leksema olish yo‘li bilan voqe bo‘ladi . Bu yerda ikki hodisani farqlash kerak : a ) bir tilga ikkinchi bir tilning o‘z leksemasi o‘zlashadi , b ) o‘zlashtirilayotgan leksema o‘z navbatida o‘sha tilning o‘zi uchun ham o‘zlashma bo‘ladi . Masalan , o‘zbek tiliga rus tilining o‘z leksemalari juda oz o‘zlashgan ; ko‘pchilik leksemalar esa rus tiliga g‘arb tillaridan o‘zlashgan leksemalarga to‘g‘ri keladi . Rus tilidan o‘zbek tiliga o‘zlashgan , aslida ruscha leksemalarga stol- , pol- kabilarni misol qilib ko‘rsatish mumkin . Rus tilidan o‘zbek tiliga o‘zlashgan , lekin aslida ruscha bo‘lmagan leksemalar asosan baynalmilal leksemalarga to‘g‘ri keladi . Bular orasida gips- , diafragma- , dialekt- , kafedra- , komediya- , fizika- , grammatika- , planeta- , teatr- kabi yunoncha leksemalar , s enzura- , deputat- , rektor- , dekan- , konstitutsiya- , ekskursiya- kabi lotincha leksemalar , polkovnik- , rota- , metrika- kabi polyakcha leksemalar , vaxta- , soldat- , ofitser- , gastrol- , shtab- , shturman- , kater- kabi nemischa leksemalar , drap- , triko- , kashne-, kabinet- , kapitan- , artilleriya- , ataka- , general- , desant- , flot- , repertuar- kabi fransuzcha leksemalar , vokzal- ,

rels- , tramvay- , budjet- , futbol- , basketbol- , voleybol- , boks- , kross- , tort- kabi inglizcha leksemalar , balerina- , opera- , benzin- , bank- , karnaval- kabi italyancha leksemalar mavjud . Bunday leksemalar o‘zbek tiliga asosan rus tilidagi yozilishi va aytilishi bilan olingan ; o‘zbek tili nuqtayi nazaridan faqat ba'zi kichik o‘zgartirishlarga yo‘l qo‘yilgan : otpusk- - otpuska- , relsı – rels kabi . 3 - § . O‘zbek tili lug‘atidagi arabcha leksemalarning oz qismi-gina bevosita arab tilining o‘zidan olingan . Bunday o‘zlashtirish asosan O‘rta Osiyoga islom dinining kirib kelishi , maktab-madrasalarda arab tilining din tili sifatida targ‘ib qilinishi bilan , eng muhimi – sharq olamida fan tili deb arab tilining qabul qilinganligi kabi omillar bilan bog‘liq . Demak , arab tilidan bevosita o‘zlashmalar asosan fanga va dinga doir leksemalarga to‘g‘ri keladi . Ko‘pchilik arabcha leksemalarning o‘zbek tiliga o‘zlashuvida fors tilining o‘rni katta . Asli bunday leksemalar oldin fors tiliga o‘zlashgan , keyin-gina o‘zbek tiliga o‘zlashtirilgan . Bunday yo‘l bilan o‘zlashgan leksemalar asosan kundalik turmushda uchraydigan narsa va hodisalarning nomlariga to‘g‘ri keladi . Arabcha so‘zlar o‘zbek tiliga ko‘pincha aynan olinmay , ma'lum darajada o‘zlashtirib , o‘zbeklashtirib , ko‘p hollarda o‘zbek tilining tovushlariga moslashtirib olingan . Ma'lumki , arab tilida uchta qisqa ovoz tovush ( a , u , i ) va shularning cho‘ziq shakli mavjud . Bulardan o‘zbek tili ovoz tovushlariga qisqa shakllari to‘g‘ri keladi , shunga ko‘ra o‘zbek tiliga olingan arabcha leksemalar tarkibidagi qisqa tovushlar jiddiy o‘zgarishga duchor bo‘lmagan . Hozirgi adabiy o‘z-bek tili ovoz tovushlari qatorida cho‘ziq tovushlar yo‘q , shunga ko‘ra arab ti-lidan olingan leksemalar tarkibidagi cho‘ziq ovoz tovushlar odatda qisqa to-vushlarga almashtiriladi . Arabcha leksemalarni o‘zlashtirishda ular tarkibidagi cho‘ziq а : tovushi asosan o‘zbekcha â tovushiga almashtirilganini alohida ta'kidlash lozim , chunki bu yerda tovushni faqat miqdoriy ( cho‘ziqlik ) jihatidan-gina emas , balki sifatiy ( lablanish ) jihatidan ham sezilarli o‘zbeklashtirish voqe bo‘ladi .

