logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tilshunoslik
  4. Leksemalar тizimi

Leksemalar тizimi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

151 KB
Ko'chirib olish
Leksemalar т izimi Reja: 1. Leksemaning ifoda jiha т i 2. Leksemalar tarkibida voqe bo‘ladigan tovush jarayonlari, allofonema va alloleksema haqida 3. Ifoda jiha т i т ub va hosila leksemalar L e k s e m a – asosiy, birlamchi til birligi bo‘lib, til qurilishining lug‘at boyligiga mansub; shunga ko‘ra lug‘at birligi, leksik birlik deb ham yuritiladi. Lug‘at boyligidagi leksemalar qatlamini o‘rganuvchi sohaga l e k- s e m i k a deyiladi (Adabiyotlarda leksikologiya termini ishlatiladi). Leksema lisoniy birlik sifatida miyaning til xotirasi qismidagi ramzga teng; leksemadan foydalanishda ana shu ramzdan nusxa olinadi. Nutqda leksemaning o‘zi mustaqil namoyon bo‘lmaydi, chunki u butunga emas, qismga teng holatda bo‘ladi, sintaktik belgi-xususiyat qo‘shilganidan keyin butunga aylanadi. Leksemaning ana shunday qism holatida bo‘lishi oxiriga chiziqcha yozib ko‘rsatiladi: nok-, pish-, shirin-, sekin- kabi. Masalan, nok- leksemasini talaffuz birligi sifatida nok tarzida yozsak, leksemani emas, balki leksemashaklni (&#34;leksema + birlik son ko‘rsatkichi + bosh kelishik ko‘rsatkichi&#34;ni) yozgan bo‘lamiz. Demak, leksema til xotirasida lisoniy bir sifatida mavjud bo‘ladi, nutqda sintaktik tavsif olib qatnashadi. Т il birligi sifatida leksema ikki jihatning – ifoda jihatining va mazmun jihatining bir butunligidan iborat. Bu ikki jihat ajralmas bir butunni tashkil etishiga qaramay nisbiy mustaqillikka ega: har biri o‘z taraqqiyot qonunlari asosida o‘zgaradi. Shunga ko‘ra leksemaning ifoda jihati va mazmun jihati mustaqil bayon qilinadi. LEKSEMANING IFODA JIHA Т I Leksemalarning fonema tarkibi va bo‘g‘in tuzilishi 2- §. Leksemaning ifoda jihati deganda avvalo qaysi til tovushlarining qanday tartibdagi qatori bilan ifodalanishi tushuniladi. Leksemaning (shuningdek morfemaning ham) ifoda jihati bo‘lish vazifasini bajarishi bilan til tovushi fonema mavqeiga ega bo‘ladi. Demak, til tovushi – tilning tovushlar tizimiga mansub birlik; fonema – til birligi (leksema, morfema) tarkibida birlamchi qurilish ashyosi vazifasini bajaradigan til tovushi. Fonema – til birligining ifoda jihati bo‘lib xizmat qiladigan va shu orqali til birliklarining o‘zaro farq-lanishini ham ta&#39;minlaydigan til tovushi. Fonema til qurilishidagi alohida bir hodisa, alohida birlik emas, balki til qurilishiga mansub tovushlarning ijtimoiy vazifa bajarish holati xolos: til tovushiga ijtimoiy vazifasiga ko‘ra fonema nomi berilgan. Afsuski, fonema nazariyasi rivojlangan sari til tovushiga xos artikulyatsion belgi-xususiyatlar ham fonemaga tortib olinib, til tovushi tilning qurilish birligi sifatida umuman gapirilmaydigan, til birligi deb to‘g‘ridan to‘g‘ri fonema aytiladigan bo‘ldi, &#34;til tovushi&#34; tushunchasi go‘yo &#34;fonema&#34; tushunchasiga singdirildi. Aslida til qurilishiga xos birliklar (birlamchi qurilish birliklari) sifatida avvalo til tovushlari tasvirlanadi, keyin-gina shu til tovushlari ijtimoiy vazifasiga ko‘ra fonema sifatida o‘rganiladi. Leksemalarning ifoda jihati dastlab bir bo‘g‘inli leksemalar bo‘yicha bayon qilinadi. Bo‘g‘inni tasvirlash nuqtayi nazaridan til tovushlari bo‘g‘in hosil qiladigan va bo‘g‘in hosil qilmaydigan tovush deb ikkiga ajratiladi. Bi-rinchi turga ovoz tovush kiritilib, sonant deb nomlanadi (lot. sonare –  jarangla-  ), boshqa tovushlar ikkinchi turga birlashtirilib, konsonant deb nomlanadi (lot. con -  birga  ). Bo‘g‘inni tasvirlashda sonantni V harfi bilan, konsonantni C harfi bilan belgilash qabul qilingan [ V harfi – vokal (lot. vokalis -  ovoz  ) so‘zining bosh harfi]. Bir bo‘g‘inli leksemalarning ko‘pchilik qismida ifoda jihati bo‘lib uch fonema CVC tartibida keladi: bosh-, bo‘sh-, besh-, bo‘l-, bil-, bel- va b. Ifoda jihati ikki fonemadan iborat leksemalar oz bo‘lib, bular ikki turli: VC, CV ; asosan VC turiga to‘g‘ri keladi: ish-, osh-, ot-, o‘t-, et-, uch- va b.; CV tur leksemalar juda oz: ye-, de- . Ifoda jihati qator keladigan ikki konsonant bilan tugaydigan VCC , ( ust-, ort- kabi), CVCC ( qirq-, turt- kabi) turkiy leksemalar ham sanoqli. Ifoda jihati faqat yakka ovoz tovushga teng leksema hozirgi o‘zbek tilida yo‘q; yakka ovoz tovush bilan ifodalanadigan deb u olmoshini ko‘rsatish to‘g‘ri emas, chunki bu olmosh ul-, un- shakllarida ham ishlatiladi; hatto &#34;to‘liqsiz fe&#39;l&#34; deb nomlanuvchi e- ham er- shaklida uchraydi. Adabiyotlarda uzoq vaqt &#34;Bir bo‘g‘inli turkiy so‘zlar azalan CVC tuzi-lishiga ega bo‘lgan, VC, CV, V ko‘rinishlari CVC ko‘rinishi tarkibidagi bi-rinchi, uchinchi, birinchi va uchunchi tovushni (fonemani) tashlash (talaffuz qilmaslik) natijasida yuzaga kelgan&#34; mazmunli fikr hukmron bo‘ldi. Т arixiy-etimologik nuqtayi nazardan yondashish ko‘rsatadiki, qadimgi turkiy tilda yakka ovoz tovushning o‘zi bilan ifodalangan leksemalar mavjud bo‘lgan. Masalan, qadimgi turkiy tilda  uyqu  ma&#39;nosini anglatuvchi