logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Tilshunoslik
  4. Sifaт leksemalar тurkumida shakl yasalishi

Sifaт leksemalar тurkumida shakl yasalishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

183.5 KB
Ko'chirib olish
Sifa т leksemalar т urkumida shakl yasalishi Reja: 1. Sifa т leksemalar т urkumida shakl yasalishi 2. Son leksemalar т urkumida shakl yasalishi 3. Fe&#39;l leksemalar т urkumiga mansub morfemalar т izimi 4. Fe&#39;l leksemalarda o‘timli-o‘timsizlik 5. Nisbat paradigmasi va unga yondosh hodisalar 6. Fe&#39;lning bo‘lishli-bo‘lishsiz shakllari paradigmasi SIFA Т LEKSEMALAR Т URKUMIDA SHAKL YASALISHI 1- §. Predmetning sifatiy belgisini anglatadigan leksemalarga sifat leksemalar turkumi deyiladi. O‘zbek tilida sifat leksemaga shakl o‘zgarishi xos emas, shunga ko‘ra sifat leksema ot leksemaga shakl o‘zgartiruvchisiz to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘lanadi: chiroyli uy-, keng ko‘cha-, issiq non- kabi. Sifat leksemalarda shakl yasalishi bor, lekin sifat leksemalarning barcha leksik-semantik guruhlariga birdek xos emas. Т om ma&#39;nodagi sifat leksema deb asliy sifatlarga aytiladi: qizil-, katta-, tetik-, issiq-, achchiq- kabi. Bular predmetning sifatiy belgisini o‘zicha, bevosita anglatadi. Nisbiy sifatlarda esa predmetning belgisi boshqa bir predmetga nisbat berilib anglatiladi: bugungi- (suhbat-), kuzgi- (qovun-) kabi. 2- §. Shakl yasalishi asosan asliy sifatlarga mansub bo‘lib, nisbiy sifatlarga ayrim shakl yasovchilari-gina qo‘shiladi. Sifat leksemalarga qo‘shiladigan eng keng qamrovli morfema - -roq affiksi. Bu affiks asli  biroz  ma&#39;nosini ifodalaydi. Masalan, shirin- leksemasi belgining ortiq-kamligini ifodalashi jihatidan betaraf; shu leksemaning shirinroq- shaklidan  biroz shirin  ,  nisbatan shirin  ma&#39;nosi anglashiladi; kuchli-, kuchsiz- leksemalari bilan ularning kuchliroq-, kuchsizroq- shakllari orasidagi ma&#39;no farqi ham xuddi shunday:  biroz kuchli  ,  nisbatan kuchsiz  kabi. Ko‘rinadiki, bir predmetga xos belgi boshqa bir predmetdagi shunday belgiga nisbatan ifodalanadi: keng xona- birikmasida keng- sifat leksemashakli xonaning keng ekanligini o‘zicha, bevosita, qiyoslanmagan holda anglatadi; kengroq xona- birikmasida kengroq sifat leksemashakli  biroz keng  ma&#39;nosini anglatadi, bunda belgi qiyosan aniqlanadi: agar xona o‘zi keng bo‘lsa, undan ko‘ra biroz keng xona tushuniladi; agar xona tor bo‘lsa, undan ko‘ra biroz keng xona tushuniladi. Demak, - roq affiksi  me&#39;yordan oz  ma&#39;nosini ifodalaydi deyish to‘g‘ri emas; ushbu affiks betaraf holda  biroz  ,  nisbatan  ma&#39;nosini ifodalaydi, belgining ortiq- kamligi ma&#39;nosi esa qiyoslanayotgan (nazarda tutilayotgan) predmetdagi belgi asosida bildiriladi. Sal keng-, biroz keng- kabi qurilmalar sifatlovchi-sifatlanmish birikmasiga teng, bu yerda belgining kuchsizligi leksik birlik yordamida anglatiladi. Shunga ko‘ra bunday birliklardan anglashiladigan ma&#39;noni -roq affiksi ifodalaydigan ma&#39;no bilan bir qatorga qo‘yish noto‘g‘ri: bular mustaqil hodisalar, shunga ko‘ra biroz kengroq- tarzida har ikki usulni birgalikda ishlatish mumkin. Biroz- leksemasi va - roq affiksi juda o‘xshash, lekin boshqa-boshqa ma&#39;noni ( biroz- leksik ma&#39;noni, - roq esa grammatik ma&#39;noni) bildiradi. Shuningdek belgining Yaxshi so‘z boldan (boldan ko‘ra, bolga qaraganda) shirin kabi qurilmalar bilan ifodalanadigan ma&#39;nosi va -roq affiksi bilan ifodalanadigan ma&#39;no – boshqa-boshqa hodisalar. Asli sifat leksemaga qo‘shiladigan -roq affiksi sifat tur ravish leksemalarga ham ( tezroq-, kechroq- kabi), shuningdek ba&#39;zan fe&#39;l leksemaning ra-vishdosh shakliga ham ( o‘ylabroq gapir- kabi) qo‘shiladi. 3- §. Sifat leksema oldidan eng, g‘oyat, g‘oyatda, bag‘oyat, nihoyatda, juda kuchaytiruv morfema-affiksoidlarini keltirish bilan sifat leksema anglatadigan belgi kuchli darajada ekanligi bildiriladi: eng go‘zal-, juda go‘zal- kabi. Eng va juda kuchaytiruvchilari ma&#39;no jihatidan farqli: eng kuchaytiruvchisi-ning semantik mundarijasida  boshqalarga nisbatan  semasi bor (Belgining kuchli darajasi qiyoslab anglatiladi). Ushbu kuchaytiruv morfemalari sifat tur ravish leksemalar bilan ham ishlatiladi: eng tez-, juda tez- kabi. Belgining kuchli darajada ekanligi ayni sifat leksema bilan xunukdan xunuk, xunuklarning xunugi kabi qurilmalar tuzib ham ifodalanadi. Bu yerda belgining kuchli darajada ekani leksik-sintaktik usul bilan ifodalanadi. 4- §. Belgining kuchsiz darajada ekanini ifodalaydi deb -(i)sh , -(i)mtir affikslari ko‘rsatiladi. Bu affikslarning ishlatilish doirasi juda chegaralangan bo‘lib, rang-tus anglatadigan bir necha sifat leksemaga, shunda ham tanlab qo‘shiladi: ko‘kish-, ko‘kimtir-, sarg‘ish-, sarg‘imtir-; oqish- (lekin oqimtir- shaklida ishlatilmaydi), qoramtir- (lekin qorash- shaklida ishlatilmaydi) kabi. Bu affikslar asli belgining kuchsiz darajada ekanini emas, balki  leksemadan anglashiladigan rangga moyil  likni ifodalaydi: sarg‘ish- -  sariq rangga moyil  ,  ranggi sariq bo‘lib ko‘rinadigan  . 