Arab tilining tovushlar qatoridagi bir qancha tovushlar o‘zbek tilining tovushlar qatorida yo‘q , shu sababli bunday arabcha tovushlar o‘zbek tilidagi eng yaqin muqobiliga almashtirilgan : ikkita t tovushi t tovushiga , uchta s tovushi s tovushiga , to‘rtta z tovushi z tovushiga almashtirilgan , faqat uchta x tovushidan xe tovushi harf bilan ta'minlanib , hoyi hutti va hoyi havvaz tovushlari bir tovushga ( h ) birlashtirilgan va b . Fors tilidan o‘zlashtirishlar ham tarixan salmoqli bo‘lgan . Fors tilidan o‘zlashtirilgan leksemalarda jiddiy tovush o‘zgarishlari sodir bo‘lmagan , chunki o‘zbek tili bilan fors tilining tovushlar qatori orasidagi farqlar u qadar katta emas : andisha- , baland- , gap- , daromad- , jon- , zar- , mayda- , nam- , ozoda- va b . Hozirgi adabiy o‘zbek tili lug‘atida boshqa sharq tillaridan o‘zlashtirilgan leksemalar ko‘p emas . Masalan , xitoycha ц ay- leksemasi rus tili orqali chay- (> choy- ) shaklida , xitoycha lagman- leksemasi lag‘mon- shaklida , mantu- leksemasi manti- shaklida uyg‘ur tili orqali o‘zlashgan va b . 4 - § . Leksemalar asosan ikki yo‘l bilan o‘zlashtiriladi : 1) jonli so‘zlashuv orqali , 2) bosma manbalar orqali . 1) Jonli so‘zlashuv orqali o‘zlashtirish har xil til vakillarining o‘zaro bevosita muloqoti natijasida voqe bo‘ladi , bir tilga xos leksema ikkinchisiga so‘zlashuv tiliga xos shaklida o‘zlashadi , keyin bu leksema adabiy tilga ham o‘tishi mumkin . Adabiy tilga o‘tishida ba'zan bu leksemaning so‘zlashuv tiliga xos shakli saqlanadi , ko‘pincha esa so‘zlashuv tiliga xos shaklidan voz kechilib , adabiy tilga xos shaklida olinadi . Masalan , arabcha tanur- , tojikcha kabutar- leksemalari o‘zbek tiliga jonli so‘zlashuv orqali tandir- , kaptar- shaklida o‘zlashgan va adabiy tilda shu shakli rasmiylashgan ; podnos- , krovat- leksemalari rus tilidan jonli so‘zlashuv orqali patnis- , karavot- shaklida o‘zlashtirilib , adabiy tilda ham shu shakli rasmiylashgan . Bunday holatlar o‘zlashtirilayotgan leksema talaffuz jihatidan noqulay bo‘lganida yoki o‘zlashtirilayotgan tilga tovush jihatidan bo‘ysundirish lozim