u- leksemasi mavjud bo‘lgan; yog‘och leksemasi asli  o‘simlik  ma&#39;nosini anglatgan ı- leksemasidan yasalgan va b. (&#34;O‘zbek tilining etimologik lug‘ati&#34;ga qarang). Fonema tarkibi VC ko‘rinishli leksemalar qadimgi turkiy tilda 200dan ortiq bo‘lgan; shu qadar ko‘p leksemalar boshlanishidagi tovush tashlangan deyish mutlaqo mumkin emas. Xullas, hozirgi adabiy o‘zbek tilidagi bir bo‘g‘inli turkiy leksemalar CVC, VC, CV, VCC, CVCC ifoda jihatiga ega. Bunday leksemalar hozirgi o‘zbek tili nuqtayi nazaridan tub deb qaraladi, shunga ko‘ra ularning ifoda jihati deb tarkibida qatnashuvchi fonemalar to‘g‘ridan to‘g‘ri ko‘rsatiladi. Т arixan yondashilsa, manzara o‘zgaradi: hozirgi o‘zbek tili nuqtayi nazaridan tub deb qaraladigan leksema asli yasama bo‘lib chiqishi mumkin. Masalan, til- ot leksemasi asli  gapir-  ma&#39;nosini anglatuvchi ti- fe&#39;lidan leksema yasov-chi -l qo‘shimchasi bilan, bek- sifat leksemasi asli  mustahkam holatda bo‘l-  ma&#39;nosini anglatgan be- fe&#39;lidan leksema yasovchi -k qo‘shimchasi bilan, yo‘q- inkor leksemasi asli  yo‘q qil-  ,  emir-  ma&#39;nosini anglatgan yo:- fe&#39;lidan -q qo‘shimchasi bilan yasalgan va b. (&#34;O‘zbek tilining etimologik lug‘ati&#34;ga qarang). Yuqoridagi misollardan birinchi xulosa shuki, CVC tuzilishli leksemalarning barchasi azalan tub bo‘lmagan; ikkinchi xulosa shuki, asli yasama (hosila) bo‘lgan leksemalarda ularning ifoda jihati deb fonemalar qatorini ko‘rsatish hozirgi o‘zbek tili nuqtayi nazaridan-gina o‘rinli, tarixan, masalan, til- leksemasi oldin tarkib toptiruvchilarga ti- va -l tarzida ajratilib, keyin-gina bu ikki qismdan har birining ifoda jihati deb fonemalarni ko‘rsatish lozim. Hozirgi adabiy o‘zbek tilidagi turkiy leksemalar, shu jumladan bir bo‘g‘inlilari ham, qator joylashgan ikki konsonant bilan boshlanmaydi. Bunday leksemalar oxiri ham asli qator kelgan ikki konsonant bilan tugamaydi. Ost-, ust-, ort-, old-, qayt- kabi sanoqli leksemalar oxiridagi tovush tarixan keyin qo‘shilgan qism bo‘lib chiqadi. Masalan, ort- fe&#39;li asli  elka  ma&#39;nosini anglatgan ar- leksemasidan -(ı)t qo‘shimchasi bilan yasalgan, keyinchalik ikkinchi bo‘g‘indagi tor ı tovushi talaffuz qilinmay qo‘ygan, natijada qator ikki konsonantli holat yuzaga kelgan: ar- + ıt  arıt > art- > ârt- (  yukla-  ); ost- oti asli  tag  ma&#39;nosini anglatgan as- leksemasidan  o‘rin  ma&#39;nosini ifodalagan -t qo‘shimchasi bilan hosil qilingan, natijada qator ikki konsonantli holat yuzaga kelgan va b. (&#34;O‘zbek tilining etimologik lug‘ati&#34;ga qarang). Hozirgi adabiy o‘zbek tilidagi turkiy leksemalar f, h, ng (ņ), sirg‘aluvchi j fonemalari bilan boshlanmaydi. Bu fonemalardan ņ turkiy bo‘lib, asosan leksemaning oxirida ( keng kabi), qisman ichida ( singil kabi) keladi; f , sirg‘aluvchi j fonemalari asli turkiy bo‘lmay, o‘zbek tiliga boshqa tillardan olingan leksemalar tarkibida kirib kelgan, shu sababli o‘zbekcha leksemalar boshlanishida uchramaydi; h tovushi haņ- tasvir birligi va undan yasalgan haņi-, haņra- leksemalari boshlanishida qatnashadi; had-, hovuch-, hori-, hur- (  vovulla-  ), hurk-, ho‘kiz-, ho‘l turkiy leksemalari boshlanishidagi h tovushi azaldan mavjud bo‘lmay, keyinchalik orttirilgan (&#34;O‘zbek tilining etimologik lug‘ati&#34;ga qarang). 3- §. Bir bo‘g‘inli leksema yakka ovoz tovush bilan ifodalansa, shu tovushning o‘zi bo‘g‘in hosil etadi, lekin bunday leksema hozirgi o‘zbek tilida yo‘q. CVC, VC, CV, VCC, CVCC tarkibli leksemalarda uch, ikki, to‘rt tovushni bir fonetik cho‘qqi bilan birlashtirish zaruriyati mavjud. Bunday tarkibdagi tovushlardan biri – sonant, boshqalari – konsonant bo‘ladi; konsonant odatda sonant yordamida, ovoz tovush bilan birgalikda talaffuz qilinadi. Shunga ko‘ra bo‘g‘in hosil etuvchi deb, leksemani fonetik jihatdan yaxlitlovchi deb ovoz tovushga aytiladi, bo‘g‘inning fonetik cho‘qqisi shu ovoz tovush ustiga to‘g‘ri keladi: k o‘ z -, i sh - , y e -, o s t - , t o‘ r t - kabi. Т ub leksemalar (shuningdek hozirgi o‘zbek tili nuqtayi nazaridan tub deb qaraladigan leksemalar) orasida ikki bo‘g‘inlilari anchagina. Bunday leksemalarda bo‘g‘inning qanday tovush bilan tugashi va boshlanishi asosida ajratiladigan turlari ham hisobga olinadi, chunki shu jihatdan har bir til (til oilasi) o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ladi. Bo‘g‘in ovoz tovush bilan tugasa, ochiq bo‘g‘in, boshqa tur tovush bilan tugasa, yopiq bo‘g‘in deyiladi; bo‘g‘inlarning V, CV turlari – ochiq bo‘g‘in, VC, CVC, CVCC turlari – yopiq bo‘g‘in. Bo‘g‘in qanday tovush bilan boshlanishiga qarab ham ikki xil: ovoz tovush bilan boshlansa, noberk bo‘g‘in, boshqa tur tovush bilan boshlansa, berk bo‘g‘in deyiladi. Bu ikki xil yondashuvni birlashtirib, bo‘g‘inlarning V turi noberk ochiq bo‘g‘in, VC, VCC turlari noberk yopiq bo‘g‘in, CV turi berk ochiq bo‘g‘in, CVC, CVCC turlari berk yopiq bo‘g‘in deyiladi. &#34;O‘zbek tili etimologik lug‘ati&#34;ning a, b harflari qismidagi ikki bo‘g‘inli leksemalar bo‘g‘in tuzilishi jihatidan quyidagicha: 1) &#34;berk ochiq + berk