Leksemalar (leksosememalar) orasidagi semanтik munosabaтlar - Tilshunoslik - Referatlar

Leksemalar (leksosememalar) orasidagi semanтik munosabaтlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

128 KB

Ko'chirib olish

Leksemalar (leksosememalar) orasidagi seman т ik munosaba т lar Reja: 1. Leksemalarda (leksosememalarda) sinonimik munosabat (leksosinonimlar) 2. Leksemalarda (leksosememalarda) antonimik (oppozitiv) munosabat (leksoantonimlar) 3. Leksemalar (leksosememalar) orasidagi assosiativ semantik munosabatlar 4. Leksemalarni (leksosememalarni) semantic guruhlash haqida

LEKSEMALAR (LEKSOSEMEMALAR) ORASIDAGI SEMAN Т IK MUNOSABA Т LAR Leksemalar (leksosememalar) o‘zaro sinonimik, antonimik (oppozitiv) va boshqa tur semantik munosabatlarda bo‘ladi. Leksemalarda (leksosememalarda) sinonimik munosabat (leksosinonimlar) Ideografik semalari teng, bir yoki bir necha jihati o‘zaro farqli leksemalar (leksosememalar) leksik sinonimlar (leksosinonimlar) deyiladi (yunoncha synonimos -  birgalikda nomlash  ). Masalan, yalqov-, dangasa- leksemalari hozirgi adabiy o‘zbek tilida ayni bir ideografik semalar yig‘imiga ega, ayni bir leksik ma'noni (  mehnat qilishni yoqtirmaydigan  ) anglatadi va ayrim belgi-xususiyati bilan farqlanib turadi, shunga ko‘ra bu leksemalar o‘zaro sinonim deyiladi. Leksosinonimlik kamida ikkita leksema (leksosemema) orasida vujudga keladi va tom ma'noda leksik paradigmaga teng bo‘ladi: 1) sinonimlarning leksik ma'nosi (ideografik semalari) teng bo‘lgani sababli ularni tanlab ishlatish mumkin, 2) shu xususiyatiga ko‘ra sinonimlar muntazam tuzum hosil etadi, 3) sinonimlik til qurilishining o‘ziga xos ichki (intralingvistik) hodisa bo‘lib, semantik mikrotuzum deyiladi. Sinonimik mikrotuzum ko‘pincha sinonimik qator deb nomlanadi. Bu til hodisasini sinonimik uya deb nomlash ham mavjud. Keyingi termin bilan nomlash ushbu til hodisasini aniqroq anglatadi: qator deyishda sinonimlarning o‘zaro zich munosabatdagi birliklar ekani ta'kidlanmaydi, uya deyishda esa ta'kidlanadi. Sinonimik munosabatga kirishuvchi leksik birliklarning miqdori cheklanmagan bo‘ladi: ikki va undan ortiq bo‘laveradi. Sinonimik uya til taraqqiyotiga bog‘liq holda o‘zgarishi mumkin: ayrim sinonim iste'moldan chiqib, uyadan ham chiqib ketadi, uyaga yangi sinonim qo‘shiladi. Leksik birliklar o‘zaro sinonim bo‘lishi uchun ular umumiylikka ham, farqli belgiga ham ega bo‘lishi lozim: leksik ma'no tarkibidagi ideografik semalari teng bo‘ladi; farqlanish odatda biror ideografik semaning ma'no qirrasida, baho semasida, nutq ko‘rinishiga birkitilish belgisida voqe bo‘ladi. Sinonimlar o‘zaro yuqorida sanalgan har uch jihati bilan yoki ikki jihati bilan, hatto bir jihati bilan farq qilishi mumkin. Sinonimlarga bunday uch jihatdan yondashib beriladigan tavsif - ularni uchga tasniflash emas, balki sinonimlarni har xil nuqtayi nazardan baholash; shunga ko‘ra bunday tavsiflar bir-birini inkor qilmaydi. Agar ikki leksema (leksosemema) har jihatdan teng bo‘lsa, o‘zaro farq-lovchi belgiga ega bo‘lmasa, leksik dubletlar deyiladi (Bu hodisani absolut sinonimiya deb nomlash ham mavjud). Leksik dubletlar odatda terminlarda uchraydi: ayni bir tushunchani anglatish uchun bir necha leksema ishlatiladi: affiks - qo‘shimcha kabi. Bunday debletlardan biri asli ortiqcha deyiladi. Agar bunday leksemalarda biror jihatdan farqlanish yuz bermasa, bittasi iste'moldan chiqib ketadi. Demak, leksik dubletlar – o‘tkinchi hodisa.