bo‘lganida yuz beradi . Masalan , ruscha ц ar- leksemasini o‘zbekcha talaffuzga moslash natijasida tamoman yangi fonetik birlik - chor- yuzaga kelgan va u adabiy tilga ham shu shaklida olingan . Jonli so‘zlashuv orqali o‘zlashmalarda tovush o‘zgarishi albatta voqe bo‘ladi deb o‘ylash to‘g‘ri emas . O‘zlashayotgan leksema talaffuz jihatidan qiyinchilik tug‘dirmasa , bunday leksemalar o‘z tovush shaklini saqlagan holda so‘zlashuv tiliga kirib kelaveradi . Т ojik tilidan o‘zlashmalarning ko‘pchiligi – xuddi shunday holatda olingan leksemalar . 2) Bosma manbalar orqali o‘zlashtirishda ikki hodisani farq qilish kerak : a ) Ikkinchi bir tilda yozilgan adabiyotni o‘zbek tiliga tarjima qilish yo‘li bilan o‘zlashtiriladi . Bunda kundalik matbuotning hissasi katta bo‘ladi . Gazeta sahifalari bunday o‘zlashtirmalarni o‘rganish uchun ayniqsa boy material beradi . b ) O‘zbek badiiy adabiyotining o‘zi orqali o‘zlashtiriladi . Bular yozuv- chining boshqa millat tili va adabiyotini chuqur o‘rganishi asosida voqe bo‘ladi . Bunday hollarda yozuvchidan juda ehtiyotkorlik va did talab qilinadi . Yo zuvchilar o‘z ona tilini boyitishda faol qatnashadi . U larning muqaddas burchi – avvalo o‘z ona tili boyligidan to‘liq va mohirona foydalanish . Shuning bilan birga , o‘z ona tilini o‘zga tildan leksema o‘zlashtirish yo‘li bilan boyitishning ham ahamiyati katta . Lekin bu ish yozuvchidan , o‘z ona tilidan tashqari , o‘zi murojaat qilayotgan tilni , ayniqsa uning lug‘at boyligini chuqur o‘rgangan bo‘lishini talab qiladi . Aks holda leksema tanlashda xatoga yo‘l qo‘yishi mumkin . 5 - § . Leksema o‘zlashtirishning usullari ikki turli : o‘zicha olish va kalkalab olish . 1. O‘zicha olishda leksema aynan yoki juz'iy tovush o‘zgarishi bilan qabul qilinadi (Yu qorida keltirilgan misollarga qarang ). 2. Kalkalab olishda o‘zlashtirilayotgan leksemaning leksik ma'nosi va ma'noli qismlarga bo‘linishi saqlanadi , lekin o‘zlashtiruvchi tilning materiali bilan to‘ldiriladi . Ikkinchi til leksemasidan qismma-qism nusxa olish yo‘li bilan