5- §. Belgining kuchli darajada ekanligi noto‘liq takror deb ataladigan usul bilan ham ifodalanadi; bunday ifoda usuli intensiv forma deb yuritiladi. Bunda: 1) sifat leksemaning yopiq bo‘g‘inga teng bosh qismi olinib, shu leksemaning oldiga qo‘shiladi, yozuvda chiziqcha bilan yarim ajratib yoziladi: dumaloq-  dum-dumaloq-, pakana-  pak-pakana-, butun- - but-butun- kabi; 2) sifat leksemaning ochiq bo‘g‘inga teng bosh qismi olinib, unga m, p tovushini qo‘shib yopiq bo‘g‘inga aylantiriladi va shu sifat leksemaning oldiga qo‘shiladi: ko‘k-  ko‘m-ko‘k-, bo‘sh-  bo‘m-bo‘sh-, yashil-  yam-yashil-, qizil-  qip-qizil-, qorong‘i-  qop-qorong‘i- kabi; 3) sifat leksemaning ochiq bo‘g‘inga teng qismi olinib, unga p tovushi orttiriladi va bu orttirilgan tovush qatlanib, unga a tovushi orttiriladi, ana shunday qism sifat leksemaning oldiga qo‘shiladi: to‘g‘ri-  to‘ppa-to‘g‘ri-, kunduzi-  kuppa-kunduzi- kabi; oq sifat leksemasida pp tovushlaridan keyin a tovushini orttirmaslik mumkin: oq-  oppa-oq-  oppoq- kabi. 6- §. Ot leksemalarga qo‘shilib,  iliq munosabat  ifodalovchi -gina affiksi sifat leksemalarga ham qo‘shiladi: soddagina yigit-, nozikkina qiz- kabi. 7- §. Sifat leksemalarga ot leksemaga qo‘shiladigan substantiv shakl yasovchi -lik affiksi ham qo‘shiladi. Bunda asli -lik affiksi gapshaklni qara-tuvchili birikmaga transformatsiyalashda ishlatiladi: Ukam sezgir.  ukamning sezgirligi- kabi. 8- §. Yuqoridagi tasvirlardan ayon bo‘ladiki, sifat leksemalarga qo‘shiladigan affikslar, affiksoidlar va boshqa tur vositalar ifoda jihatidan ham, mazmun jihatidan ham turli-tuman bo‘lib, bir butun paradigmaga birlashmaydi, noparadigmatik (yakka) morfemalar sifatida namoyon bo‘ladi. Sifat darajalari deb kelingan hodisalarni yaxlit bir paradigmaga (tuzumga) birlashtirish uchun yetarli asos yo‘q. SON LEKSEMALAR Т URKUMIDA SHAKL YASALISHI 1- §. Predmetning miqdoriy belgisini anglatadigan leksemalarga son leksemalar deyiladi. O‘zbek tilida son leksemaga shakl o‘zgarishi xos emas, shunga ko‘ra son leksema ot leksemaga shakl o‘zgartiruvchisiz to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘lanadi: ikki kishi-, to‘rt shahar-, besh yil- kabi. Son leksemalar miqdor son va tartib son deb ajratiladi. Miqdor son predmetning umuman ko‘p-ozligini emas, balki ma&#39;lum bir aniq yoki chamali miqdorini anglatishga xizmat qiladi. Miqdor sonlardan dastlab sanoq sonlar ajratiladi. Lisoniy birlik deb avvalo asosiy sanoq sonlarga aytiladi; son leksemalarning boshqa turlari sanoq son asosida hosil qilinadi. Ma&#39;lum tizim hosil etuvchi quyidagi 22 sanoq son son birliklari deyiladi: 1) birlik sonlari: bir-, .. to‘qqiz- ; 2) o‘nlik sonlar: o‘n-, .. to‘qson-; 3) yuqori miqdor sonlari: yuz-, ming-, million-, milliard-. Т arixan yuqori miqdor sonlari tarkibida quyidagicha o‘zgarish voqe bo‘lgan: a) yuz-, ming- qatorida ilgari tuman- (10000), lak- (100000) sonlari ishlatilgan; bu yerda keyingi son oldingi sondan o‘n karra ko‘p miqdorni anglatgan; b) ijtimoiy taraqqiyot natijasida tuman-, lak- sonlari iste&#39;moldan chiqqan ( tuman- soni – turkiy, lak- soni asli hindcha); bular o‘rnini million-, milliard- sonlari egallagan; bu yerda keyigi son oldingi sondan ming karra ko‘p miqdorni anglatadi; ming- (1000), million- (1000000), milliard- (1000000000). Million- soni fransuzcha bo‘lib,  mingta ming  ma&#39;nosini, milliard- soni ham fransuzcha bo‘lib,  mingta million  ma&#39;nosini anglatadi. Zarurat tug‘ilsa, trillion- soni ham ishlatiladi; bu son asli lotincha bo‘lib, &#34;mingta milliard  ma&#39;nosini anglatadi. Ko‘rinadiki,  o‘n karralab  ko‘payish  ming karralab  ko‘payishga almashgan. Yuz-, ming- sonlari oldidan sifatlovchi keltirilishi bu leksemalar asli ot leksema ekanini ko‘rsatadi. Hatto o‘n- soni ham shunday xususiyatga ega bo‘lgan: sakson-, to‘qson- sonlari asli sakkiz-, to‘qqiz- birlik sonlarini sifatlovchi vazifasida o‘n- leksemasiga bog‘lab tuzilgan: sakkiz o‘n-  sakson- kabi. Oltmish-, yetmish- o‘nliklari ham asli  o‘n  ma&#39;nosini bildirgan mish- leksemasiga olti-, yetti- birlik sonlari sifatlovchi tariqasida bog‘lab tuzilgan deb taxmin qilinadi. Hozirgi o‘zbek tilida yuqorida tilga olingan son leksemalar sodda son, tub son hisoblanadi. Sanoq son matematikada ma&#39;lum miqdorning nomi sifatida ishlatiladi, shunga ko‘ra ot leksema kabi turlanadi: Besh (5) ikkiga (2ga) bo‘linmaydi. Т o‘qqizdan (9dan) ikkini (2ni) olsak, yetti (7) qoladi kabi. Sanoq son kishi-, farzand-, o‘g‘il-, qiz-, ota-ona- kabi kishi otlariga bevosita birikadi: besh kishi- (farzand-, o‘g‘il-) kabi. Sanoq son narsani anglatadigan otga birikkanida orada o‘sha narsa uchun o‘lchov birligi bo‘lib xizmat qiladigan ot leksema qatnashadi. Masalan, daraxt, ko‘chat kabilar uchun o‘lchov birligi vazifasini tup- leksemasi, qo‘y, sigir kabilar uchun esa bosh- leksemasi bajaradi: uch tup olma-, ellik bosh qo‘y- kabi. Bunday vazifada keladigan ot leksemaga numerativ deyiladi (lot. numeratio -  sanash  ,  hisob  ). Bunday vazifada idish nomlari, vaqt o‘lchovini, og‘irlik o‘lchovini, hajm o‘lchovini, sath o‘lchovini, uzunlik o‘lchovini, pul o‘lchovini bildiradigan va boshqa tur leksemalar keladi. 