Leksik sinonimlar ideografik semasining ma'no qirrasi bilan farq-lanib tursa, ideografik sinonimlar deyiladi ( idea -  tushuncha  ,  tasavvur  ). Bunday sinonimlar ma'no sinonimlari ham deyiladi. Masalan, yanglish-, noto‘g‘ri-, xato- leksemalari ayni bir ma'noni anglatadi (ideografik semalari teng), shunga ko‘ra o‘zaro sinonim; lekin ma'no qirrasi farqli: yanglish fikr-, noto‘g‘ri fikr-, xato fikr- birikmalarining har birida fikrning chin emasligi anglatiladi, lekin xato fikrga nisbatan yanglish fikr- deyish bilan "ayblash" yumshatiladi, yanglish fikrga nisbatan xato fikr- deyish bilan "ayblash" kuchaytiriladi. Yuzaki qaraganda yuqoridagicha holat chaqqon-, epchil- leksemalarida ham mavjuddek ko‘rinadi. Aslida bu leksemalar boshqa-boshqa leksik ma'noni anglatadi: "chaqqon"lik "epchil"lik emas, epchil kishi chaqqon bo‘lishi ham, bo‘lmasligi ham mumkin. Demak, bular – har xil leksik ma'noni anglatuvchi leksemalar: chaqqon leksemasi oyoq-qo‘li yengil iborasi anglatadigan ma'noni, epchil leksemasi esa ishning ko‘zini biladigan iborasi anglatadigan ma'noni bildiradi. Ora- va o‘rta- leksemalari ham bosh leksik ma'nosida o‘zaro sinonim emas: ora- 1 -  ikki nuqtani ajratib turuvchi oraliq (masofa, vaqt)  o‘rta- 1 -  ikki nuqtani ajratib turuvchi oraliqning qoq yarmidagi nuqta (masofa, vaqt)  . Shunga ko‘ra Oraga qil ham sig‘maydi deyiladi-yu, lekin O‘rtaga qil ham sig‘maydi deyish xato. Bu yerdagi farq bir leksik ma'no doirasidagi farq bo‘lmay, ayrim-ayrim ma'nolar mavjud. Shu sababli Ikki o‘rtadagi uzun masofa Mening ko‘zlarimning nuri-la to‘lgan (Hamid Olimjon) deb ishlatish to‘g‘ri bo‘lmagan: o‘rta- leksemasi oldidan ikki- miqdor sifatlovchisini ishlatib bo‘lmaydi,  o‘rta  uzun yoki qisqa bo‘lmaydi; bu matnda asli ora- leksemasini ishlatish lozim edi. 3- §. Sinonimlar o‘zaro baho semasi bilan farqlansa, baholovchi sinonimlar deyiladi (Bu hodisa stilistik sinonimlar deb ham nomlanadi). Har bir sinonimik uyada odatda: a) baho semasi betaraf leksik birlik va b) baho semasi mavjud leksik birlik bo‘ladi. Masalan, yuz-, bet-, aft-, bashara-, chehra- sinonimik uyada yuz- leksemasi, kul-, iljay-, irjay-, tirjay-, ishshay-, hiringla-, tabassum qil-, xaxola-, xandon tashla- sinonimik uyada kul- leksemasi baho semasi jihatidan betaraf, qolgan leksemalarda esa baho semasi bo‘rtib turibdi. Sinonimlarda baho semasi: 1) ijobiy bo‘ladi: chehra-, jilmay-, tabassum qil- leksemalaridagi kabi; 2) salbiy bo‘ladi: aft-, bashara-, irjay-, tirjay-, ishshay- leksemalaridagi kabi. Leksemalarni tanlab ishlatishda sinonimlarning baho semasiga alohida e'tibor beriladi, chunki baho semasi shu leksema (leksosemema) anglatayotgan voqelikka so‘zlovchining ijobiy yoki salbiy munosabatini bildirib turadi. Sinonimlar o‘zaro nutq uslublariga birkitilish belgisi bilan farq-lansa, uslubiy sinonimlar deyiladi. Masalan, yuz-, bet-, aft-, bashara-, chehra- sinonimlaridan yuz- leksemasining ishlatilishi nutq uslublari bo‘yicha chegaralanmagan, bet-, aft-, bashara- leksemalari asosan so‘zlashuv nutqida, cheh-ra- leksemasi esa asosan badiiy nutqda ishlatiladi. Uslubiy sinonimlar quyidagicha voqe bo‘ladi: 1) umumnutq leksemasi (nutqning barcha ko‘rinishlarida ishlatilaveradigan leksema) bilan badiiy nutq leksemasi orasida: nur- – umumnutq leksemasi,

yog‘du- – badiiy nutq leksemasi, peshana- – umumnutq leksemasi, manglay- – badiiy nutq leksemasi, xat- - umumnutq leksemasi, maktub- – badiiy nutq leksemasi kabi; 2) umumnutq leksemasi bilan rasmiy nutq leksemasi orasida: tuga- - tamom bo‘l-, qatnash- - ishtirok et- kabi; 3) umumnutq leksemasi bilan so‘zlashuv nutqi leksemasi orasida: yana- – tag‘in-, boshqa- – bo‘lak-, almash- - alish- kabi; 4) so‘zlashuv nutqi leksemasi bilan badiiy nutq leksemasi orasida: aft- – chehra-, bo‘lak- – o‘zga- kabi. 5- §. Yuqorida sinonimlarga uch jihatdan yondashildi. 1) leksik ma'no qirrasi jihatidan, 2) baho semasi jihatidan, 3) nutq ko‘rinishlariga xoslanish belgisi jihatidan. Shu tavsiflar asosida sinonimik uyaning bosh leksemasi belgilanadi. Sinonim uyadagi bosh leksemaga dominanta deyiladi (lot. dominantis -  hukmron  ). Dominanta deb odatda sinonimik uyadagi leksik ma'no mundarijasi barcha sinonimlar uchun umumiy, baho semasi betaraf, umumnutqqa xos leksema tanlanadi. Masalan, yuz-, bet-, aft-, bashara-, chehra- sinonimlaridan yuz- leksemasi, shirin-, mazali-, lazzatli-, laziz- sinonimlaridan shirin- leksemasi - dominanta. Dominantani belgilab olish sinonimlar lug‘atini tuzish ishida katta ahamiyatga ega: a) sinonimik uya shu dominanta asosida lug‘atdan joy oladi; b) sinonimlar anglatgan ma'no shu dominantaning ma'nosi asosida ta'riflanadi, so‘ngra shu uyadagi har bir sinonimning o‘ziga xos ma'no qirrasi, baho semasi, nutqiy xoslanish belgisi va boshqa xususiyatlari tasvirlanadi. Sinonimik munosabat: 1) bir tilning o‘z leksemalari orasida bo‘ladi. Bu – har bir tilning o‘z ichki taraqqiyoti bilan yuzaga keladigan holat. Masalan, gapir-, so‘zla-; yanch-, tuy- kabi sinonimlar o‘zbek tilining o‘z imkoniyati asosida yuzaga kelgan; 2) o‘z leksema bilan o‘lashma leksema orasida bo‘ladi. Masalan, oz-, kam-; barcha-, hamma-; toza-, pok-; yolg‘on-, soxta- (o‘zbekcha – tojikcha); ayirma-, farq-, tafovut-; bo‘lak-, qism-; kishi-, inson-, odam-; uyushma-, ittifoq- (o‘zbekcha – arabcha) kabi; 3) o‘zlashma leksemalar orasida ham voqe bo‘ladi. Masalan, analiz-, tahlil- (yunoncha – arabcha), maktub-, noma- (arabcha – tojikcha); rasm-, odat- (arabcha – arabcha) kabi. Demak, sinonimik munosabat avvalo o‘zbek tili lug‘at boyligidagi o‘z qatlam leksemalari orasida voqe bo‘ladi. Shu bilan birga, boshqa tildan leksema o‘zlashtirish oqibatida ham sinonimik munosabat yuzaga kelishi mumkin. Sinonimik uyadagi leksemalar tuzilishiga ko‘ra turlicha bo‘lishi mumkin. Sinonimik munosabat: 1) tub leksemalar orasida bo‘ladi: bop-, mos-; yoq-, tomon-; o‘rin-, joy- (ayrim leksik ma'nolarida) kabi; 2) tub leksema bilan hosila leksema orasida bo‘ladi: pog‘ona-, bosqich-; tuga-, tamom bo‘l- kabi;