yasalgan ( tuzilgan ) leksema kalka deyiladi ( fr . calque -  nusxa ko‘chirishda ishlatiladigan yupqa qog‘oz  ,  nusxa  ). Masalan , chalasavod- leksemasi – ruscha polugramotnıy leksemasidan nusxa olish yo‘li bilan hosil qilingan kalka . Haqiqiy kalka deb birinchi galda umumxalq- ( obshenarodnıy ) kabi leksemalarni ko‘rsatish lozim . O‘zga til leksemasi tarkibidagi qismlarga o‘z tilidan qism keltirish va bu qismlarni mexanik ravishda birlashtirib leksema hosil qilish xuddi shu tur misollarda o‘z aksini topgan . Ko‘pchilik kalkalarda ular tarkibidagi qismlar mexanik ravishda emas , balki o‘zlashtiruvchi tilning qoidalari asosida birlashtiriladi . Demak , bunday kalkalarda o‘zlashtiruvchi tilning leksema yasash usuli qatnashadi . Bunday yasalishni o‘zicha yasash ( ya'ni boshqa tilning ta'siridan xoli holda yasash ) deb bo‘lmaydi , lekin o‘z yasash deb baholash haqiqatga to‘g‘ri keladi . Kalkalash asosan ikki xil bo‘ladi : 1) Т o‘liq kalkalash . Bunday yo‘l bilan hosil qilingan kalkaning barcha qismlari o‘z tili materialidan tuziladi ( yuqoridagi misollar ). 2) Ya rim kalkalash . Bunday kalka tarkibida o‘z material bilan bir qatorda o‘zlashtirish manbai bo‘lgan tilning materiali ham qatnashadi . Masalan buldo- zerchi- , ekskavatorchi- kabi kalkalarda leksemaning bir qismi-gina o‘z material bilan berilgan . Kalka asli leksema o‘zlashtirishdagi grammatik usul hisoblanadi , chunki kalkalash leksema tarkibidagi ma'noli qismlardan nusxa olishga asoslanadi . Ba'zi hollarda esa ikkinchi bir tildagi leksemaning ta'sirida o‘sha leksema anglatadigan tushunchani o‘zlashtirish sababli qabul qiluvchi tildagi biror leksemaga ana shu leksik ma'no birkitiladi . Bunday leksik ma'no boshqa tildagi leksema ta'sirida voqe bo‘lgani tufayli kalka deb yuritiladi . Bunday kalka grammatik kalkadan farqlash uchun semantik kalka deb nomlanadi . Semantik kalkada ham nusxa ko‘chirish saqlanadi : bir tildagi leksemaga boshqa tildagi muqobili qidirib topiladi va shu topilgan leksemaga o‘zlashtiri- layotgan leksik ma'no yuklanadi . Masalan , ruscha krujok- leksemasining ko‘chma ma'nolaridan birini (  kishilarning biror mashg‘ulotni birgalikda

o‘tkazish uchun tuzgan birlashmasi  ) o‘zlashtirish talabi tug‘ilganda o‘zbek tilidan shu ruscha leksemaning to‘g‘ri ma'nosiga (  doiracha  ) muqobil topilib ( to‘garak- ), shu leksemaga o‘zlashtirilayotgan ko‘chma ma'noni anglatish yuklangan ; legkovaya mashina turg‘un birikmasini o‘zlashtirish talabi tug‘il- ganda legkovaya leksemasining o‘zbekcha muqobili yen gil- leksemasiga shunday ma'noni anglatish vazifasi birkitilgan ( engil mashina ). Yo‘ldosh ( Yer yo‘ldoshi ) , keskinlashtirish- ( obostryat) , yuklama- ( nagruzka –  o‘qituvchi o‘quv yili davomida bajaradigan ishlar hajmi  ) kabilar ham nisbatan yangi semantik kalkalar qatoriga kiradi . U muman, kalkalash yasama leksemada ham , qo‘shma leksemada ham , turg‘un birikmada ham voqe bo‘ladi . Masalan , muzyorar- leksemasi ruscha le- dokol qo‘shma leksemasining , ish haqi- , temir yo‘l- kabilar – ruscha zara- botnaya plata ( zarplata ), jeleznaya doroga turg‘un birikmalarining kalkasi . 6 - § . Leksema o‘zlashtirishni boshqa til leksemasini ishlatish hodisasidan farq qilish kerak . Leksema o‘zlashtirish – tabiiy , qonuniy holat ; boshqa til leksemalarini ishlatish - g‘ayriqonuniy holat . Chunki bunday leksemani ishlatishga hech qanday ehtiyoj bo‘lmaydi , u faqat ayrim shaxs nutqining xususiyatini-gina aks ettiradi . Т ilning ( nutqning ) sofligi uchun kurashni umuman o‘zlashtirishlarga qarshi emas , balki o‘zga til leksemasini nokerak holda ishlatishga , o‘zga til hodisalaridan befarq foydalanish hollariga qarshi olib borish kerak . Masalan , quyidagi matnda o‘zga til leksemasini nokerak ishlatish namunasi juda yaxshi aks ettirilgan : " Mushayt qilma !" – dedi oldinga tushib olgan Ra'noga ( Hakim Nazir ). Bu o‘rinda gap ruscha leksemani buzib talaffuz qilish va yozish haqida borayotgani yo‘q . Masalan , quyidagi matnda ham xuddi shunday buzib talaffuz qilish va yozish o‘z aksini topgan , lekin bu leksemani o‘zga til leksemasi deb bo‘lmaydi ; bu leksema o‘zbek tiliga o‘zlashgan : Kecha Mehri opam tuzatib ketganla . Kampiris qilib ( Hakim Nazir ). Ya na bir misol : Odamning nastroyeniyasi ( ular bu so‘zni shu tariqa ruscha aytishardi ) svetoforga o‘xshasa