2- §. 22 son birligi bilan 1tadan tortib 999999999999tagacha bo‘lgan miqdor ifodalanadi. Bu qadar ko‘p miqdorni ifodalashga sodda sonlar bilan ma&#39;lum qoliplar asosida hosil qilinadigan tuzma sonlar yordamida erishiladi. Bunday tuzma sonlarni tuzish qoliplari lisonda mavjud bo‘lib, har gal nutqda bu qoliplar miqdor birliklari bilan to‘ldiriladi. Т uzma sonlarning turlari va qoliplari quyidagicha: 1. O‘nliklar orasidagi miqdorni ifodalovchi tuzma sonlar &#34;o‘nlik son + birlik son&#34; qolipi bilan tuziladi: o‘n bir-, .. to‘qson to‘qqiz- kabi. Bunda o‘nlik songa birlik son qo‘shiladi: o‘n va bir, o‘n-u bir, o‘n + bir; shunga ko‘ra bu son turini qo‘shuvga asoslanadigan tuzma son deb atash mumkin. 2. Yuzliklarni ifodalovchi tuzma son bunday miqdor soni oldidan birlik sonni keltirish bilan ifodalanadi: bir yuz-, .. to‘qqiz yuz- kabi. Bunda yuzlik son ot hukmida bo‘lib, unga birlik son sifatlovchi vazifasida keladi; mohiyati jihatidan  karra  ma&#39;nosi ifodalanadi: ikki yuz-   ikki karra yuz  kabi. Shunga ko‘ra bu son turini ko‘paytiruvga asoslanadigan tuzma son deb atash mumkin: ikki yuz-   ikki X yuz  kabi. 3. Yuzliklar orasidagi miqdorning ifodalanishi o‘nliklar orasidagi miqdorni ifodalash qolipi bilan tuziladi: a) &#34;yuzlik + birlik&#34;: ikki yuz uch- kabi; b) &#34;yuzlik + o‘nlik&#34;: ikki yuz o‘n- kabi; v) &#34;yuzlik + o‘nlik orasidagi birlik&#34;: ikki yuz to‘qson to‘qqiz- kabi. 4. Mingliklar (va undan yuqori miqdor birliklari) bunday son oldidan quyidagi son turlarini keltirib ifodalanadi: a) birlik sonni: ikki ming-, .. to‘qqiz milliard- kabi; b) o‘nlik sonni: yigirma ming-, .. to‘qson milliard- kabi; d) o‘nliklar orasilagi sonni: yigirma bir ming-, .. to‘qson to‘qqiz milliard- kabi; e) yuzlik sonni: ikki yuz ming-, .. to‘qqiz yuz milliard- kabi; f) yuzliklar orasidagi miqdor sonni: ikki yuz besh ming-, .. ikki yuz to‘qson to‘qqiz milliard- kabi; g) yuqoridagi bandlarda ta&#39;kidlangan barcha tur sonlarni: to‘qqiz yuz to‘qson to‘qqiz milliard to‘qqiz yuz to‘qson to‘qqiz million to‘qqiz yuz to‘qson to‘qqiz ming to‘qqiz yuz to‘qson to‘qqiz-. Ko‘rinadiki, tuzma sonlarni tarkiblashda tenglik aloqasidan ham, tobelik aloqasidan ham foydalanilgan. 3- §. Miqdor sonlarining sanoq sondan tashqari donalik son, chama son, taqsim son, jamlovchi son turlari mavjud; bular affiks bilan va boshqa usul bilan hosil qilinadi. Donalik son sanoq songa shakl yasovchi -ta affiksini qo‘shib hosil qilinadi: bitta-, .. millionta- kabi.  Dona  ma&#39;nosi -ta affiksidan tashqari dona, nafar kabi leksemalar bilan ham ifodalanadi; dona leksemasi narsalarning sanog‘ini bildirishda, nafar leksemasi esa kishilarning sanog‘ini bildirishda ishlatiladi: ikki dona qalam-, uch nafar otliq askar- kabi. 4- §. Chama son predmetning miqdorini taxminlab bildiradi. Bunda miqdor asosan oz tomonga, ba&#39;zan-gina ko‘p tomonga chamalanadi. Chama ma&#39;nosi sintetik usul – affiks bilan va analitik usul – son birliklarini juftlash bilan ifodalanadi. 1. Chama son quyidagi affikslar bilan yasaladi: 1) Donalik songa chama ma&#39;nosini ifodalovchi -cha affiksini qo‘shib yasaladi (odatda eng kichik donalik sondan-gina yasalmaydi): uchtacha-, yuztacha- kabi. Bunday yasalishda  donalab  chamalash ma&#39;nosi ifodalanadi: o‘ntacha  yo to‘qqizta, yo o‘nta, yo o‘n bitta kabi. Buni raqam bilan -/  10 deb ko‘rsatish mumkin. Bu tur chama sonni donalovchi chama son deb atash mumkin. 2) Yuz-, ming- kabi yuqori miqdorni anglatuvchi sanoq songa -larcha affiksini qo‘shib yasaladi; bu affiks tarkibidagi -lar qismi  chegaralash  ma&#39;nosini, -cha qismi  chama  ma&#39;nosini ifodalaydi: yuzlarcha-   yuzga yaqin  ,  yuzga yetar- etmas  . Buni raqam bilan -100 deb ko‘rsatish mumkin. 3) O‘n-, yuz-, ming- va undan yuqori miqdorni anglatadigan son birliklaridan -lab affiksi bilan yasaladi: yuzlab-, .. millionlab- kabi. Bunday yasalishda chama  bir necha  tarzida ifodalanadi: yuzlab-   bir necha yuzlarcha  kabi. Ko‘paytiruv amalini eslatadigan bu chama son turini karralovchi chama son deb atash mumkin. 2. Chama son analitik usul bilan quyidagicha tuziladi: 1) Ketma-ket miqdorni ifodalaydigan birlik sonlari o‘zaro juft holda ishlatiladi: uch-to‘rt- kabi. Bunda oz miqdorni ifodalovchi birlik son oldin, ko‘p miqdorni ifodalovchi birlik son keyin joylashadi; shunga ko‘ra  ko‘payuvchi chama  ma&#39;nosi ifodalanadi: uch-to‘rt   uch yo to‘rt, yo besh  kabi. Ba&#39;zan oz miqdorni ifodalovchi birlik son keyin keladi: besh-to‘rt- kabi. Bunda  kamayuvchi chama  ma&#39;nosi ifodalanadi: besh-to‘rt-   besh yo to‘rt, yo uch  kabi. O‘n-o‘n ikki, uch-besh kabi ishlatishda asli chama emas, balki  eng ozi – eng ko‘pi  ,  ma&#39;lum miqdor oralig‘ida  kabi ma&#39;no ifodalanadi. 