3) hosila leksemalar orasida bo‘ladi. Bunda yasash asosi bo‘lgan leksemalar o‘zaro: a) sinonim bo‘ladi: sanoqli-, hisobli- (sanoq-, hisob-); g‘azablan-, qahrlan- (g‘azab-, qahr-) kabi; b) yaqin ma'noli bo‘ladi: kuyla-, xonish qil- (kuy-, xonish-); yosh-yalang-, yigit-yalang- (yosh-, yigit-) kabi. I z o h l a r: 1. Ayni bir leksemadan har xil affiks bilan yasalishlar ham sinonimik munosabat hosil etishi mumkin. Bunda asli affikslar sinonim bo‘ladi. Masalan, ilmoq, ilgak sinonimlarida asli -moq, -gak affikslari o‘zaro sinonim. 2. Ba'zan bir o‘zakning har xil ko‘rinishlaridan yasalishlar ham sinonimik munosabat hosil etadi. Bunday holat asosan arabcha o‘zlashtirmalarda voqe bo‘ladi. Masalan, haqsiz-, huquqsiz- leksemalari asli arabcha o‘zakning birlik ( haq- ) va ko‘plik ( huquq- ) shakllaridan yasalgan; taqqosla-, qiyos qil- sinonimlaridagi qiyos, taqqos qismlari asli bir arabcha o‘zakdan hosil qilingan. Demak, sinonimlarning yuzaga kelishiga sabablardan biri – leksema hosil qilinishi. Sinonimik uyadagi leksemalar tildagi mavqei jihatidan ham turlicha bo‘ladi. Sinonimik munosabat: 1) umumtil birliklari orasida bo‘ladi: chumoli-, qumursqa-; kun-, quyosh-; chop-, yugur- kabi; 2) umumtil birligi bilan shevaga xos birlik orasida bo‘ladi: asal-, bol-; yana-, tag‘in-; ozg‘in-, oriq- kabi; 3) shevalarga xos birliklar orasida bo‘ladi: g‘o‘ra-, dovuchcha-; sapcha-, xamak-, bolacha-, tugunak- kabi. Demak, sinonimiyaga umumtil nuqtayi nazaridan yondashuv bilan adabiy tilning o‘zi nuqtayi nazaridan yondashuv farq qiladi. Shevalarga xos birliklar – adabiy til sinonimiyasining boyish manbalaridan biri. Shu o‘rinda evfemizm tufayli voqe bo‘ladigan sinonimik munosa-batni ham ta'kidlab o‘tish kerak. Qo‘pol, yomon taassurot qoldiradigan leksemani bunday xususiyati yo‘q leksema bilan almashtirish hodisasiga evfemizm deyiladi (yunoncha euphemo -  yaxshi, silliq gapiraman  ). Hodisaning o‘zi-dan tashqari, ana shunday "silliqlovchi" leksema ham evfemizm deb yuriti-ladi. Masalan, o‘l-, qazo qil-; ikkiqat- – xomilador-; semiz- – go‘shtdor-, to‘la- kabi. Sinonimiya ko‘pma'nolilik hodisasi bilan uzviy bog‘langan, chunki sinonimik munosabat leksemalarda leksik ma'nolar bo‘yicha voqe bo‘ladi. Т o‘g‘ridan to‘g‘ri leksema bilan leksema sinonim bo‘lishi uchun ular bir leksik ma'noli bo‘lishi lozim. Ko‘pma'noli leksemalarda har bir semema boshqa bir leksema bilan (agar u birma'noli bo‘lsa) yoki semema bilan (agar u ko‘pma'noli bo‘lsa) sinonimik munosabatga kirishadi. Masalan, bosh- leksemasi bir sememasida to‘ng‘ich- leksemasi bilan, ikkinchi sememasida asosiy- leksemasi bilan sinonimik munosabat hosil qiladi. Leksik ma'no turlari jihatidan qaraganda sinonimik munosabat: 1) bosh (to‘g‘ri) ma'nolar orasida bo‘ladi; bu – asosiy holat: butunlay-, tamomila- kabi;

2) bosh (to‘g‘ri) ma'no bilan hosila (ko‘chma) ma'no orasida; bunday hodisa anchagina uchraydi: to‘ng‘ich-, bosh-; puxta-, pishiq- kabi; 3) hosila (ko‘chma) ma'nolar orasida bo‘ladi; bunday holat ko‘p emas. Masalan, gapning mag‘zi-, gapning tuzi- birikmalaridagi mag‘iz-, tuz- leksemalari o‘zaro hosila ma'nolarida sinonim bo‘ladi. Leksik qo‘llash (nutqiy ma'no) asosida sinonim yuzaga kelmaydi. chunki nutqiy ma'no lisoniy birlik deb emas, balki nutq hodisasi deb qaraladi. Sinonimik munosabat lisoniy birliklar orasida yuzaga keladi, shu asosda uzual sinonimiya deb yuritiladi (lot. usus -  odat  ,  qoida  ). Sinonimik munosabat lisoniy ma'no bilan nutqiy ma'no orasida voqe bo‘lsa, kontekstual sinonimiya (nutqiy sinonimiya) deb nomlanadi. Kontekstual sinonimiya rang-barang bo‘lib, nutqda muhim vazifa bajaradi. Bunday sinonimik munosabat nutqning o‘zida voqe bo‘ladi, shu aniq nutqdan (matndan) tashqarida yo‘qqa chiqadi. Bunday sinonimik munosabat, masalan, olmosh bilan boshqa turkum leksemasi orasida, olmosh bilan birikma, jumla, hatto abzas orasida, shaxs, narsa, mavhum tushuncha nomi bilan shuning tasviriy muqobili orasida ( Pushkin, "Yevgeniy Onegin"ning muallifi kabi) paydo bo‘ladi va b. Masalan, Abdulla Qahhorning "Sarob" romani haqida fikr bildirilganda har gal Abdulla Qahhor deb qaytaraverish uslubni buzadi. Shu sababli kontekstual sinonimiyadan keng foydalaniladi: bir o‘rinda adib deyilsa, ikkinchi o‘rinda yozuvchi deb, uchinchi o‘rinda roman muallifi yoki muallif deb ishlatiladi. Lug‘aviy birliklar sifatida adib-, yozuvchi-, muallif- leksemalari o‘zaro sinonim emas, lekin ma'lum bir kontekst doirasida bu leksemalar o‘zaro va Abdulla Qahhor atoqli otiga kontekstual sinonim bo‘lib keladi. Sinonimik munosabat til taraqqiyotining muayyan bir bosqichi doirasida belgilanadi. Shunga ko‘ra ilgari poetik asarlarda qo‘llanib, hozir iste'moldan chiqib ketgan kavkab- (arabcha  yulduz  ) leksemasi bilan yulduz- leksemasi hozirgi o‘zbek tili nuqtayi nazaridan sinonimlar deb qaralmaydi. Har xil ijtimoiy tuzumga taalluqli tushunchalarni anglatadigan leksemalar ham o‘zaro sinonim deb qaralmaydi, chunki bularni hozirgi tilda biri o‘rnida ikkinchisini ishlatib bo‘lmaydi: sudya-, qozi-, militsioner-, politsiyachi- kabi. Sinonimlar – tilning boy ekanini, taraqqiyot darajasini ko‘rsatib turuvchi hodisalardan biri. Sinonimlar yordamida nozik ma'no qirralari anglatiladi, voqelikka turlicha baho, munosabat ifodalanadi. Sinonimlardan birini tanlab ishlatish bilan voqelikning ma'lum bir qirrasi bo‘rttirib anglatiladi, ifodalanadi. Sinonimlarni ishlatishda har gal ular orasidagi ayirmalar bilan hisoblashishga to‘g‘ri keladi. O‘z fikrini anglatishda, voqelikka o‘z munosabatini ifodalashda yagona o‘rinli leksemani sinonimlari orasidan tanlab ola bilish kerak. Sinonimlardan yana nutqni ixcham, ravon tuzishda, shuningdek talaffuzni qulaylashtirishda ham foydalaniladi. Bulardan tashqari, sinonimlar bilan juft leksemalar ham tuziladi: or-nomus-, baxt-saodat- kabi. Leksemalarda (leksosememalarda) antonimik (oppozitiv) munosabat (leksoantonimlar)