kerak-da ( Pirimqul Qodirov ). Bu parchadagi svetofor- leksemasi o‘zbek tiliga o‘zlashgan , nastroyeniye- leksemasi esa o‘zlashmagan ( Bu ma'no o‘zbek tilida kayfiyat- leksemasi bilan anglatiladi ), demak , noo‘rin ishlatilgan . 7 - § . U muman , leksema o‘zlashtirishlarga munosabat o‘zgarib turadi : ba'zan leksema o‘zlashtirish lug‘atni boyitish yo‘llaridan biri sifatida ijobiy baholanadi , ba'zan tilning sofligiga futur yetkazadigan salbiy hodisa deb qoralanadi . Bu har ikki nuqtayi nazarda jon bor . Т ildan tilga leksema o‘zlashtirish – hayot talabi bilan yuz beradigan va rad etish befoyda jarayon . Leksema o‘zlashtirishga qarshi harakatlar fanda purizm degan nom ham olgan ( lot . purus -  toza  ). Leksema o‘zlashtirish barcha tillar orasida sodir bo‘lib kelgan va bundan keyin ham kuchayadi-yu , so‘nmaydi . Soxta milliy g‘ururga berilib o‘zlashtirma leksemalarga qarshi chiqish kaltabinlik deb baholanishi kerak . Keyingi yillarda o‘zbek ziyolilari orasida yaxshi niyat bilan boshlangan bunday harakat ijobiy natija bilan yakunlanmagani tabiiy . Masalan , stadion- leksemasi o‘rniga yangi yasalgan o‘yingoh- leksemasini ishlatish tavsiya qilindi , lekin hayot bu taklifning o‘rinli emasligini tezda ko‘rsatdi : futbol maydonini o‘yingoh - desak , sportning boshqa turlari ( masa-lan , voleybol , basketbol , boks va boshqalar ) o‘tkaziladigan maydonlarni ( sahnlarni ) nima deb ataymiz ? Shu qatordagi faqat stadion- leksemasini almashtirish bilan nimaga erishamiz ? Hayot oliygoh- , tayyoragoh- , ro‘znoma- , oynoma- kabi almashtirishlarni ham rad etdi . O‘zbek tili lug‘atining sofligi uchun kurashamiz deb bir til lug‘atidan olingan leksema o‘rniga boshqa til lug‘atidan olingan yoki shunday birlik asosida yasalgan leksemani tavsiya etish o‘zbek tili lug‘atini soflashtirmasligi aniq : institut- ( lotincha ) – oliygoh- ( arabcha + tojikcha ), fakultet- ( lotincha ) – kulliyot- ( arabcha ) kabi almashtirishlar lug‘atimizning sofligini mutlaqo ta'minlamaydi . O‘zlashtirma leksema o‘zbekcha leksema bilan almashtirilsa-gina , lug‘atimiz sofligiga xizmat qiladi : sovet- ( ruscha ) – kengash- ( o‘zbekcha ) misolidagi kabi . Lekin bunday almashtirishlar juda oz bo‘ldi .