2) Ketma-ket miqdorni ifodalaydigan ikki donalik son juft holda ishlatiladi: uchta-to‘rtta- kabi. Bu yerda chama ma&#39;nosi  dona  ma&#39;nosi qo‘shilgan holda ifodalanadi. 3) Ketma-ket miqdorni ifodalaydigan o‘nlik sonlar juft holda ishlatiladi: o‘ttiz-qirq- kabi (Bunday juft son o‘n-yigirma- tarzida tuzilmaydi). Bu yerda miqdor  o‘nlab  chamalanadi. 4) O‘nlik son shu o‘nlik sonni besh- soni bilan birga juftlab tuziladi: o‘ttiz- o‘ttiz besh- kabi. Bunda miqdor  beshlab  chamalanadi. Bunday chama son o‘ttiz besh-qirq- tarzida ham tuziladi. Yuqori miqdor sonlarida  ketma-ket  lik talabidan ba&#39;zan chetga chiqiladi: yuz- ikki yuz- deb ham, yuz-uch yuz- deb ham tuzish mumkin. 3. Vaqtni chamalab ifolalash uchun soat birda kabi qurilmaga kelishikdan oldin, -lar affiksi qo‘shiladi: soat birlarda kabi. Bunda  yaqin  ,  etar-etmas  kabi chama ma&#39;nosi ifodalanadi. 5- §. Т aqsim son miqdor sonlarining alohida turi bo‘lib, quyidagicha hosil qilinadi: 1) Donalik songa -dan affiksini qo‘shib: ikkitadan, uchtadan, bir yuz o‘ntadan kabi. 2) Donalik sonni takrorlab, keyin -dan affiksini qo‘shib: ikkita-ikkitadan kabi; ba&#39;zan -dan affiksi har ikki dona songa qo‘shiladi: ikkitadan-ikkitadan kabi. 3) Oldingi tur ifodalanishdan keyin bo‘lib yordamchisini qo‘shib: ikkitadan- ikkitadan bo‘lib kabi. 4) -ov affiksi bilan yasalgan jamlovchi sonni takrorlab, keyin bo‘lib yordamchisini qo‘shib: ikkov-ikkov bo‘lib kabi. 6- §. Jamlovchi son predmetning miqdorini to‘dalab ifodalaydi, ayrim birlik sonlaridan-gina -ov, -ala affiksi bilan yasaladi: 1) Ikkidan sakkizgacha bo‘lgan olti sanoq sondan (ba&#39;zangina o‘n- sanoq sonidan) -ov affiksi bilan yasaladi: ikki + ov > ikkov-, uch + ov  uchov- kabi. Bir- sonidan -ov affiksi bilan yasalgan birov- leksemasi ikki xil ma&#39;noni ifodalaydi: a) qiz bolalarning o‘yinida birov, ikkov kabi sanoqni bildiradi; b)  kimdir notanish kishi  ma&#39;nosini bildiradi, bunda gumon olmoshi bo‘ladi. -ov affiksi bilan yasalgan jamlovchi son ot tabiatli bo‘lib, odatda ko‘plik nisbatlovchisi qo‘shilgan holda ishlatiladi, nisbatlovchidan keyin kelishik morfemasi qo‘shiladi: ikkov + imiz + ni kabi. 2) Ikkidan oltigacha bo‘lgan to‘rt sanoq sondan -ala affiksi bilan yasaladi: ikki + ala > ikkala-, uch + ala > uchchala- kabi. Jamlovchi sonning bu turi ham ot tabiatli bo‘lib, asosan ko‘plik nisbatlovchisi va kelishik morfemasi qo‘shilgan holda ishlatiladi: ikkalamizni, beshalamiz kabi. Bu tur jamlovchi son sifatlovchi vazifasida ham ishlatiladi, bunda nisbatlovchi va kelishik ko‘rsatkichlari o‘z- o‘zidan qatnashmaydi: ikkala talaba-, ikkala xona- kabi. 7- §. Son birliklari bilan butun miqdor-gina emas, butunning qismiga teng miqdor ham ifodalanadi. Butun songa zid qo‘yib bunday son turi kasr son deyiladi: o‘ndan ikki-, sakkizdan bir- kabi. Bunday qurilmaning to‘liq shakli asli o‘n bo‘lakdan ikki bo‘lak shaklida tuzilgan, keyinchalik ixchamlikka intilib, bo‘lak qismlari tashlangan, birinchi bo‘lak- leksemasiga qo‘shiladigan -dan affiksi sanoq songa qo‘shiladigan bo‘lgan: o‘n bo‘lakdan  o‘ndan kabi. O‘n bo‘lakdan ikki bo‘lak- ot tabiatli qurilma bo‘lib, unga nutqda kelishik morfemasi qo‘shiladi; bo‘lak leksemasi tashlanganidan keyin kelishik morfemasi sanoq songa (asli ushbu qurilmaga yaxlitligicha) qo‘shiladigan bo‘lgan: (o‘n bo‘lak)dan (ikki bo‘lak)ni  (o‘ndan ikki)ni kabi. Butun son bilan kasr sondan tuzilgan songa kasrli son (matematikada aralash son ) deyiladi: ikki butun o‘ndan ikki- kabi. Kasr son ham, kasrli son ham – tuzma son. 8- §. Sanoq sondan -nchi affiksi bilan yasalgan son turiga tartib son deyiladi: ikkinchi-, yigirmanchi- kabi. Son leksemalarning boshqa turlari miqdor ma&#39;nosini anglatsa, tartib son predmetning boshqa predmetlar qatorida nechanchi o‘rinda ekanini ifodalaydi: uchinchi- soni  ikkidan keyingi  ma&#39;nosini bildiradi. Т artib son sifat tabiatli bo‘lib, sifatlovchi vazifasida keladi: to‘qqizinchi sinf- kabi. Birinchi-, ikkinchi- tartib sonlari oliy nav- kabi birikmalar qatorida ishlatilib, belgi (sifat) ma&#39;nosini kashf etgan: oliy nav-, birinchi nav- kabi. Т artib songa -dan affiksini qo‘shib birinchidan, ikkinchidan kabi hosil qilingan leksemalar sira ma&#39;nosini ifodalab, kirish bo‘lak vazifasida keladi. 