yopiq&#34; (28ta): baqir-, beshik-, bigiz-, bog‘ich-, bujur-, buqoq-, bo‘ron-, bo‘g‘ot- kabi; 2) &#34;berk ochiq + berk ochiq&#34; (15): baqa-, bela-, bobo-, bula-, bo‘ka- kabi; 3) &#34;berk yopiq + berk yopiq&#34; (15): barmoq-, boldiz-, bosqon-, bujg‘un-, buyrak-, burgut- kabi; 4) &#34;berk yopiq + berk ochiq&#34; (10): balqi-, boshqa-, burqi-, burg‘i-, bo‘xcha- kabi; 5) &#34;noberk yopiq + berk ochiq&#34; (8): avra-, ayna-, ayri-, alda-, alla- kabi; 6) &#34;noberk ochiq + berk yopiq&#34; (7): adash-, ayil-, ayiq-, ariq- kabi; 7) &#34;noberk yopiq + berk yopiq&#34; (7): ajrim-, ajriq-, ayg‘ir-, arqon-, achchiq- kabi; 8) &#34;noberk ochiq + berk ochiq&#34; (3): ака -, ар i-, а chi-. Yuqoridagi tasvirdan xulosa shuki, 1) noberk bo‘g‘in (ovoz tovush bilan boshlanadigan bo‘g‘in) oz; shunday bo‘lishi tabiiy, chunki ovoz tovushlar tovushlar tizimining beshdan biriga to‘g‘ri keladi; 2) ikkinchi va keyingi bo‘g‘in turkiy leksemalarda noberk (ovoz tovush bilan boshlanadigan) bo‘g‘in bo‘lmaydi; 3) ko‘pchilik leksemalarda birinchi bo‘g‘in – ochiq, ikkinchi bo‘g‘in – yopiq va b. Ikki bo‘g‘inli leksemalarda ovoz tovushlarning bo‘g‘inlar bo‘yicha qatnashuvida ham ma&#39;lum qonuniyat mavjud: e, o‘ tovushlari ikkinchi (va ke- yingi) bo‘g‘inda kelmaydi; ikkinchi (oxirgi) ochiq bo‘g‘in odatda u, o (â) tovushi bilan tugamaydi va b. Leksema ikki bo‘g‘inli bo‘lganida ular bir fonetik cho‘qqiga birlashadi, bu vazifa ikkinchi bo‘g‘inning fonetik cho‘qqisiga yuklanadi: k i sh i - , b u r g u t - kabi. Bo‘g‘in – sof fonetik tushuncha: nutq oqimidagi eng kichik talaffuz birligi. Т alaffuzga mansub bo‘g‘in tushunchasidan bu yerda leksemalarning ifoda jihatini tasvirlashda foydalanildi. Leksemalar tarkibida voqe bo‘ladigan tovush jarayonlari, allofonema va alloleksema haqida 1- §. Leksemalarning ifoda jihatida sodir bo‘ladigan tovush o‘zgarishlari o‘zbek tili bo‘yicha yetarli o‘rganilmagan. Bu yerda ushbu murakkab masalalarning ayrim tomonlari to‘g‘risida mulohaza yuritiladi. Leksemaning tovush tarkibida sodir bo‘ladigan o‘zgarishlar qanchalik murakkab ekani quyidagi leksemalar tahlilida ochiq ko‘rinadi. Igna- leksemasi asli yigina- tovush tarkibiga ega bo‘lgan va qadimgi turkiy tildayoq ikkinchi bo‘g‘inidagi tor ovoz tovush talaffuz qilinmay yigna- shakli yuzaga kelgan. Uch bo‘g‘inli leksemaning ikkinchi bo‘g‘inidagi tor ovoz tovushini talaffuz qilmaslik va shu usul bilan bunday leksemani ikki bo‘g‘inli leksemaga aylantirish (til iqtisodiyoti qonuni) – o‘zbek tiliga tarixan mansub bo‘lib, hozirgi tilda ham qisman amalda. Yigna- shakli bu leksemaning asliga eng yaqin, lekin hozirgi o‘zbek tilida bu shakl so‘zlashuv tiliga xos deb belgilangan (O‘ Т IL, I, 347); asli igna- va niyna- shakllari – ikkilamchi shakllar bo‘lib, leksema boshlanishidagi y tovushini tashlash bilan va y tovushini n tovushiga, g tovushini y tovushiga almashtirish bilan yuzaga kelgan. Bu shakllar hozirgi o‘zbek tili uchun adabiy shakl deb ko‘rsatiladi (&#34;Imlo luĝati&#34;, 2003, 82). Niyna- shakli O‘ Т ILga nina- shaklida xato yozib kiritilgan (I, 503). Asli niyna- shakli yiyna- shakli boshlanishidagi y tovushini n tovushiga almashtirib hosil qilingan ( yiyna- shakli izohli lug‘atda berilmagan). Bu leksemaning igna- shakli tarkibidagi g tovushini y tovushiga almashtirib hosil qilingan iyna- shakli ham bor. Xullas, nina- shaklini xato yozilgan shakl deb hisobdan chiqarsak, yigna- shaklini bu leksemaning tarixiy tovush tarkibiga eng yaqin, lekin hozirgi o‘zbek tilida so‘zlashuv tiliga xos shakl deb qarab nazardan soqit qilsak, igna- va niyna- shakllari qoladi. Niyna- shakli to‘g‘ridan to‘g‘ri igna- shaklidan hosil qilinmagan; oldin yigna- shakli tarkibidagi g tovushi y tovushi ta&#39;sirida y tovushiga almashgan, keyin bu y tovushi n tovushi ta&#39;sirida n tovushiga almashgan: yigna-  yiyna-  niyna-. Qanday bo‘lmasin, hozirgi adabiy o‘zbek tili nuqtayi nazaridan bu leksemaning igna- va niyna- shakllarida g  y tovush almashinuvi voqe bo‘ladi. Shu asosda g va y tovushlarini birlashtiruvchi g fonemasi haqida, bu fonemaning g (asosiy) va y (ikkilamchi) allofonemalari haqida gapirish mumkin, chunki ayni bir leksema saqlangani holda uning tarkibidagi bir fonema ikki allofonema sifatida namoyon bo‘ladi: igna-  iyna- (  niyna-) . Bu misolda g fonemasining g va y allofonemalari ushbu leksemaning ikki tovush ko‘rinishida – alloleksemalarda yuzaga keladi. Demak, allofonemalar yolg‘iz o‘zicha emas, balki til birligi tarkibida (bu yerda – leksema tarkibida) voqe bo‘ladi. Т ojikcha nabera- leksemasi ( Т jRS, 251) o‘zbek tiliga ikkinchi bo‘g‘inidagi e tovushini i tovushiga almashtirish bilan o‘zbeklashtirib olingan, chunki o‘zbek tilida e tovushi leksemaning faqat birinchi bo‘g‘inida keladi: nabera-  nabira- . Keyinchalik b tovushi v tovushiga, ayni vaqtda i tovushi a tovushiga almashtirilgan: nabira-  navara-; shundan keyin navara- shaklining birinchi bo‘g‘inidagi a tovushi e tovushiga almashtirilgan: navara-  nevara-. Nevara- shaklida a tovushining e tovushiga almashtirilishi chevara leksemasi ta&#39;sirida