Ideografik semalaridan odatda bir semasi zid, qolgan semalari aynan ikki leksema (leksosemema) biri ikkinchisiga nisbatan antonim deyiladi (yunoncha anti -  zid  ,  qarshi  ; onyma -  ism  ). Bunday ma'no munosabati oppozitiv munosabat ham deyiladi (lot. oppositivo -  zid qo‘yish  ). Masalan, oz- – ko‘p-, tez- – sekin-, jonli- – jonsiz- leksemalari orasida bo‘lgani kabi. Antonimlik ikki til birligi orasidagi ma'no munosabati bo‘lib, ikkisi birgalikda antonimik juftlikni tashkil qiladi. Antonimlardan biri yoki har ikkisi o‘z sinonimiga ega bo‘lishi mumkin, lekin shunda ham antonimik juftlik holati buzilmaydi. Masalan, ko‘p- leksemasining mo‘l-, bisyor- kabi sinonimlari mavjud, shunga ko‘ra bu leksemalar oz- - ko‘p-, oz- – mo‘l-, oz- – bisyor- kabi antonimik juftliklarda qatnashadi. Antonimik munosabat odatda bir turkum leksemalari orasida bo‘ladi (yuqoridagi misollar). Bu – asosiy holat. Ba'zan antonimik munosabat ot leksemaning belgi ma'nosi bilan sifat leksema orasida voqe bo‘ladi: bosh- (  to‘ng‘ich  ) – oxir- kabi. Sifat leksemaga fe'l leksemaning sifatdosh shakli antonim bo‘ladi. Bunda sifatdosh shakli fe'l leksemaning bo‘lishli shaklidan ham, bo‘lishsiz shaklidan ham hosil qilingan bo‘lishi mumkin: xom- – pishgan-, o‘tkir- – o‘tmas- kabi. Sifat leksema bilan ma'no munosabatiga kirishuvi oqibatida bunday sifatdosh shaklidagi fe'lning ma'nosida yangi mundarija yuzaga keladi, mustaqil leksemaga aylanadi ( pishgan- – pishmagan-, pishgan- – xom-; o‘tmas- – o‘tar-, o‘tmas- – o‘tkir- munosabatlarini qiyoslang). Antonimik munosabat asosan belgi anglatuvchi leksemalarda mavjud, ay- niqsa sifat leksemalarda, ravish leksemalarda ko‘p: yaxshi- – yomon-, och- – to‘q-, yaqin- – uzoq- kabi. Fe'l leksemalarda u qadar ko‘p emas: ol- - ber-, kir- - chiq- kabi. Ot leksemalarda esa antonimik munosabat asosan belgi-holat otlarida, biror belgisiga ko‘ra zidlash mumkin bo‘lgan voqelikni angla-tuvchi otlarda mavjud: tinchlik- – urush-, mehr- – nafrat-, aka- – uka-, opa- – singil-, amaki- – tog‘a- kabi. Antonimik munosabat ba'zi turkumlarda (masalan, son, olmosh turkumlarida) umuman yo‘q. Ko‘rinadiki, barcha leksemalar (leksosememalar) antonimik munosabat hosil etavermaydi. Semema anglatadigan leksik ma'no o‘z ziddiga ega bo‘la olsa-gina, antonimik munosabat voqe bo‘lishi mumkin. Masalan, kitob-, soat-, ko‘z- leksemalarining leksik ma'nolarida bunday zidlanuvchi ma'no munosabati hosil etish imkoniyati yo‘q; toza-, arzon-, avval- leksemalarining leksik ma'nolarida esa bunday imkoniyat bor: toza- – iflos-, arzon- - qimmat-, avval- – keyin- kabi. Antonimlar ifoda jihatiga ko‘ra har xil bo‘lishi lozim: sog‘- - kasal- kabi. Antonim leksemalar bir asosdan yasalgan bo‘lishi mumkin, bunda leksema yasovchi affikslar o‘zaro antonim bo‘ladi: ongli- - ongsiz- kabi. Demak, antonimlar boshqa-boshqa leksema bo‘lishi kerak (Sinonimlarda ham xuddi shunday). Ba'zan bir leksemaning leksik ma'nolari o‘zaro zidlanish hosil etadi: bosh- (  muqaddima  ) – bosh- (  oxir  ) kabi. Ko‘chaning boshi- birikmasida ko‘chaning boshlanishini ham, oxirini ham tushunish mumkin. Bunday holatni antonimik munosabat deb emas, balki ko‘pma'nolilik doirasida voqe bo‘ladigan hodisa deb