9- §. Son leksemalar turlarini quyidagicha jadval tuzib ko‘rsatish mumkin: Son leksemalar Miqdor sonlar Тartib son Butun sonlar Kasr son Sanoq son Kasrli son Donalik son Chama son Тaqsim son Jamlovchi son F E&#39; L LEKSEMALAR ТURKUMIGA MANSUB MORF E MALAR ТIZIMI 1- §. Predmetning harakat-holat belgisini anglatadigan leksemaga fe&#39;l leksema, bunday leksemalar birgalikda fe&#39;l leksemalar turkumi deyiladi. Fe&#39;l leksemalar turkumi ot leksemalar turkumidan keyin ikkinchi yetakchi turkum bo‘lib, ravish turkumi leksemalari shu turkum leksemalarining belgisini anglatadi. Fe&#39;l leksemalarni ko‘makchi fe&#39;llardan ajratish lozim. Fe&#39;l leksemalar – leksik birlik, ko‘makchi fe&#39;llar – grammatik birlik: grammatik ma&#39;no ifodalashga xizmat qiladi, shunga ko‘ra morfemalarning bir turi – leksik tabiatli morfema deyiladi (Ko‘makchi fe&#39;llar o‘z o‘rnida tasvirlanadi). Fe&#39;l leksemalar predmetning kel-, ber- kabi turli harakatini anglatadi, shuningdek uxla-, gulla- kabi holatini ham harakat sifatida bildiradi. Fe&#39;l leksemalar semantik-grammatik belgi-xususiyatlarga boy bo‘lib, bularning ayrimlari fe&#39;l leksemaning o‘zi bilan, ko‘pchiligi esa turli tashqi vositalar bilan ifodalanadi. Fe&#39;l leksemalarda o‘timli-o‘timsizlik 2- §. O‘timli-o‘timsizlik avvalo biror grammatik ko‘rsatkich olmagan fe&#39;l leksemaning o‘zidan anglashiladi, harakat bilan ushbu harakat qaratiladigan predmet – vositasiz to‘ldiruvchi orasidagi munosabat asosida belgilanadi. O‘timli yoki o‘timsiz bo‘lish fe&#39;l anglatadigan leksik ma&#39;noga bog‘liq. Masalan, tashla- leksemasi  nimanidir bir joydan boshqa bir joyga kuch bilan yo‘naltir-  ma&#39;nosini anglatadi. Ushbu ma&#39;no ta&#39;rifi tarkibidagi  nimanidir  semasi bu fe&#39;l leksema o‘timli ekanini ko‘rsatadi. Yot- leksemasi  ma&#39;lum bir sathni yotiq holatda egalla-  ma&#39;nosini anglatadi. Ushbu ma&#39;no ta&#39;rifi tarkibida harakat qaratiladigan predmet (vositasiz to‘ldiruvchi) mavjudligini ko‘rsatadigan sema yo‘q, shunga ko‘ra bu leksema o‘timsiz deyiladi. Ko‘rinadiki, o‘timli-o‘timsizlik biror grammatik ko‘rsatkich olmagan fe&#39;l leksemalarda leksik-semantik hodisa sifatida mavjud. Lekin bunday fe&#39;llarning o‘timli ekani tashqi ko‘rsatkichga ega: bunday fe&#39;lga bog‘lanadigan vositasiz to‘ldiruvchi – tushum kelishigidagi leksemashakl o‘timlilikning tashqi markeri vazifasini bajaradi (fr. marquer -  belgili qilish  ). Demak, o‘timli fe&#39;l leksema biror grammatik ko‘rsatkich olmagan holda nimani, kimni so‘rog‘iga javob bo‘ladigan vositasiz to‘ldiruvchini boshqaradi, o‘timsiz fe&#39;l leksemada bunday boshqaruv bo‘lmaydi. Ko‘rinadiki, bunday fe&#39;l leksemalarda o‘timli-o‘timsizlik sof semantik hodisa emas, balki semantik-sintaktik hodisa. O‘timli-o‘timsizlik fe&#39;l leksemalarga-gina xos muhim xususiyat bo‘lib, fe&#39;llikka mansub nisbat, orttirma kabi hodisalar o‘timli-o‘timsizlikka asoslanadi. O‘timli fe&#39;l leksema vositasiz to‘ldiruvchidan tashqari vositali to‘ldiruv-chini ham boshqarishi mumkin: ol- - kim kimdan nimani, ber- - kim kimga nimani kabi. Fe&#39;l leksemaning o‘timliligini belgilashda vositali to‘ldiruvchining bor-yo‘qligi ahamiyatsiz. Nisbat paradigmasi va unga yondosh hodisalar 3- §. Harakatning bajaruvchisi bilan harakat o‘tadigan predmet – vositasiz to‘ldiruvchi orasidagi o‘zaro munosabatda bajaruvchining holatini belgilaydigan morfemaga nisbat yasovchisi deyiladi, bunday morfemalar nisbat shakllari paradigmasini tashkil etadi. Nisbat paradigmasi o‘zbek tilida majhul nisbat va unga zid qo‘yib belgilanadigan aniq nisbat shakllaridan iborat. Majhul nisbat markerli: -l affiksi bilan yasaladi: ayt-  aytil-, yasa-  yasal- kabi. Ba&#39;zan -l affiksi -n shaklida qo‘shiladi: ol-  olin-, sayla-  saylan- kabi. Ko‘rinadiki, majhul nisbat yasovchi affiks -l, -n allomorfemalari shaklida namoyon bo‘ladi; bulardan -l asosiy, -n esa ikkilamchi allomorfema bo‘lib, odatda fe&#39;l leksema tarkibida l fonemasi mavjud bo‘lsa, shu fonemaning ta&#39;siri bilan affiksning ifoda jihati bo‘lib kelgan l tovushi n tovushiga almashadi, shuning natijasida -l va -n allomorfemalari, l fonemasining l va n allofonemalari yuzaga keladi. Bajaruvchining majhullashishi fe&#39;l leksemaga -l affiksini qo‘shish bilan voqe bo‘ladi, shunga ko‘ra bu affiks majhul nisbat yasovchisi, bu affiks qatnashadigan sintaktik qurilma esa majhul qurilma deyiladi (Adabiyotlarda passiv konstruksiya termini ishlatiladi). Majhul qurilma hosil etish uchun asos bo‘lgan sintaktik qurilmaga aniq qurilma deyiladi (Adabiyotlarda aktiv kons-truksiya termini ishlatiladi). Majhul nisbat affiksi qo‘shilgan o‘timli fe&#39;l leksemaga zid qo‘yib (oppozitiv munosabatda) bunday affiks qo‘shilmagan holat aniq nisbat deb yuritiladi. Aniq nisbat shaklini yasovchi affiks yo‘q, bu nisbatning shakli majhul nisbat shakliga zid qo‘yib nol ko‘rsatkichli morfema deb belgilanadi; Xatni ukam yoz +    + di. Xat    yoz + il + di. O‘timli-o‘timsizlikda harakat bilan vositasiz to‘ldiruvchi munosabati asosga olinsa, nisbatda bajaruvchining holatida voqe bo‘ladigan o‘zgarish asosga olinadi: ega vazifasidagi bajaruvchi majhullashadi, sintaktik qurilmadan chiqadi, vositasiz to‘ldiruvchi esa ega vazifasiga o‘tadi. Rasmiy nutq turida bajaruvchi majhullashmay, vositali to‘ldiruvchi vazifasiga o‘tishi ham uchraydi: Xat ukam tomonidan