voqe bo‘lgan deyish mumkin: nevara- - chevara-. Bu misolda ikki xil tovush almashuvi voqe bo‘ladi: 1) b tovushi v tovushiga, 2) i tovushi a tovushiga, birinchi bo‘g‘indagi a tovushi aksincha e tovushiga almashadi. Birinchi bo‘g‘indagi a tovushining e tovushiga almashuvini tashqi (tasodifiy) ta&#39;sir natijasi deb nazardan soqit qilish mumkin, lekin b tovushining v tovushiga almashinuvi o‘zbek tilida mavjud tovush o‘zgarishlari qoidalariga muvofiq voqe bo‘ladi: ovoz tovushlar oralig‘ida b portlovchi tovushi v sirg‘aluvchi tovushiga almashadi; ikkinchi bo‘g‘indagi i tovushining a tovushiga almashuvi birinchi, uchinchi bo‘g‘indagi a tovushlari ta&#39;sirida voqe bo‘lgan deyish mumkin. Qanday bo‘lmasin, bu leksema misolida b fonemasi va uning b, v allofonemalari namoyon bo‘ladi va bu allofonemalar ushbu leksemaning nabira- va nevara- alloleksemalarida yuzaga keladi. Albatta, b  v almashuvi bilan birgalikda voqe bo‘lgan i  a almashuvi ham hisobga olinishi kerak, lekin bunday tovush almashuvi ma&#39;lum qoida asosida yuz beradi deyish qiyin; shunga ko‘ra tashqi ta&#39;sir asosidagi almashuv deb baholash mumkin. Do‘mbay- leksemasi hozirgi o‘zbek tilida do‘mpay-, do‘ppay-, to‘mpay-, to‘ppay- shakllarida ham ishlatiladi. Bu besh alloleksema O‘ Т ILga teng huquqli tarzda, birortasi ham so‘zlashuv tiliga xos deb belgilanmay kiritilgan. Bosh alloleksema do‘mbay- bo‘lib, undan hosilalar ikki chiziqqa birlashadi: 1) do‘mbay-  do‘mpay-  do‘ppay-, 2) do‘mbay-  to‘mpay-,  to‘ppay-. Birinchi chiziqda oldin b tovushi p tovushiga, keyin m tovushi ham p tovushiga almashadi. Bu yerdagi tovush almashuvi leksema ichidagi yonma-yon tovushlarning o‘zaro ta&#39;siri natijasida yuz beradi: mb  mp, mp  pp. Ikkinchi chiziqda oldin leksema boshlanishidagi d tovushi t tovushiga, leksema ichidagi b tovushi m tovushiga, keyin m tovushi p tovushiga almashadi. Leksema boshlanishida jarangsizlanish (ovozsizlanish) voqe bo‘ladi, leksemaning ichida esa tovush almashinuvi yonma-yon tovushlarning o‘zaro ta&#39;siri natijasida yuz beradi: d  t, mb  mp, mp  pp. Ko‘rinadiki, leksema ichidagi tovush almashinuvi har ikki chiziqda bir xil. Bu leksemaning alloleksemalarida d fonemasining d (asosiy) va t (ikkilamchi) allofonemalari, b fonemasining b (asosiy) va p (ikkilamchi) allofonemalari namoyon bo‘ladi. Bu misolda m tovushining p tovushiga almashuvi ikkinchi bosqichda voqe bo‘ladi: mb  mp  pp . Yuqorida tahlil qilingan uch leksemada d fonemasining d va t allofonemalari, g fonemasining g ва y allofonemalari, b fonemasining b, v, p allofonemalari ushbu leksemalarning alloleksemalari tarkibida namoyon bo‘ladi. Shuni alohida ta&#39;kidlash lozimki, d va t tovushlari o‘zbek tilining tovushlar tizimidagi ikki mustaqil tovush va har biri o‘z o‘rnida leksemalar-ning ifoda jihati bo‘lib xizmat qiladi, shunga ko‘ra ikki mustaqil fonemaga teng; lekin bu yerdagi tovush almashinuvida t tovushi d fonemasining ikkilamchi allofonemasi tarzida, d fonemasi tarkibidagi d - t zanjirining halqasi sifatida namoyon bo‘ladi. Bu fikrni yuqorida tasvirlangan boshqa tovushlarga nisbatan ham takrorlash mumkin. Leksemalar tahlili davom ettirilsa, boshqa fonemalar va ularning allofonemalari ham namoyon bo‘ladi. Yuqorida tasvirlangan alloleksemalar adabiy tilga mansub deb qaraladi. Bulardan ko‘ra leksemalarning adabiy tilga va so‘zlashuv tiliga mansub alloleksemalari ko‘p bo‘lib, bular alohida o‘rganilishi lozim. Quyida &#34;Imlo qoidalari&#34;da &#34;adabiy&#34; deb aks ettirilgan hodisalarning leksemaga doir qismini tasvirlaymiz. &#34;Imlo qoidalari&#34;ning 8- paragrafida leksema oxirida keladigan b tovushining p tarzida talaffuz qilinishi aytilgan: ertalab (yozilishi) – ertalap (aytilishi). Leksemaning ma&#39;lum bir qismida (bu yerda – oxirida) voqe bo‘lgani sababli bunday tovush o‘zgarishi odatda pozitsion tovush o‘zgarishi deyiladi (lot. positio -  o‘rinlashish  ). Asli boshqa tovush o‘zgarishlari ham ma&#39;lum pozitsiyada voqe bo‘ladi. Shunga ko‘ra yuqoridagi tur tovush o‘zgari-shi asli spontan tovush o‘zgarishi deb atalgani to‘g‘riroq (lot. spontaneus -  o‘z-o‘zicha  ). Ushbu tur misollarda b fonemasining b (asosiy) va p (ikkilamchi) allofonemalari namoyon bo‘ladi. Yuqoridagi kabi tovush o‘zgarishi leksema oxirida keladigan d fonemasida ham voqe bo‘ladi (&#34;Imlo qoidalari&#34;ning 13- paragrafida aks ettirilgan): marvarid (yozilishi) – marvarit (aytilishi). Bu tur leksemalarda d fonemasining d (asosiy) va t (ikkilamchi) allofonemalari namoyon bo‘ladi. Yuqorida tasvirlangan har ikki fonemada voqe bo‘ladigan tovush o‘zgari- shida ovozli tovush shovqin tovushga almashadi (ovozsizlanish voqe bo‘ladi). Ovozli tovush bilan shovqin tovush juftliklari hozirgi o‘zbek tilida sakkizta, lekin leksema oxiridagi ovozli tovushning ovozsizlanishi faqat b, d tovushlarida voqe bo‘ladi: turkiy leksema oxirida keladigan v, z, j, ç, g, g‘ ovozli tovushlari ovozsizlanmaydi ( reaktiv – reaktif kabi tovush o‘zgarishi o‘zbek tiliga emas, balki xorijiy tilga xos). Qayta-qayta ta&#39;kidlash lozim fikr shuki, fonemaning