U muman , birorta til yo‘qki , uning lug‘atida boshqa tildan olingan leksema bo‘lmasa . Har qancha xitoy devori tiklamaylik , leksema tildan tilga o‘taveradi . Demak , umuman leksema o‘zlashtirishlarga qarshi emas , balki noo‘rin , ortiqcha o‘zlashtirishlarga qarshi chiqish kerak . Qaysi til leksemasi bo‘lishidan qat'i nazar , til lug‘atiga singib ketgan leksemani quvish harakati zararli deb baholanishi lozim . HOZIRGI ADABIY O‘ZBEK Т ILI Т ASVIRLANGAN L U G‘A Т LAR HAQIDA Т il qurilishiga mansub segment birliklarning – leksemaning , frazema-ning ( shuningdek morfemaning ham ) ifoda jihatiga va mazmun jihatiga xos belgi- xususiyatlar tasvirlanadigan , izohlanadigan manbaga lug‘at deyiladi . Lug‘atdan ensiklopediyani farqlash kerak ( fr . ensyclopedie -  mukammal bilim majmui  ). Lug‘at bilan ensiklopediya faqat bir nuqtada – alifbo tarti-bida tuzilishiga ko‘ra o‘xshash . Lug‘atda til qurilishiga mansub birliklarga lingvistik talqin beriladi . Ensiklopediyada esa ma'lum bir nom bilan ataluvchi voqelik haqida har tomonlama ma'lumot beriladi , shunga ko‘ra ensiklopediya ot turkumi asosida tuziladi , unga yakka leksemalardan tashqari yirik nominativ birliklar – turg‘un birikmalar ham vokabula sifatida kiritiladi ( lot . vocabulum -  nom  ,  boshlovchi so‘z  ); ensiklopediyada atoqli otlarga – kishi familiyasi , ismi , ota ismiga , joy nomlariga keng o‘rin beriladi . Ensiklopediya voqelikni bir butun qamrab olgan holda ( masalan , " Katta ensiklopediya " kabi ) yoki voqelikning ma'lum bir qismini , biror sohani qamrab olgan holda tuziladi ( masalan , " Meditsina ensiklopediyasi " kabi ). O‘zbek tilida tuzib chop etilgan ensiklopediya hozir jiddiy o‘zgartirishlar bilan yangidan nashr qilinmoqda . Lug‘atda til taraqqiyotining o‘tmish bosqichi yoki hozirgi bosqichi tasvirlanadi . Т urkiy tilning ( o‘zbek tilining ) o‘tmish taraqqiyot bosqichiga mansub leksemalar Mahmud Koshg‘ariydan boshlab bir qancha allomalar tuzgan

lug‘atlarda tasvirlangan ; turkiy til lug‘atchiligi ma'lum davrda ancha taraqqiy etgan bo‘lib , bunday qo‘lyozma lug‘atlarni sinchiklab o‘rganish lozim . Hozirgi o‘zbek tili bo‘yicha tuzilgan lug‘atlarning deyarli barchasini ( dia- lektologik lug‘atdan tashqari ) adabiy til tasvirlangan lug‘at deyish mumkin . Ko‘pchilik lug‘atlarda hozirgi adabiy o‘zbek tilining boyligi yaxlit holda tasvirlanadi , masalan , ikki jildli " O‘zbek tilining izohli lug‘ati " (1981) kabi . O‘zbek tilida tuzilgan lug‘atlar orasida eng mo‘'tabari deb ikki jildli izohli lug‘at ta'kidlanadi . Hozir bu lug‘at jiddiy qayta ishlanib , ko‘p jildli lug‘at tarzida nashrga tayyorlanmoqda . Izohli lug‘atlar lug‘at boyligidagi ma'lum bir tur hodisalar bo‘yicha ham tuziladi . Masalan , lug‘at boyligining frazeologik qatlami Sh . Rahmatullayevning " O‘zbek tilining frazeologik lug‘ati " da (1992), leksik sinonimlar A . Hojiyevning " O‘zbek tili sinonimlarining izohli lug‘ati " da (1974), leksik antonimlar Sh . Rahmatullayev , N . Mamatov , R . Shukurovlarning " O‘zbek tili antonimlarining izohli lug‘ati " da (1980), leksik omonimlar Sh . Rahmatullayev- ning " O‘zbek tili omonimlarining izohli lug‘ati " da (1984) tasvirlangan . Lug‘atlarning izohli lug‘atdan boshqa turlari ham ko‘p . Masalan , leksemalarning to‘g‘ri yozilishi imlo lug‘atida (Imlo lu g  ati. " O‘qituvchi ", 2003), leksemalarning ma'noli qismlarga ajratilishi morfem lug‘atda ( A . G‘ . G‘ulomov , A . N . Т ixonov , R . Q . Qo‘ng‘urov . O‘zbek tilining morfem lug‘ati , 1977), leksemalarning nutqda qo‘llanuvchanligi I . A . Kissenning " Slovar naiboleye upotrebitelnıx slov sovremennogo uzbekskogo literaturnogo yazıka " (1972) lug‘a-tida aks ettirilgan . Leksemalarni oxiridan boshlanishiga tomon alifbo tartibida joylab tuzilgan lug‘at ham mavjud ( R . Qo‘ng‘urov , A . Т ixonov . " O‘zbek tilining chappa lug‘ati ", 1969). Hozirgi adabiy o‘zbek tili lug‘atidagi leksemalarning asl shakli va ma'nosida sodir bo‘lgan o‘zgarishlar Sh . Rahmatullayev-ning " O‘zbek tilining etimologik lug‘ati " da (I jild , 2000; II jild , 2003) izohlandi . Yu qoridagi kabi umumtil lug‘atlaridan tashqari ayrim soha terminlari tasvirlangan lug‘atlar ham anchagina , masalan , A . Hojiyevning " Lingvistik