yozildi kabi. Aniq nisbatdagi fe&#39;l leksema vositali to‘ldiruvchini ham boshqarishi mumkin. Bunday fe&#39;l leksemadan majhul nisbat yasalganida vositali to‘ldiruv-chi odatda o‘zicha saqlanadi: Xatni ukam menga ber +  + di. Xat    menga ber + il + di. Demak, o‘zbek tilida majhul nisbatdan va unga zidlab belgilanadigan aniq nisbatdan iborat ikki a&#39;zoli paradigma mavjud. Majhul nisbat o‘timli fe&#39;l leksemadan yasaladi; bunda sintaktik qurilma &#34;bajaruvchi ega + vositasiz to‘ldiruvchi + aniq nisbatdagi fe&#39;l leksema&#34; holatidan &#34;ega vazifasiga o‘tkazilgan vositasiz to‘ldiruvchi + majhul nisbatdagi fe&#39;l leksema&#34; holatiga transformatsiya qilinadi (lot. transformatio -  qayta qurilish  ). Majhul nisbat yasalishi bilan uch a&#39;zoli sintaktik qurilma odatda ikki a&#39;zoli sintaktik qurilmaga aylanadi, ayni vaqtda bajaruvchi ega majhullashib, vositasiz to‘ldiruvchi ega vazifasiga o‘tadi. Bunday o‘zgarishda tushum kelishigi bilan bosh kelishik orasidagi aloqa-munosabat namoyon bo‘ladi: tushum kelishigi bosh kelishikka almashadi. Majhul nisbat o‘timli fe&#39;l leksemadan yasaladi, shunga ko‘ra aniq nisbatda deb faqat o‘timli fe&#39;l leksemani-gina aytish to‘g‘ri. O‘timsiz fe&#39;l leksema vositasiz to‘ldiruvchini boshqarmaydi; transformatsiyalanuvchi bo‘laklardan biri yo‘qligi sababli majhul nisbat yasab bo‘lmaydi. Demak, o‘timsiz fe&#39;l leksema aniq nisbat – majhul nisbat yasalishi paradigmasida qatnashmaydi. 4- §. O‘timsiz fe&#39;lga qo‘shiladigan -l affiksi majhul nisbat shaklini emas, balki shaxssizlik shaklini hosil qiladi: ( U uyga ) bordi  ( Uyga ) borildi, ( Ikki kilometr ) yurdi  ( Ikki kilometr ) yurildi kabi. Shaxssizlik ma&#39;nosi majhullik ma&#39;nosidan keskin farq qiladi. Asli -l affiksi majhul nisbat yasovchisi bo‘lib, bu affiksdan shaxssizlik ma&#39;nosini ifodalashda ham foydalaniladi. Ma&#39;nodagi keskin farqni hisobga olib bu yerda hozirgi o‘zbek tili nuqtayi nazaridan -l omomorfemalari haqida gapirish to‘g‘ri. Shaxssiz fe&#39;l ko‘rinishda III shaxs shaklida bo‘ladi-yu, lekin III shaxs ma&#39;nosi (umuman shaxs ma&#39;nosi) ifodalanmaydi. Majhul nisbatdagi fe&#39;l ko‘pincha III shaxs shaklida ishlatiladi va bunda III shaxs ma&#39;nosi ifodalana-di. Aniq qurilmada vositasiz to‘ldiruvchi kishilik olmoshi bilan ifodalansa, majhul qurilmada egaga aylanadi va bunda majhul nisbatdagi fe&#39;l uch shaxsda tuslanadi: Meni chaqirdi.  Men chaqirildim. Seni chaqirdi.  Sen chaqirilding kabi. 5- §. Majhul nisbat orttirma shaklidagi fe&#39;ldan ham yasaladi, chunki orttirma yasovchisi o‘timsiz fe&#39;lni o‘timlilashtiradi: ( yur- + g‘iz ) + il- kabi. Demak, majhul nisbat o‘timli fe&#39;l leksemadan ham, o‘timlilashgan fe&#39;ldan ham yasaladi. Shunga ko‘ra majhul nisbatga zid qo‘yib o‘timli fe&#39;l leksemani ham, o‘timlilashgan fe&#39;l leksemani ham aniq nisbatda deb baholash to‘g‘ri: Xatni yozdi  Xat yozildi yasalishi o‘timli aniq nisbat asosida, ( Mashina yurdi  ) Mashinani yurg‘izdi  Mashina yurg‘izildi yasalishi o‘timlilashgan aniq nisbat asosida voqe bo‘ladi. Buni chizmada quyidagicha ko‘rsatish mumkin: Aniq nisbat Majhul nisbat O‘timli fe&#39;l leksema: yoz + il + di O‘timlilashgan fe&#39;l leksema: yur + g‘iz + il + di Asli ayir- leksemasi tarixan  alohida bo‘l-  ma&#39;nosini anglatgan az- fe&#39;lidan -r affiksi bilan yasalgan orttirma shakli bo‘lib, hozirgi o‘zbek tilida bunday qismlarga ajratilmaydi, shunga ko‘ra ayir- leksemasi aniq nisbatdagi o‘timli fe&#39;l deyiladi. Nazariy jihatdan majhul nisbat har bir o‘timli, o‘timlilashgan fe&#39;ldan yasalishi kerak, lekin amalda shunday emas. Masalan, Sen meni urding deyiladi-yu, Men [sen tomondan] urildim deyilmaydi. Bunday cheklanishlar turli sabablarga ko‘ra voqe bo‘ladi. 6- §. O‘zlik shakli ham o‘timli fe&#39;l leksemadan yasaladi, lekin majhul nisbat shaklidan keskin farq qiladi. Buni ayni bir fe&#39;l leksemadan ushbu ikki shaklning yasalishida ochiq ko‘rish mumkin: Kirni opam sovun bilan yuvdi. Kir   sovun bilan yuvildi. Kirni opam sovun bilan yuvdi. Opam sovun bilan yuvindi. Ko‘rinadiki, o‘zlik yasalishida bajaruvchi aniqligicha saqlanadi, majhul- lashmaydi; vositasiz to‘ldiruvchi yo‘qoladi, harakat bajaruvchining o‘zida voqe bo‘ladi, vositali to‘ldiruvchi odatda o‘zgarishsiz saqlanadi. Demak, o‘zlik shakli yasalishida sintaktik qurilma tamoman boshqacha tranformatsiya qilinadi. Ayrim o‘timli fe&#39;llardan o‘zlik shakli yasalganda vositasiz to‘ldiruvchi yo‘qolmaydi, balki vositali to‘ldiruvchiga aylanadi: Yozuvchi asarlarini maqtadi. Yozuvchi asarlari bilan maqtandi. Otam meni koyidi. Otam mendan koyindi. Ba&#39;zi o‘timli fe&#39;llardan o‘zlik shakli yasalganda sintaktik qurilmada murakkab o‘zgarish voqe bo‘ladi: Xatti-harakatim qizimni ezdi. Xatti-harakatimdan qizim ezildi. Bu yerda ega o‘zicha saqlanmaydi, sabab holiga aylanadi; vositasiz to‘ldiruvchi tashlanmaydi, lekin vositali to‘ldiruvchiga