allofonemalari til birligining (bu yerda – leksemaning) tarkibida, aniqrog‘i – alloleksemalar tarkibida yuzaga keladi. Fonema mustaqil til birligi emas, balki til birligiga ifoda jihati bo‘lib xizmat qiladigan birlik, shunga ko‘ra fonema til birligining, bu yerda -– leksemaning tarkibiy qismi sifatida mavjud, allofonemalar ham til birligining (alloleksemalarning) tarkibiy qismi sifatida paydo bo‘ladi. Allofonemalar bir fonemaning boshqa fonemaga almashinuvi bilan voqe bo‘ladi deyish noto‘g‘ri; bu yerda asli bir fonemaning allofonemalari boshqa- boshqa til tovushi bilan ifodalanishi haqida, bir fonemaning tovush ifodasiga ko‘ra farqli ko‘rinishlari haqida gapirish lozim. Yuqorida fonemaga berilgan dastlabgi ta&#39;rif allofonemalarni hisobga olgan holda quyidagicha tuzilishi kerak: Т il birliklarining ifoda jihati bo‘lib keluvchi va shu asosda til birliklarini o‘zaro farqlashga xizmat qiluvchi til tovushlari zanjiriga fonema deyiladi. 2- §. Allofonemalar til taraqqiyotining ma&#39;lum bir bosqichi doirasida belgilanadi; til taraqqiyotining turli bosqichlariga mansub tovush o‘zgarishlari allofonemalar deb qaralmaydi. Masalan, yigina- – yigna- misolida ikkinchi bo‘g‘indagi i tovushining talaffuz qilinmay qo‘yilishi til taraqqiyotining oldingi bosqichida sodir bo‘lgan, demak, o‘sha davr nuqtayi nazaridan baholanadi. Т il taraqqiyotining ayni bir bosqichida sodir bo‘ladigan har qanday tovush o‘zgarishlariga allofonemalar deyilmaydi. Jumladan, o‘zgarish bir tovushning o‘zi doirasida voqe bo‘lsa, bularga fonemaning variatsiyasi (tovlanishi) deyiladi. Masalan, hozirgi o‘zbek tilidagi i fonemasi ikki konsonant oralig‘ida o‘ta qisqa, leksema boshlanishida va leksema ichidagi ochiq bo‘-g‘inda biroz cho‘ziqroq, leksema oxiridagi ochiq bo‘g‘inda esa  e  g а moyilroq talaffuz qilinadi, lekin bularning barchasida ayni bir tovush asosi saqlanadi; shunga ko‘ra bunday talaffuzlar allofonemalar emas, balki bir fonemaning tovlanishi deyiladi: bir, ikki, ikkinchi kabi. Shuningdek, ovoz tovushning til orqa konsonant ta&#39;sirida ortqiroq talaffuz qilinishi ham fonemaning tovlanishi deyiladi, chunki bu yerda ham tovush asosi saqlanadi. Masalan, a ovoz tovushi til orqa x tovushi ta&#39;sirida ortqiroq talaffuz qilinadi: xat-, taxt- kabi; lekin bunday o‘zgarishda ayni bir tovush asosi saqlanadi, shunga ko‘ra allofonemalar voqe bo‘lmaydi. Umuman tovush jarayonlari turli-tuman bo‘lib (Bular haqida muntazam ma&#39;lumot &#34; Т ilshunoslikka kirish&#34; kursida bayon qilinadi), ularning barchasiga nisbatan allofonemalar haqida (fonemaning tovlanishi haqida ham) gapirib bo‘lmaydi. Jumladan, jonli so‘zlashuvda o‘ta murakkab tovush o‘zgarishlari juda ko‘p sodir bo‘ladi. Masalan, Т oshkent shevasida nima qilayotibdi leksemashakli maqivotti tarzida talaffuz qilinadi. Bunday murakkab tovush o‘zgari-shiga nisbatan allofonema haqida gapirib bo‘lmaydi. Manbalarda tasvirlanadigan tovush jarayonlaridan metateza hodisasida asli tovush o‘zgarmaydi, balki o‘rin almashadi (yunoncha metathesis -  o‘rin almashtirish  ); demak, metateza tufaydi allofonemalar yuzaga kelmaydi, lekin alloleksemalar yuzaga keladi. Hozirgi o‘zbek tilida adabiy til bilan so‘zlashuv tili orasida quyidagi kabi metateza uchraydi: tuproq- (adabiy) – turpoq- (so‘zlashuv tiliga xos), qirg‘iy- (adabiy) - qiyg‘ir- (so‘zlashuv tiliga xos), o‘lcha- (adabiy) – o‘chla- (so‘zlashuv tiliga xos) kabi. Bu misollarda so‘zlashuv tili shakli – ikkilamchi. Quyidagi misollarda adabiy til shakli ikkilamchi: o‘rgan- (adabiy) - o‘gran- (so‘zlashuv tiliga xos), kiprik- (adabiy) - kirpik- (so‘zlashuv tiliga xos), termil- (adabiy) - telmir- (so‘zlashuv tiliga xos). Т ovush orttirish hodisasiga nisbatan ham allofonema haqida gapirish o‘rinli emas. Hozirgi adabiy o‘zbek tilida leksema tarkibiga tovush qo‘shish bilan hosil bo‘ladigan alloleksemalar, shularda namoyon bo‘ladigan allofonemalar deyarli yo‘q. Bunday alloleksemalar, allofonemalar asosan adabiy til bilan so‘zlashuv tili orasida voqe bo‘ladi. Masalan, qoida-, toifa- kabi arabcha so‘zlar adabiy tilda shu shaklida talaffuz qilinadi, lekin so‘zlashuv tilida oi tovushlari oralig‘iga y tovushi qo‘shib aytiladi; lekin bu orttirma tovush tufayli voqe bo‘ladigan i – yi munosabatini allofonemalar deb talqin qilish to‘g‘ri emas. Т ovushning qatlanishini ham asli allofonema deb baholash to‘g‘ri bo‘lmaydi. Masalan, isi- + q  isiq > issiq- kabilarda ss tovushlarini s fonemasining allofonemasi deb bo‘lmaydi. Leksema tarkibida qator kelgan ikki konsonant tovushdan birining tashlanishi ham allofonemalarni yuzaga keltirmaydi; asli bunday tovush tashlash so‘zlashuv tilida voqe bo‘ladi: to‘rt- – to‘r-, do‘st- – do‘s-, baland- – balan- kabi. Xullas, alloleksemalar, ayni vaqtda allofonemalar asosan leksemalar tarkibidagi bir tovushni ikkinchi bir tovushga almashtirish natijasida yuzaga keladi (Misollari yuqoriroqda). IFODA JIHA Т I Т UB VA HOSILA LEKSEMALAR 1- §. Leksemalarning ifoda jihatiga oid masalalardan biri – ularning tub yoki hosila ekanligi. Leksemani tub deb belgilash – nisbiy