baholash to‘g‘riroq. Fanda enantiosemiya deb yuritiladigan bunday hodisa juda oz uchraydi (yunoncha en -  oldidagi  ). Ma'no jihatidan antonimlar o‘zaro bog‘lanishli bo‘ladi: birini aytish bilan shuning ziddi ko‘z oldiga keladi, birining ma'nosi antonimiga qarshi qo‘yilganda aniq gavdalanadi: qalin- – yupqa- kabi. Oddiy inkorning o‘zi hali antonimlik emas. Masalan, ayt- - aytma-, aytar- – aytmas- kabilar biri ikkinchisining inkori, lekin ularni o‘zaro antonim deb bo‘lmaydi. Asli bular – ikki leksema emas, balki bir leksemaning ikki (bo‘lishli va bo‘lishsiz) shakli. Antonimik munosabat esa ikki leksema orasida voqe bo‘ladi, bunda inkor etish yangini nomlash orqali yuz beradi. Masalan, shirin- – achchiq- leksemalari biri ikkinchisini o‘zi anglatadigan ma'nosi bilan, yangini nomlash bilan inkor etadi. Demak, antonimik munosabat hosil etuvchi leksemalar biri ikkinchisini yangini nomlash orqali inkor etishi, leksik ma'nolar biri ikkinchisining ziddi bo‘lishi lozim. Masalan, dono- va ahmoq-, bir- va ming-, yiqil- va tur- leksemalari o‘zaro antonim emas, chunki bular yuqoridagi shartlarga javob bermaydi. Dono- leksemasiga nodon- leksemasi, ahmoq- leksemasiga aqlli- leksemasi antonim. Т ur- leksemasining bosh (to‘g‘ri) ma'nosiga yot- leksemasining bosh (to‘g‘ri) ma'nosi antonim, lekin yiqil- leksemasiga antonim yo‘q. Shuningdek, ana- – mana-; shu- – o‘sha-, u- – bu- ko‘rsatish birliklari o‘zaro zid ma'nolarni bildirmaydi. Bu birliklarning ma'nosidagi farq - zid yo‘nalishda emas, balki bir yo‘nalishda yotuvchi masofa (vaqt) oralig‘ida. Qiyoslang: yo‘g‘on ingichka mana (shu, bu) ana (u, o‘sha) Sinonimik munosabatda bo‘lganidek, antonimik munosabatda ham leksik ma'noga asoslaniladi. Birma'noli leksemalarda to‘g‘ridan to‘g‘ri leksema bilan leksema antonimiyasi haqida gapirish mumkin, masalan, adabiy tildagi pakana- – novcha- leksemalarida bo‘lgani kabi. Ko‘pma'noli leksemalarda esa har bir leksik ma'no o‘z antonimiga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, tirik- leksemasining bir sememasiga o‘lik- leksemasining bir sememasi ( tirik tabiat- – o‘lik tabiat- ), tirik- leksemasining boshqa bir sememasiga lanj- leksemasining bir sememasi ( tirik osh- – lanj osh- ) antonim. Ko‘pma'noli leksemaning har bir sememasiga antonim bo‘lishi shart emas. Masalan, baxil- leksemasining bir sememasiga antonim bor ( baxil odam- – saxiy odam- ), lekin boshqa bir sememasiga antonim yo‘q ( baxil- leksemasining nazarda tutilayotgan sememasiga ich(i) qora iborasi sinonim, ko‘ngli(i) oq iborasi antonim). Demak, antonimik munosabat ham, xuddi sinonimik munosabatda bo‘lganidek, leksemalar orasidagi munosabat emas, balki sememalar orasidagi munosabat. Antonimiya turli leksik ma'nolar orasida voqe bo‘ladi: 1) bosh (to‘g‘ri) ma'nolar orasida: inson- - hayvon- kabi; 2) bosh (to‘g‘ri) ma'no bilan hosila (ko‘chma) ma'no orasida: kichkina- – devday- kabi;

3) hosila (ko‘chma) ma'nolar orasida: uzoq ( qarindosh ) – yaqin ( qarindosh ) kabi. Boshdan oyoq kabi ishlatishda har ikki leksema hosila (ko‘chma) ma'nosi bilan qatnashadi. Odatda biror leksemaga xos leksik ma'noni ta'riflashda bu leksik ma'noning sinonimi bilan antonimi ham hisobga olinadi. Masalan, quyuq choy- birikmasidagi quyuq- leksemasining ma'nosini ta'riflashda uning sinonimini ( achchiq- ) va antonimini ( suyuq- ) ko‘rsatish foydali: " quyuq-: achchiq- leksemasiga sinonim, suyuq- leksemasiga antonim" kabi. Ba'zi leksik ma'nolarga ham sinonim, ham antonim keltirish imkoniyati bo‘lmaydi. Masalan, suyuq choy- birikmasidagi suyuq- leksemasining leksik ma'nosiga antonim bor ( quyuq choy- ), lekin sinonim yo‘q ( bemaza choy- birikmasidagi bemaza- leksemasini sinonim deb bo‘lmaydi, chunki quyuq choy ham bemaza bo‘lishi mumkin). Leksik qo‘llash (nutqiy ma'no) asosida antonimik munosabat hosil bo‘lmaydi (Sinonimik munosabatda ham shunday). Lisoniy ma'no bilan nutqiy ma'no orasida zidlanish voqe bo‘lsa, uni kontekstual antonimiya deb nomlaydilar. Bunday antonimiya har gal nutqning o‘zida voqe bo‘ladi, konkret nutqdan (matndan) tashqarida yo‘qqa chiqadi. Masalan, o‘t- (  olov  ) leksemasi bilan suv- leksemasi (shuningdek u- ko‘rsatish birligi bilan bu- ko‘rsatish birligi) o‘zaro antonim emas; ma'lum matnda-gina antonimik munosabat hosil etib turishi mumkin: O‘tga ham, suvga ham o‘zini urishga tayyor (Oybek). Dam u uchiga boradi, dam bu uchiga keladi kabi. Antonimik munosabat til birliklari orasida voqe bo‘ladi. Shunga ko‘ra ilmiy leksemasi bilan ilmga xilof- birikmasini o‘zaro antonim deb bo‘lmaydi, chunki birinchisi – til birligi, ikkinchisi – erkin birikma, nutq birligi. Asli ilmiy- leksemasiga g‘ayriilmiy- leksemasi antonim. Ilmiy- bilan ilmga xilof- munosabatini kontekstual antonimiya deyish mumkin. Antonimlar, avvalo, leksemalarning leksik ma'nosini izohlashda ma'lum ahamiyatga ega. Ikkinchidan, antonimlardan antiteza hosil etishda foydalaniladi (fr. antithese -  zid qo‘yish  ). Bunday antiteza maqollarda ayniqsa ko‘p: Yaxshidan ot qolar, yomondan dod ( ot- – dod- munosabati – kontekstual antonimiya); Kattaga hurmatda bo‘l, kichikka izzatda bo‘l kabi. Uchinchidan, antonimlar bilan juft leksema tuziladi; bunda yo ma'no umumlashadi, yoki yangi leksik ma'no anglashiladi (keyingisi – asosiy holat): erta-kech-, qishin-yozin-, o‘g‘il-qiz-, keldi- ketdi- kabi. Leksemalar (leksosememalar) orasidagi assosiativ semantik munosabatlar Leksemalar (leksosememalar) orasidagi assosiativ munosabatlar asli ekstralingvistik hodisa bo‘lib, voqelikdagi shunday munosabatlarning tildagi (leksemalardagi) in'ikosidan, nomlanishidan iborat (lot. associatio -  birlashish  ). Sinonimik, antonimik (oppozitiv) munosabatlarda bo‘lganidek, assosiativ semantik munosabat ham umumiy (integral) va farqli (differensial) ideografik semalar asosida belgilanadi. Leksemalarni birlashtirish, guruhlashda leksik ma'nolar tarkibidagi umumiy ideografik semalar asos bo‘ladi, bunday leksemalarni