aylanmay, egaga aylanadi; qurilmadan o‘zlik ma&#39;nosi ifodalanadi. Ushbu transformatsiyalanish eganing o‘zicha saqlanmagani bilan o‘zlik shakli yasalishidan farqlanadi, vositasiz to‘ldiruvchining egaga aylanishi bilan majhul nisbat yasalishiga o‘xshaydi; lekin transformadan o‘zlik ma&#39;nosi ifodalanadi. O‘zlik shakli faqat o‘timli fe&#39;l leksemadan yasaladi, lekin majhul nisbat orttirma yasovchisi qo‘shilishi bilan o‘timlilashgan fe&#39;ldan ham yasaladi. O‘zlik shakli -n affiksi bilan yasaladi: yuvin-, taran-, yelpin-, qashin- kabi. Ba&#39;zi leksemalarga -n shaklida emas, -l shaklida qo‘shiladi: egil-, bukil-, yiqil- kabi. Ko‘rinadiki, o‘zlik shakli yasovchi -n affiksi birlamchi -n allomorfemasi shaklida va ikkilamchi -l allomorfemasi shaklida namoyon bo‘ladi; demak, bu yerda n fonemasining n asosiy allofonemasi va l ikkilamchi allofonemasi voqe bo‘ladi (Majhul nisbat yasalishida buning aksi bo‘lishi yuqorida ta&#39;kidlandi). Ayrim fe&#39;l leksemalardan o‘zlik shakli -sh affiksi bilan yasaladi: joylash- kabi. 7- §. Har qanday o‘timli fe&#39;l leksemadan o‘zlik shakli yasalavermaydi. Bunday shakl yasalishi uchun o‘timli fe&#39;l leksema anglatadigan harakat baja- ruvchining o‘zida, o‘z ustida amalga oshadigan harakat bo‘lishi lozim: kiyin-, artin- kabi. Ek-, sug‘or-, hayda-, kes- kabi o‘timli fe&#39;l leksemalardan o‘zlik shakli yasalmaydi, chunki bunday fe&#39;l leksema anglatadigan harakat bajaruvchining o‘zida amalga oshirilmaydi. 8- §. Quvon-, seskan- kabi fe&#39;llar – asli o‘zlik shaklida, lekin bular tarixiy taraqqiyot natijasida tarkibiy qismlarga ajralmaydigan bo‘lgan. Masalan, seskan- fe&#39;li  his qil-  ma&#39;nosini anglatuvchi sez- fe&#39;lining kuchaytiruv ma&#39;nosini ifodalovchi -k affiksi qo‘shilgan sezik- shaklidan  o‘zlik  ma&#39;nosini ifodalovchi -n affiksi bilan yasalgan: ( sez + ik  sezik- ) + an  sezikan- > sezkan- > seskan-. Т ovush o‘zgarishlari natijasida bu fe&#39;l tarkibiy qismlarga ajralmas holatga kelgan. Bunday fe&#39;llar hozirgi o‘zbek tilida bir butun holda o‘timsiz fe&#39;l leksema deyiladi. Sevin-, ochil- (ko‘chma ma&#39;noda) kabi fe&#39;llar tarkibidagi ma&#39;noli qismlarning chegarasi hozirgi o‘zbek tilida aniq ko‘rinib turadi, lekin bu yerda -n, -l qo‘shilgan leksemadan anglashiladigan ma&#39;no bilan sev-, och- fe&#39;llaridan anglashiladigan ma&#39;no orasida bog‘lanish hozirgi o‘zbek tilida yo‘qolgan: sev- -  muhabbat bog‘la-  , sevin- -  quvon-  kabi. Shunga ko‘ra bunday fe&#39;llarda ham o‘zlik shakli yasovchisi ajratilmaydi, bunday fe&#39;llar yaxlitligicha o‘timsiz fe&#39;l leksemaga teng deyiladi. Achin-, sig‘in-, uchun- kabilarda shakl yasovchi qo‘shilgan asos o‘timsiz, shunga qaramay o‘zlik shakli yasovchi affiks qo‘shilgan. Bundan qat&#39;i nazar, asosdan anglashiladigan ma&#39;no bilan shakl yasovchi qo‘shilgan asos anglatadigan ma&#39;no orasida bog‘lanish yo‘q; shunga ko‘ra bunday fe&#39;llar ham hozirgi o‘zbek tilida ma&#39;noli qismlarga ajratilmaydi, yaxlitligicha o‘timsiz fe&#39;l leksema deyiladi. E s l a t m a. O‘ylan-, so‘kin- kabi o‘timli fe&#39;llardan yasalishlar, isin-, o‘pkalan-, to‘yin-, yumalan-, shoshil-, to‘xtal- kabi o‘timsiz fe&#39;llardan yasalishlar tarkibidagi -n  -l affiksi asli o‘zlik shakli yasovchisi emas, balki  biroz  ,  ozmi- ko‘pmi  ,  ma&#39;lum darajada  kabi ozaytirish ma&#39;nosini ifodalovchi affiks. 9- §. Shodlan-, rohatlan-, zavqlan-, holsizlan-, o‘ng‘aysizlan-, foydalan- kabi fe&#39;llar -lan affiksi bilan yasalgan bo‘lib, bu qo‘shma affiks tarkibidagi -n qismi o‘zlik shakli yasovchisi sifatida ajralmaydi (masalan, azoblan-, jabrlan- fe&#39;llarida ajraladi). Shu sababli bu tur leksemalar yaxlitligicha o‘zlik ma&#39;nosi ifodalanadigan o‘timsiz fe&#39;l leksema deyiladi. 10- §. Xullas, o‘zlik shakli sanoqli o‘timli fe&#39;l leksemalardan yasaladi; bunda bajaruvchi ega vazifasida saqlanadi, vositasiz to‘ldiruvchi yo‘qoladi, fe&#39;l anglatadigan harakat bajaruvchining o‘zida amalga oshadi. Bajaruvchi ega o‘z vazifasida saqlangani sababli sintaktik qurilma aniq qurilmaligicha (aktiv konstruksiyaligicha) qoladi. Demak, o‘zlik shakli yasalishi juz&#39;iy hodisa bo‘lib, harakat bajaruvchining o‘zida voqe bo‘lishini ifodalaydi. 