terminlarning izohli lug‘ati " (1985, 2002) kabi . Т erminologik lug‘atlar odatda izohli lug‘at tarzida tuziladi . Bir til leksik birliklariga boshqa tildan muqobil keltirib tuziladigan lug‘at-lar ham mavjud bo‘lib , bulardan asosan ikkinchi tilni o‘rganishda foydalaniladi : ruscha-o‘zbekcha lug‘atdan (1983) o‘zbek tili lug‘at boyligini o‘rganishda , o‘zbekcha-ruscha lug‘atdan (1988) rus tili lug‘at boyligini o‘rganishda foydalaniladi . Bunday lug‘at tarjimon uchun asosiy yordamchi bo‘lgani tufayli tarjima lug‘ati deb atab yuborilgan . Lug‘atlar tilning boyligini aks ettiruvchi xazina bo‘lib , til o‘rganishga , nutq madaniyatini oshirishga beminnat xizmat qiladi .

Adabiyot: 1. Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I., Doniyorov X. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I qism. "O‘qituvchi", Т.: 1980. 2. G‘ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis. 3 nashri, Т.: 1987. 3. Тursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. 3 nashri, "O‘zbekiston", Т.: 1992. 4. Ne'matov H., Bozorov O. Тil va nutq. "O‘qituvchi", Т.: 1993. 5. Ne'matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. "O‘qituvchi", Т.: 1995. 6. Ne'metov H., Sayfullayeva R., Qurbonova M. O‘zbek tili struktural sintaksisi asoslari. "O‘qituvchi", Т.: 1999. 7. Qurbonova M.M. Hozirgi zamon o‘zbek tili (sodda gap sintaksisi uchun materiallar). O‘zMU, Т.: 2002. 8. Qurbonova M., Sayfullayeva R., Boqiyeva N., Mengliyev B. O‘zbek tilining struktural sintaksisi. O‘zMU, Т.: 2004. 9. Mirtojiyev M.M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I jild. O‘zMU, Т.: 2004. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Lеksеmalarning ishlatilish doirasi

Leksemalarning mazmun guruhlari va mavzu to’dalari

Leksemalarning tizimiy birlashmalari. Lug‘aviy tizimlar,lug‘aviy-ma’noviy guruhlar

Umumiste’mol va chegaralangan leksika. Zamonaviy va yangi leksika

Leksemalar (leksosememalar) orasidagi semanтik munosabaтlar