ichki tasniflash va tavsiflash esa farqli ideografik semalar bo‘yicha amalga oshiriladi. 1. Leksik ma'nosi darajama-daraja farqlanib (ortib, kuchayib) boruvchi leksemalar orasidagi munosabat: bino- – koshona- - qasr- leksemalari o‘zaro, xalta- – to‘rva- - qop- - qanor- leksemalari o‘zaro, toy- - qulun- – do‘nan- leksemalari o‘zaro, chaqaloq- - go‘dak- leksemalari o‘zaro shunday ma'no munosabati hosil etadi. Leksemalar (leksosememalar) orasidagi bunday semantik munosabatni ziddiyat deyish o‘rinli emas. Barcha til birliklari orasidagi munosabatlar ziddiyatga (oppozitsiyaga) asoslanadi deb tushunish natijasida leksemalar orasidagi har qanday farqlanishni ham ziddiyat deb talqin qilish yuzaga keldi. Aslida  zidlanish  ni  farqlanish  ning bir ko‘rinishi deb baholash lozim. Yuqorida tasvirlangan hodisani darajali semantik munosabat deyish kifoya. Darajali semantik munosabat ikki leksema orasida ham voqe bo‘laveradi; lekin uch va undan ortiq leksema orasida voqe bo‘lsa, leksik ma'noning darajama- daraja farqlanib (ortib) borishi ochiqroq ko‘rinadi. 2. Keng tushunchani, jins tushunchasini, butun tushunchasini anglatuvchi leksema (leksosemema) bilan tor tushunchani, tur tushunchasini, qism tushunchasini anglatuvchi leksema (leksosemema) orasidagi semantik munosabat. Bunday hodisa pog‘onali semantik munosabat deyiladi. Masalan, bola- (  farzand  ) leksemasi bilan o‘g‘il-, qiz- leksemalari, daraxt- leksemasi bilan tol-, terak- kabi leksemalar, ot- (  ish hayvoni  ) leksemasi bilan ayg‘ir-, baytal- leksemalari, vaqt- leksemasi bilan on-, lahza- leksemalari, qo‘y- leksemasi bilan qo‘chqor- leksemasi o‘zaro shunday ma'no munosabati hosil etadi. 3. Т ur tushunchasini anglatuvchi leksemalar (leksosememalar) orasidagi semantik munosabat. Bunday hodisa teng qiymatli semantik munosabat deyiladi. Masalan, tol-, terak-, qayin- leksemalari o‘zaro, karch-, tilim- leksemalari o‘zaro, kitob-, daftar-, ruchka- leksemalari o‘zaro shunday ma'no munosabati hosil etadi. Leksemalarni (leksosememalarni) semantik guruhlash haqida Leksemalarning (leksosememalarning) leksik ma'no asosida guruhlanishiga leksik-semantik guruh (LSG) deyiladi. Eng yirik LSG deb leksemalarning turkumlarga ajratilishi ko‘rsatiladi: ot leksemalar LSGi, fe'l leksemalar LSGi kabi. Bunday LSGlarga leksemalar leksik ma'nosi tarkibidagi bosh ideografik sema (eng keng ko‘lamli sema) asosida birlashtiriladi; masalan,  predmet  semasi asosida ot leksemalar LSGi,  predmetning harakat-holati  semasi asosida fe'l leksemalar LSGi ajratiladi. Har bir turkum LSGi o‘z navbatida bir qancha LSGlarga, agar bunday ajratilgan LSG hajman katta bo‘lsa, o‘z navbatida yana kichikroq LSGlarga ajratiladi. Hajman eng kichik LSG-gina (masalan, predmetning hidini angla-tuvchi LSG xushbo‘y-, sassiq-, qo‘lansa- kabi sanoqli leksemalardan-gina iborat) yana LSGlarga bo‘linmaydi, faqat ichki tasnif amalga oshiriladi (masalan, ijobiy yoki salbiy hidni anglatishiga ko‘ra, leksik ma'nosining darajalanishiga ko‘ra tasniflanadi).