tushuncha. Hozirgi til nuqtayi nazaridan tub deb qaraladigan leksemalarning ko‘pi asli hosila leksema bo‘lib, ular tarkib toptiruvchi ma&#39;noli qismlarga faqat hozirgi til nuqtayi nazaridan ajratilmaydi. Masalan, bosh- leksemasi tarixan ham, hozirgi o‘zbek tilida ham ma&#39;noli qismlarga ajratilmaydi, shunga ko‘ra aslan tub leksema deyiladi. Boshqa- leksemasi esa hozirgi o‘zbek tili nuqtayi nazaridan tub deb qaraladi; aslida bu leksema tarixan bash- leksemasining  ajralib turuvchi  ma&#39;nosidan -(ı)q qo‘shimchasi bilan yasalgan bashıq- fe&#39;lidan -a qo‘shimchasi bilan yasal-gan sifat bo‘lib, hozirgi o‘zbek tilida bunday ma&#39;noli qismlarga ajratilmaydi: ( bash- + ıq  bashıq- ) + -a  bashıqa- > bashqa- > bâshqa- (Bu leksema tarkibini bosh + qa tarzida izohlash to‘g‘ri emas). Asli qandayligidan qat&#39;i nazar, hozirgi tilda tub deb qaraladigan leksemalarning ifoda jihati deb ular tarkibidagi tovushlar (fonemalar) ta&#39;kidlanadi. Hosila leksemalarda esa ularning ifoda jihati deb to‘g‘ridan to‘g‘ri tovushlarni (fonemalarni) aytish o‘rinli emas. Masadan, yaxshi- leksemasi asli hosila leksema bo‘lib, hozirgi o‘zbek tilida tub deb qaraladi, shunga ko‘ra uning ifoda jihati deb to‘g‘ridan to‘g‘ri y, a, x, sh, i tovushlari (fonemalari) ko‘rsatiladi. Shu leksemadan hosil qilingan yaxshilik leksemasida uning ifoda jihati deb to‘g‘ridan to‘g‘ri tarkibidagi sakkiz tovushni (fonemani) ko‘rsatish o‘rinli emas, chunki bu leksema yaxshi- va -lik ma&#39;noli qismlaridan tarkib topgan. Demak, hozirgi o‘zbek tilida hosila deb qaraladigan leksik birlik dastlab ma&#39;noli qismlarga ajratiladi, ifoda jihati deb avval shunday ma&#39;noli qismlar ta&#39;kidlanadi, keyin-gina har bir tub ma&#39;noli qismning o‘ziga nisbatan ifoda jihati deb tovush (fonema) ko‘rsatiladi. 2- §. Hosila leksemalar turlicha yuzaga keladi: leksema yasaladi, leksema tuziladi, leksemaga aylanish voqe bo‘ladi. Mavjud leksemaga qo‘shimcha qo‘shib hosil qilingan leksema yasama leksema deyiladi. Bunda leksema qo‘shimchaga nisbatan leksema yasalish asosi, qo‘shimcha esa leksema yasovchi, hosila – yasalma, yasama leksema deyiladi. Masalan, hikoyachi- yasama leksemada hikoya- - leksema yasalish asosi, -chi esa – leksema yasovchi. Leksema yasash vazifasini bajaradigan qo‘shimcha leksema yasovchi affiks deyiladi (lot. affixus -  biriktirilgan  ). O‘zbek tilidagi leksema yasovchi affikslar yasalish asosi bo‘lib kelgan leksemaning ketiga qo‘shiladi, shunga ko‘ra leksema yasovchi suffiks deyiladi (<lot. suffixus -  yoniga biriktirilgan  ): ish- + -chi  ishchi-, ish- + -chan  ishchan-, ish- + -la  ishla- kabi: ( I S H - + L A ) - leksema, ot leksema leksema yasovchi, affiks (suffiks), fe&#39;l leksema yasovchileksema yasalish asosi yasama leksema, fe&#39;l leksema Boshqa tildan olingan leksemalar tarkibida kirib kelib, o‘zbek tili manbaida ham leksema yasash vazifasini bajaradigan ayrim old qo‘shimchalar – prefikslar mavjud (lot. pra е fixum < pra е -  oldida  + fixus  biriktirilgan  ). Masalan, hozirgi o‘zbek tiliga tojik tilidan olingan leksemalar orasida ba-, be-, no-, ser- prefikslari bilan yasalgan leksemalar anchagina. Bulardan be-, no-, ser- prefikslari bir qancha o‘zbekcha leksemalarga ham qo‘shilib keladi, demak, o‘zbek tilida leksema yasash vazifasini bajaradi: notanish-, notinch-, noto‘g‘ri-, noo‘rin-, noqulay-; bebosh-, betinim-, bechiqim-; serajin-, serildiz-, sertuk-, serunum-, serqatnov- kabi; ba- prefiksida esa o‘zbekcha leksemalarga qo‘shilib yangi leksema yasash xususiyati deyarli yo‘q. 3- §. Leksemani yasama leksema deyish uchun uning tarkibida yasalish asosi bo‘lib kelgan leksema ham, yasovchi affiks ham hozirgi o‘zbek tilida aniq ajralib turishi, yasalish asosi mustaqil leksema mavqeiga ega bo‘lishi, boshqa yasama leksemalarga ham asos sifatida xizmat qilishi, affiks ham shunday xususiyatlarga ega bo‘lishi lozim. Masalan, ishchi-, ishchan-, nota-nish-, serildiz-, bechiqim- kabi leksemalar tarkibida yasalish asosi bo‘lib kelgan leksemaga va yasovchi affiksga (suffiksga, prefiksga) aniq ajralib turadi; shunday leksemalarga qiyosan beandisha-, bearmon-, serfarzand-, sergap-, serhosil-, noumid-, noqobil- kabi yasalish asosi va yasovchi affiksi o‘zbekcha bo‘lmagan leksemalar ham ma&#39;noli qismlarga ajratiladi, yasama leksema deyi-ladi, demak, bunday leksemalarda ham leksema yasalish tahlili amalga oshiriladi: ( S E R - + H O S I L - ) - leksema yasovchi affiks (prefiks) leksema, ot leksema sifat yasovchi leksema yasalish asosi yasama leksema, sifat leksema 4- §. O‘zbek tilida leksema yasash vazifasini asli tojikcha fe&#39;l asosi (ko‘pincha hozirgi zamon asosi) ham bajaradi. Ot, sifat, son leksemaga fe&#39;l asosini qo‘shib leksema hosil qilish tojik tilida leksema tuzish (tuzma leksema) deyiladi: bog‘- + dor = bog‘dor (dor- - doshtan -  ega bo‘l-  fe&#39;lining hozirgi zamon asosi), dur- - uzoq  + bin-  durbin (bin- - didan -  ko‘r-  fe&#39;lining hozirgi zamon asosi), choryak -  to‘rtdan bir  + kor- ( koridan -  ek-  fe&#39;lining hozirgi zamon asosi)  choryakkor > chorakkor > chorakor kabi. Bunday tojikcha fe&#39;l asoslari o‘zbek tiliga bir qancha tojikcha leksemalar tarkibida kirib kelgan; ulardan ayrimlari keyinchalik o‘zbekcha leksemalarga ham qo‘shilgan. Shunday xususiyat doshtan fe&#39;lining dor- hozirgi zamon asosiga xos: yarador-, dongdor-, bo‘ydor-, ilmoqdor- kabi. Lekin dor- o‘zbek tilida fe&#39;l asosi deb tushunilmaydi, balki leksema yasovchi deb tushuniladi. Asli fe&#39;l asosi ekanini e&#39;tiborga olib affiks emas, affiksoid deb baholash to‘g‘riroq. Т ojik tilida tuzma leksemalarga teng deb qaraladigan bunday birliklar o‘zbek tilida yasama leksema deb baholanadi. Xona-, noma-, goh- kabi tojikcha leksemalar, o‘zbek tilida mustaqil ishlatilishdan tashqari, ishxona-, oshxona-, taklifnoma-, ma&#39;lumotnoma-, sayohatnoma-, sayrgoh-, oromgoh- kabi leksemalarning tarkibida yasovchi qism sifatida qatnashadi; bir qancha leksemalarga qo‘shiluvchi qism bo‘lib kelgani sababli mustaqil leksemalik holatidan affiksoidlik holatiga o‘tgan. Bular qatnashuvi bilan hosil qilingan leksemalar tojik tilida tuzma leksema deb qaraladi, lekin o‘zbek tilida yasama leksemalarga tenglashtiriladi: ( I S H - + - X O N A ) - ot leksema leksema yasovchi, affiksoid, ot leksema yasovchileksema yasash asosi yasama leksema, ot leksema Xullas, yasama leksemalarda yasalish asosi bo‘lib leksema xizmat qiladi, leksema yasovchi vazifasini affiks (asosan suffiks, qisman prefiks), ba&#39;zan affiksoid bajaradi, hosila esa leksemaga teng bo‘ladi: ish- + -chi  ishchi-, be- + ish-  beish-, ish- + -xona  ishxona- kabi. 5- §. Grammatik to‘liq shakllangan ikki leksemani (leksemashaklni) teng holatda qo‘shib tuzilgan leksemaga juft leksema deyiladi: imo-ishora-, katta- kichik-, bugun-erta- kabi. Juftlashuvchi qismlar leksemashaklga, hosila esa leksemaga teng bo‘ladi: [( imo ) + ( ishora )]-. Juftlashuvchi qismlar orasidagi tenglik munosabati yozuvda defis (chiziqcha) bilan ko‘rsatiladi; har bir qism o‘z fonetik cho‘qqisiga ega bo‘lib, ayni vaqtda yaxlitlovchi fonetik cho‘qqi bilan birlashadi: i z z a t i k r o m Т englik munosabatining ko‘rsatkichi sifatida ba&#39;zan qismlar orasida -u(- yu) bog‘lovchisi keladi, lekin bunda juftlikdan uyushiqlikka tomon siljish yuz beradi: to‘y-tomosha-  to‘y-u tomosha- kabi. Juftlashuvchi qismlar ayni bir turkumga mansub va odatda ayni bir grammatik shakldagi leksemashakllar bo‘ladi; grammatik shakl bunday leksemaga bir butun holda qo‘shiladi: [(arz) + (dod)]- + im + ni kabi. Bu umumiy qoidadan (qolipdan) istisno ikki mustaqil fe&#39;ldan tuzilgan juft fe&#39;llarda uchraydi: birinchi qism -b ravishdoshi shaklida (leksemashaklga teng), ikkinchi qism esa leksemaga teng bo‘ladi, har ikki qism birgalikda leksemaga teng bo‘ladi: [(bich- + ib) + (to‘qi-)]- kabi. Juft leksema qismlarini o‘zaro yasalish asosi, yasovchi deb hukm chiqarib bo‘lmaydi, bu qismlar teng huquqli holda birlashib yangi leksema vujudga keladi. Demak, juft leksemalarda leksema yasash emas, balki leksema tuzish voqe bo‘ladi. 6- §. Bog‘lanmaning (birikmaning, gapshaklning) leksemaga aylanishi bilan qo‘shma leksema yuzaga keladi. O‘zbek tilida birikma leksemashaklning leksemaga tobelanishi bilan tuziladi, ana shunday tuzilgan birikmalar semantik va fonetik jihatdan yaxlitlanib, qo‘shma leksemaga aylangan; bunday yaxlitlanish natijasida leksemashakl bilan leksemaga teng qismlar orasida sintaktik aloqa so‘nadi: [( K A L T A ) X ( K E S A K -) ]- sifat leksemashakl ot leksema asli sifatlovchi asli sifatlanmish o t q o‘ sh m a l e k s e m a O‘zbek tilida katta qo‘rg‘on- birikmasi tuzib ishlatiladi; shu bilan birga ayni shunday tuzilishli kattaqo‘rg‘on- ot qo‘shma leksemasi ham mavjud. Birinchisi sintaktik birlikka, ikkinchisi esa leksik birlikka teng. Qo‘shma leksemalarning barchasi avval birikmaga teng holatda tuzilib, keyin leksemaga aylangan emas, albatta. Тilda birikmaga teng birlikni qo‘shma leksemaga aylantirish qolipi hosil bo‘lganidan keyin qo‘shma leksema shu qolip asosida to‘g‘ridan to‘g‘ri tuzilavergan: sinfboshi, uchburchak kabi. Asli kaltakesak- tur qo‘shma leksemalardan kallakesar- tur qo‘shma leksemalarni farqlash kerak: Keyingi tur leksema birikmaga affiks qo‘shish orqali hosil bo‘ladi: [(kalla) X (kes-)] + ar . Lekin -( ar ) affiksi – leksema yasovchi emas ; demak , bunday misollarda affiksatsiya yo ‘ li bilan leksema yasash voqe bo ‘ lmaydi ; asli sifatdosh shaklidagi birikmaning mazmunan va shaklan yaxlitlanishi yo ‘ li bilan sifatga aylanishi yuz bergan ; kallakesar - sifat leksemasi sifatlanmishsiz ishlatilib , o ‘ z navbatida otga aylangan : [( K A L L A ) X K E S - ] + A R leksemashakl, ot leksemashakl, tushum kelishigida leksema, fe&#39;l leksema, o‘timli affiks, suffiks, shakl yasovchi, sifatdosh shakli yasovchiasli vositasiz to‘ldiruvchi asli to‘ldirilmish asli vositasiz to‘ldiruvchili birikma s i f a t d o sh  s i f a t  o t 7- §. Gap odatda leksemashaklga leksemashaklni tobelash bilan tuziladi; ana shunday tuzilgan ayrim gaplar semantik va fonetik jihatdan yaxlitlanib qo‘shma leksemaga aylangan: go‘shtkuydi kabi. Ushbu qo‘shma leksemaning birinchi qismi bosh kelishik shaklida, ikkinchi qismi esa III shaxs shaklida yaxlitlanib, ma&#39;no taraqqiyoti natijasida ot leksemaga aylangan: [ ( G O‘ SH Т ) X ( K U Y D I) ] ot leksemashakl, bosh kelishikda fe&#39;l leksemashakl, III shaxs shaklida asli ega asli kesim qo‘shma leksema, ot qo‘shma leksema Bunday tur qo‘shma leksema predikativ bog‘lanmani transformatsiyalash orqali ham hosil qilinadi; bunda zamon yasovchisi sifatdosh yasovchisiga almashtiriladi, tuslovchi tashlanadi: Asli predikativ bog‘lanma asli ega asli kesim ot leksemashakl, bosh kelishikda fe&#39;l leksemashakl, leks.  zamon yas.  