LSGdan tashqari, leksemalar semantik maydonlarga (SM) ham birlashtiriladi. SMning LSGdan asosiy farqi shuki, bir necha turkum leksemalari bir arxisema asosida qamrab olinadi. Masalan,  nutq faoliyati  SMga  nutq  arxisemasi asosida ot leksemalar ham, fe'l leksemalar ham birlashtiriladi va b. Leksemalarni tizim sifatida o‘rganish nuqtayi nazaridan LSGlar muhim ahamiyatga ega. LSGlarga ajratilish asosan ot, sifat, fe'l, ravish turkumlariga xos. Har bir turkum leksemalari LSGlarga turlicha ajratiladi. Leksemalarni LSGlarga ajratish va ichki tasniflash semalar (ma'no uzvlari) asosida amalga oshiriladi. Leksemalarni LSGlarga birlashtirishni va ajratishni semik tahlil (ma'no uzvlari asosidagi tahlil) usuli bilan amalga oshirish orqali tilning lug‘at boyligini tizim sifatida chuqur anglash va tavsiflashga erishiladi. O‘zbek tili lug‘at boyligini shunday usul bilan o‘rganish avj olib bormoqda. 2- §. Ot leksemalar leksik ma'nosining tabiatiga qarab turli-tuman LSGlarga ajratiladi; masalan, dastlab kishi otlari va narsa otlariga ajratilib, kishi otlari o‘z navbatida qarindosh-urug‘chilik nomlari, amal-mansab nomlari kabi LSGlarga birlashtiriladi. Juda ko‘p LSGlar narsa otlarida mavjud: tana a'zolarining nomlari, kiyim-kechak nomlari, o‘simlik nomlari va b. Ayrim LSGlar hajman keng bo‘lib, o‘z navbatida yana kichikroq LSGlarga ajratiladi; masalan, hayvon nomlari LSGi uy hayvonlarining nomlari, yovvoyi hayvonlarning nomlari LSGlariga, bular o‘z navbatida yana kichikroq LSGlarga ajratiladi. Т urkiy tillar bo‘yicha, shu jumladan o‘zbek tili bo‘yicha ot leksemalar doirasida qanday LSGlar mavjudligi hali to‘liq aniqlanmagan, faqat qavm- qarindoshlik nomlari, tana a'zolari nomlari, hayvon nomlari kabi bir necha LSGlar o‘rganilgan. Qavm-qarindoshlik nomlari LSGi o‘z navbatida bir necha kichikroq LSGlarga ajratiladi. Bunda LSGni turlicha asoslar bilan ajratish mumkin. Qavm-qarindoshlik nomlari doirasida, masalan,  bir avlod kishilari nomlari  LSGini ajratish va quyidagicha tasvirlash mumkin. Yosh jihatidan kishi dastlab bola- deyiladi va bu tushuncha o‘zbek tilida farzand-, zurriyot- leksemalari bilan ham anglatiladi. Bu leksemalar sinonimik uyaga birlashib, paradigmatik munosabat hosil etadi. LSGga bu sinonimik uyaning dominantasi (bosh leksemasi) sifatida bola- leksemasi kiritiladi. Bola yosh jihatidan chaqaloq- va go‘dak- deb farqlanadi, bu leksemalar o‘zaro darajali ma'no munosabati hosil etadi:  yangi tug‘ilgan bola  -  emizikli bola  . Bola- leksemasida  jins  semasi yo‘q, shunga ko‘ra jins o‘g‘il bola-, qiz bola- deb farqlanadi; odatda o‘g‘il-, qiz- leksemalarining yolg‘iz o‘zi ishlatiladi; bu leksemalar o‘zaro antonimik (oppozitiv) munosabat hosil qiladi. O‘g‘il balog‘at yoshiga yetish oldida o‘spirin-, balog‘at yoshiga yetganida yigit- deyiladi; bu leksemalar o‘zaro darajali semantik munosabat hosil etadi. Bunday darajali munosabat hosil etish qiz- leksemasiga nisbatan yo‘q: qiz- leksemasining o‘zi ishlatilaveradi. Oila qurayotgan yigit kuyov-, qiz esa kelin- deyiladi; yigit- - kuyov-, qiz- - kelin- leksemalari darajali semantik munosabat, kuyov- - kelin- leksemalari esa antonimik (oppozitiv) munosabat hosil qiladi. Kuyov bilan kelin oila sifatida

yashay boshlaganidan keyin er- bilan xotin- deyiladi; bu leksemalar antonimik (oppozitiv) munosabat hosil qiladi; kuyov- - er-, kelin- - xotin- munosabati esa darajali semantik munosabatning bir ko‘rinishiga teng. Oilada bola tug‘ilganidan keyin er ota- mavqeiga, xotin esa ona- mavqeiga erishadi; ota- - ona- leksemalari antonimik (oppozitiv) munosabat hosil etadi; er- - ota-, xotin- - ona-, ota- - bola-, ona- - bola- leksemalari esa darajali semantik munosabatning ko‘rinishlarini aks ettiradi. Shundan keyingi semantik munosabat yana bola- leksemasidan boshlab keyingi avlod uchun takrorlanadi. Aytilganlarni chizmada quyidagicha aks ettirish mumkin: bola- chaqaloq- go‘dak- o‘g‘il- qiz- o‘spirin- yigit- kuyov- kelin- er- xotin- bola- ota- ona- 3- §. Sifat leksemalar leksik ma'nosining tabiatiga ko‘ra, bosh ideografik semasi asosida quyidagicha LSGlarga ajratiladi: 1) kishining aqliy hamda hissiy belgi-xususiyatini bildiruvchi sifatlar: aqlli-, ahmoq-, dono-, nodon-, ziyrak-, xushyor-, sinchkov-, dovdir-, loqayd-, o‘jar-, to‘pori-, shaddod-, dangasa-, qaysar-, yuvosh-, mo‘min-qobil-, mag‘-rur-, hokisor- kabi; 2) kishining jismoniy belgi-xususiyatini bildiruvchi sifatlar: semiz-, ozg‘in-, cho‘loq-, mayib-, g‘ilay-, kar-, soqov-, yosh-, qari-, keksa- kabi; 3) kishining ruhiy belgi-xususiyatini bildiruvchi sifatlar: xursand-, xushchaqchaq-, xafa-, g‘amgin-, ma'yus-, tashvishli-, tetik-, tajang-, darg‘azab-, baquvvat-, ojiz-, zaif- kabi; 4) kishi qiyofasi belgisini bildiruvchi sifatlar: chiroyli-, go‘zal-, xushbichim-, xunuk-, badbashara- kabi;

5) kishining ijtimoiy holatini bildiruvchi sifatlar: boy-, badavlat-, o‘rtahol-, kambag‘al-, qashshoq-, faqir-, yetim-, musofir- kabi; 6) rang-tus bildiruvchi sifatlar: oq-, qora-, ko‘k-, yashil-, sariq-, qizil-, malla-, zangor- kabi; 7) ta'm-maza bildiruvchi sifatlar: shirin-, lazzatli-, achchiq-, chuchmal-, nordon-, sho‘r-, bemaza- kabi; 8) hid bildiruvchi sifatlar: xushbo‘y-, badbo‘y-, sassiq-, qo‘lansa- kabi; 9) harorat bildiruvchi sifatlar: issiq-, sovuq-, iliq-, salqin- kabi; 10) tinch-notinchlik bildiruvchi sifatlar: tinch-, jimjit-, sokin-, bezovta- kabi; 11) ho‘l-quruqlik bildiruvchi sifatlar: ho‘l-, quruq-, nam-, shilta-, shalabbo- kabi; 12) vazn bildiruvchi sifatlar: og‘ir-, yengil- kabi va b. Sifat leksemalarda ajratiladigan LSGlardan biri – ko‘lam sifatlari. Bu LSGga mansub sifatlar predmetning masofa (oraliq), shakl, hajm jihatiga ko‘ra belgisini anglatadi. Oraliq ko‘lamini bildiruvchi sifatlar predmet ko‘lamining uch jihati – bo‘y ko‘lami, en ko‘lami, yon ko‘lamidan birini anglatadi (Misollari quyiroqda). Shakl ko‘lamini bildiruvchi sifatlar predmetning ayni vaqtda ikki – en va yon – ko‘lamini anglatadi: yo‘g‘on-, ingich-ka- kabi. Hajm ko‘lamini bildiruvchi sifatlar esa predmetning ayni vaqtda uch – bo‘y, en, yon – ko‘lamini anglatadi: yapaloq-, yassi- kabi. Oraliq (masofa) ko‘lamini bildiruvchi sifatlar predmetning: 1) bo‘y ko‘lamini anglatadi (Misollari quyiroqda); 2) en ko‘lamini anglatadi: keng-, tor- kabi; 3) yon ko‘lamini anglatadi: qalin-, yupqa- kabi. Bo‘y ko‘lamini bildiruvchi sifatlar o‘z navbatida predmetning: a) baland-lik ko‘lamini anglatadi: baland-, yuksak-, novcha-, pakana- kabi; b) chuqurlik ko‘lamini anglatadi: chuqur-, sayoz- kabi; v) uzunlik ko‘lamini anglatadi: uzoq-, olis-, yaqin- kabi. Ko‘lam sifatlari tasnifini quyidagicha chizma bilan ko‘rsatish mumkin: K o‘ l a m Oraliq (masofa) Shakl Hajm yo‘g‘on-, ingichka- yapaloq-, yassi- Bo‘y En Yon keng-, tor- qalin-, yupqa- Balandlik Chuqurlik Uzunlik baland-, past- chuqur-, sayoz- uzoq-, yaqin- Fe'l leksemalar bo‘yicha ajratiladigan LSGlar boshqa turkum leksemalarida ajratiladigan LSGlarga qaraganda ko‘proq o‘rganilgan. Fe'l leksemalar odatda quyidagi LSGlarga ajratiladi:

1)  harakat  arxisemasi bilan ajratiladigan LSG: kel-, ket-, bor-, yur-, yugur-, uch-, suz- kabi; 2)  holat  arxisemasi bilan ajratiladigan LSG: oqar-, qoray-, isi-, sovi-, qizi-, susay-, qaqqay-, shalpay-, gerday-, junjik-, gangi-, sevin-, qo‘rq- kabi; 3)  sezgi  arxisemasi bilan ajratiladigan LSG: ko‘r-, eshit-, hidla-, tot-, paypasla- kabi; 4)  tovush  arxisemasi bilan ajratiladigan LSG: gapir-, vovulla-, chirqira- kabi va b. Yuqorida ta'kidlangan LSGlardan har biri murakkab tarkibli bo‘lib, o‘z navbatida kichikroq LSGlarga ajratiladi. Masalan,  tovush  arxisemasi asosida ajratiladigan LSG quyidagi uch kichikroq LSGga ajratiladi: a) kishiga mansub tovushlarni bildiruvchi fe'llarning LSGi (Misollari quyiroqda); b) jonli tabiatga mansub tovushlarni bildiruvchi fe'llarning LSGi: ma'ra-, bo‘kir-, sayra-, miyovla-, chirqilla- kabi; v) jonsiz tabiatga mansub tovushlarni bildiruvchi fe'llarning LSGi: guldura-, shitirla-, shovulla-, sharaqla-, jarangla- kabi. Kishiga mansub tovushlarni bildiruvchi fe'llarning LSGi o‘z navbatida yana kichikroq LSGlarga ajratiladi: a)  til tovushlari  semasi bilan ajratiladigan fe'llar: de-, so‘zla-, hikoya qil- kabi; b) kishi hosil qiladigan boshqa tovushlarni bildiradigan fe'llar: yo‘tal-, xirilla-, xaxola- kabi.  Т il tovushlari  semasi bilan ajratiladigan LSG adabiyotlarda "nutq fe'llari" deb nomlanib, o‘z navbatida yana bir necha semantik guruhlarga ajratiladi: a)  izhor  fe'llari: gapir-, so‘zla-, va'z qil- kabi; b)  da'vat  fe'llari: buyur-, chaqir-, unda- kabi va b. 5- §. Ravish leksemalar miqdori oz bo‘lib, quyidagi ma'no guruhlariga ajratiladi: 1) tarz ravishlari: yayov-, piyoda-, astoydil-, to‘satdan-, tez-, sekin-, yo‘l- yo‘lakay-, ko‘r-ko‘rona- kabi; 2) payt ravishlari: hozir-, boya-, bugun-, kecha-, ertalab-, kechqurun-, avval-, doim- kabi; 3) maqsad ravishlari: ataylab-, jo‘rttaga-, qasddan- kabi; 4) miqdor ravishlari: ko‘p-, mo‘l-, ancha-, oz-, kam-, picha-, biroz- kabi. Ba'zi adabiyotlarda juda, o‘ta, eng, g‘oyat, nihoyatda kabilar daraja ra-vishlari deyiladi. Asli bu birliklar leksik ma'no anglatmaydi, balki leksema oldida kelib,  kuchaytiruv  ma'nosini (grammatik ma'no) ifodalaydi; shunga ko‘ra shakl yasovchi morfemaga teng bo‘lib, sifat va ravish leksemalarning orttirma shaklini yasaydi: eng arzon, juda ko‘p kabi.Adabiyot:

1. Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I., Doniyorov X. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I qism. "O‘qituvchi", Т.: 1980. 2. G‘ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis. 3 nashri, Т.: 1987. 3. Тursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. 3 nashri, "O‘zbekiston", Т.: 1992. 4. Ne'matov H., Bozorov O. Тil va nutq. "O‘qituvchi", Т.: 1993. 5. Ne'matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. "O‘qituvchi", Т.: 1995. 6. Ne'metov H., Sayfullayeva R., Qurbonova M. O‘zbek tili struktural sintaksisi asoslari. "O‘qituvchi", Т.: 1999. 7. Qurbonova M.M. Hozirgi zamon o‘zbek tili (sodda gap sintaksisi uchun materiallar). O‘zMU, Т.: 2002. 8. Qurbonova M., Sayfullayeva R., Boqiyeva N., Mengliyev B. O‘zbek tilining struktural sintaksisi. O‘zMU, Т.: 2004. 9. Mirtojiyev M.M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I jild. O‘zMU, Т.: 2004. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Leksemalar тizimi

Sifaт leksemalar тurkumida shakl yasalishi

Leksemalarda ifoda jihaтiga ko‘ra voqe bo‘ladigan munosabaтlar

Morfemik sathning til sathlari orasidagi o’rni

Bir sememali va ko’p sememali leksemalar. Lеksik paradigmalar, lеksik ziddiyatlar va ularning turlari