III sh. tusl. ( b o‘ y ) X (o‘ s- + -a- + -d i) ( b o‘ y ) X (o‘ s- + -ar + - -) s ifatdosh sh.yas. Asli predikativ bog‘lanma sifatdosh shakliga transformatsiya qilinib, sifatlovchi vazifasiga moslangan, sifatlanmishsiz ishlatilib, ot qo‘shma leksemaga aylangan. 8- §. Leksemalar boshqa til leksemasini kalkalash yo‘li bilan ham hosil bo‘ladi. Masalan, o‘zbek tilida tarixan xizmat- leksemasidan -kor affiksoidi bilan xizmatkor- leksemasi yasalgan; keyinchalik xizmat- leksemasidan -chi affiksi bilan xizmatchi- leksemasi yasaldi. Xizmatchi- leksemasi asli slujashiy leksemasini kalkalab o‘zlashtirish natijasida yuzaga kelgan: slujba  xizmat-, -ash sifatdosh yasovchisi  -chi; proizvodstvo leksemasi ishlabchiqarish- deb kalkalangan: asli proizvodit fe&#39;lidan yasalgan bu ot o‘zbek tiliga ishlab chiqar- fe&#39;lining -sh otdosh shakli bilan kalkalangan; kilovatt-chas leksemasi o‘zbek tiliga kilovatt-soat- tarzida yarim kalka sifatida olingan va b. Umuman, kalkalashda leksema hosil qilishning deyarli barcha turlari o‘z aksini topadi. 9- §. O‘zR, O‘zMU kabilar qisqarma so‘z deyiladi. Asli bular – murakkab til birligini ixcham ifodalash usuli, shunga ko‘ra qisqartma deb nomlani-shi to‘g‘ri. Abbreviatura deb ataladigan bunday birliklar asli turg‘un birikmaga teng atamani ixcham ifodalash uchun o‘ylab topilgan (italyancha abbreviatura < lot. brevus -  qisqa  ). Masalan, O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta&#39;lim vazirligi atamasi ixcham tarzda O‘zR OO‘M Т V qisqartmasi bilan ifodalanadi. Bunday qisqartmani so‘z deb ( qisqartma so‘z deb), so‘z yasalishining (asli leksema yasalishining) bir turi deb baholash to‘g‘ri emas. 10- §. Leksema qaysi usul bilan hosil qilinmasin, yangi leksema yuzaga kelganidan keyin u til birligiga aylanadi; bunday til birligi hosil bo‘lish jarayoni yakunlanganidan keyingi tahlil til birligining ichki tuzilishini tahlil qilish bo‘ladi. Yangi leksema yuzaga kelishi doimiy jarayon ekanidan qat&#39;i nazar, hosila leksemalarning ko‘p qismi til taraqqiyotining o‘tmish bosqichiga, kechagi kuniga mansub bo‘ladi. Shunga ko‘ra leksematik tahlil (leksema tarkibini tahlil qilish) asli tarixan yondashib amalga oshiriladi; demak, so‘z yasalishi (leksema hosil bo‘lishi) bahsi asli tarixiy leksikologiyaga qarashli. 11- §. Qanday usul bilan yuzaga kelmasin, hosila til birligi sifatida leksemaga teng bo‘ladi; unga grammatik tavsif qo‘shilganidan keyin leksemashaklga tenglashadi. Demak, hosila leksemaga teng bo‘lishini hisobga olib so‘z yasalishi haqida emas, leksema hosil bo‘lishi haqida gapirish kerak. Leksema hosil qilish usullaridan faqat biriga – affiksatsiyaga nisbatan yasalish haqida (yasalish asosi va yasovchi haqida) gapirish mumkin. Demak, so‘z yasalishi (asli leksema yasalishi) yangi leksik birlik yuzaga kelishining faqat bir turiga nom bo‘la oladi; boshqa turlarini ham qamrab olsak, keng tushunchadan – leksema hosil qilish tushunchasidan foydalanish to‘g‘ri. 12- §. Hosila leksema ma&#39;lum bir turkumga mansub bo‘ladi. Yangi leksema hosil qilish barcha turkumlarda voqe bo‘lavermaydi. Bunday jarayon, masalan, ot, sifat, fe&#39;l turkumlarida ko‘p, ravish, modal birlik turkumlarida oz miqdorda voqe bo‘ladi, son, olmosh turkumlarida esa yangi leksema hosil qilish deyarli yo‘q. Adabiyot: 1. Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I., Doniyorov X. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I qism. &#34;O‘qituvchi&#34;, Т.: 1980. 2. G‘ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis. 3 nashri, Т.: 1987. 3. Тursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. 3 nashri, &#34;O‘zbekiston&#34;, Т.: 1992. 4. Ne&#39;matov H., Bozorov O. Тil va nutq. &#34;O‘qituvchi&#34;, Т.: 1993. 5. Ne&#39;matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. &#34;O‘qituvchi&#34;, Т.: 1995. 6. Ne&#39;metov H., Sayfullayeva R., Qurbonova M. O‘zbek tili struktural sintaksisi asoslari. &#34;O‘qituvchi&#34;, Т.: 1999. 7. Qurbonova M.M. Hozirgi zamon o‘zbek tili (sodda gap sintaksisi uchun materiallar). O‘zMU, Т.: 2002. 8. Qurbonova M., Sayfullayeva R., Boqiyeva N., Mengliyev B. O‘zbek tilining struktural sintaksisi. O‘zMU, Т.: 2004. 9. Mirtojiyev M.M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I jild. O‘zMU, Т.: 2004. 10. www.ziyonet.uz 11. www.nur.uz

O'xshashlar

Тovushlar тizimi
Frazemalar тizimi
Birikmalar тizimi
Morfemalar тizimi
Gap shakllar тizimi