11- §. Birgalik shakli, avvalo, sanoqli fe&#39;llardan-gina yasaladi, ikkinchidan, o‘timli fe&#39;l leksemadan-gina emas, o‘timsiz fe&#39;l leksemadan ham yasa-ladi: yoz-  yozish-, uchra-  uchrash- kabi.Uchinchidan, harakatni birlik yoki ko‘plikdagi o‘zaro bog‘liq ikki bajaruvchi amalga oshiradi: Onam bilan opam quchoqlashdi kabi. Bunday qurilmada bilan ko‘makchisi va teng bog‘lovchisi vazifasida keladi, undan  birgalik  ma&#39;nosi ifodalanib turadi. Har ikki bajaruvchi teng mavqega ega bo‘ladi, birining harakati ikkinchisiga va aksincha yo‘naltiriladi; sintaktik jihatdan bajaruvchilarni anglatadigan leksemashakllar bosh kelishikda uyushiq qatorni tashkil etadi. Uyushib kelgan leksemashakllardan III shaxs ma&#39;nosi ifodalansa, kesim III shaxsda bo‘ladi; uyushiq qatorda I shaxs kishilik olmoshi qatnashsa, kesimga I shaxs ko‘plik tuslovchisi, II shaxs kishilik olmoshi qatnashsa, kesimga II shaxs ko‘plik tuslovchisi qo‘shiladi: (Onam bilan men) quchoqlashdik. (Onam bilan sen) quchoqlashdingiz kabi. Birgalik shakli o‘timli fe&#39;l leksemadan yasalganida sintaktik qurilmada quyidagicha o‘zgarish voqe bo‘ladi: Onam    meni quchoqladi. (Onam bilan men)    quchoqlashdik. Bunda vositasiz to‘ldiruvchining tushum kelishigi bosh kelishikka almashadi va bu leksemashakl ega vazifasidagi leksemashaklga bilan vositasida uyushadi. Ko‘rinadiki, harakat qaratilgan vositasiz to‘ldiruvchi yo‘qolmaydi, balki mavjud bajaruvchiga bosh kelishik shaklida qo‘shiladi, bajaruvchi ikkita bo‘ladi; bu bajaruvchilar fe&#39;ldan anglashiladigan harakatni bir-biriga nisbatan amalga oshiradi: o‘timli fe&#39;l o‘timsizlashadi. 12- §. Birgalik shakli o‘timsiz fe&#39;l leksemadan yasalishi uchun bunday fe&#39;l leksema vositali to‘ldiruvchini boshqara olishi kerak. Birgalik shakli yasalganda ana shu vositali to‘ldiruvchining kelishigi bosh kelishikka almashadi va bunday leksemashakl ega vazifasidagi leksemashakl bilan uyushiq qator hosil qiladi: Men   ukamga uchradim. (Men bilan ukam)    uchrashdik. Yuqorida tasvirlangan sintaktik qurilmalarda bajaruvchilar teng vaziyatda bo‘ladi. Agar bajaruvchilardan birining mavqei ustun qo‘yilsa, sintaktik qurilma o‘zgacha tuziladi: 1) Onam    meni quchoqladi. Onam    men bilan quchoqlashdi. 2) Ukam    menga uchradi. Ukam    men bilan uchrashdi. Birinchi tur transformatsiyada vositasiz to‘ldiruvchi, ikkinchi tur transformatsiyada esa -ga kelishigida shakllangan vositali to‘ldiruvchi bilan ko‘makchisi yordamida shakllangan vositali to‘ldiruvchiga almashadi; asosiy bajaruvchi esa ega vazifasida saqlanadi. Birinchi tur transformatsiyada o‘timli fe&#39;l leksema o‘timsizlashadi, ikkinchi tur transformatsiyada fe&#39;l leksema o‘timsizligicha qoladi. Xullas, birgalik shakli yasalishi juz&#39;iy hodisa bo‘lib, harakat ikki bajaruv-chi orasida amalga oshirilishini ifodalaydi. 13- §. Birgalik shakli ifodalaydigan ma&#39;no deb  ko‘maklashish  ma&#39;nosi ham ta&#39;kidlanadi. Bunday shakl faqat o‘timli fe&#39;l leksemadan yasaladi, sintaktik qurilmada quyidagicha o‘zgarish yuz beradi: Onam    kir[ni] yuvdi. Opam  onamga kir[ni] yuvishdi. Ko‘rinadiki, bunday transformatsiyada vositasiz to‘ldiruvchi, demak, fe&#39;lning o‘timlilik xususiyati saqlanadi, tashqaridan bajaruvchi ega qo‘shiladi, mavjud bajaruvchi ega esa vositali to‘ldiruvchiga aylanadi. Harakatni asosan vositali to‘ldiruvchi vazifasiga o‘tgan bajaruvchi amalga oshiradi, tashqaridan qo‘shilgan bajaruvchi esa harakatni amalga oshirishda yordamlashadi, aniqrog‘i  biroz  ,  ma&#39;lum darajada  bajaradi. Demak, bunday yasalishda tashqaridan ko‘maklashadigan bajaruvchi qo‘shiladi va u mavjud bajaruvchini vositali to‘ldiruvchiga suradi, vositasiz to‘ldiruvchi esa o‘zicha saqlanadi. Bunday transformatsiyalashni nisbat yasalishi deb bo‘lmaydi, chunki nisbat yasalishida vositasiz to‘ldiruvchi o‘zicha saqlanmaydi, tashqaridan bajaruvchi ega qo‘shilmaydi.  Ko‘maklashish  ma&#39;nosini ifodalaydigan -sh affiksi bilan  birgalik  ma&#39;nosini ifodalaydigan -sh affiksi o‘zaro omoaffikslar deb baholanishi to‘g‘ri.  Biroz  ,  ozmi-ko‘pmi  ma&#39;nosini ifodalaydigan -sh affiksi asli oqar-  oqarish-, yori-  yorish- kabi yasalishlardagi -sh affiksi bilan bog‘lanadi: Bu yerda ham -sh affiksi  biroz  ,  ozmi-ko‘pmi  ma&#39;nosini ifodalashga xizmat qiladi. Asli yur-  yurish-, bur-  burish-, tort-  tortish- kabi yasalishlarda ham -sh affiksi  biroz  ma&#39;nosini ifodalaydi. Ko‘rinadiki,  ko‘maklashish  ma&#39;nosi ifodalanadigan qurilmani birgalik shakli yasalishidan ajratib, alohida hodisa sifatida talqin qilish lozim. 14- §. Birgalik shakli ifodalaydigan ma&#39;nolar qatorida  ko‘plik  ,  birdan ortiq shaxs tomonidan bajarilish  kabi ma&#39;noning ta&#39;kidlanishi to‘g‘ri emas, chunki bu yerda -sh affiksi faqat III shaxs tuslovchisi bilan birgalikda ishlatiladi,  ko‘plik  ( Opalarim kelishdi kabi) yoki  sizlash  ( Opamlar kelishdi kabi) ma&#39;nosini ifodalashga xizmat qiladi; bu affiks tuslovchilar paradigmasiga mansub bo‘lib, birgalik shaklidan keyin ham qo‘shilaveradi: quchoqlashishdi  qo‘choqlashdilar kabi. Xullas,  birgalik  ma&#39;nosini ifodalaydigan -sh affiksidan tashqari  biroz  ma&#39;nosini ifodalaydigan -sh affiksi va  ko‘plik  ma&#39;nosini ifodalaydigan -sh affiksi mavjud; bu uch affiks omomorfemalar deb baholanishi lozim. 15- §. Т arkibida -n qismi qatnashadigan -lan affiksi mavjud bo‘lganidek, tarkibida -sh qismi qatnashadigan -lash affiksi ham mavjud. Bu qo‘shma affiks tarkibidagi -sh qismi birgalik shakli yasovchisi sifatida ajralmaydi, -lash affiksi yaxlitligicha fe&#39;l leksema yasaydi: gaplash-, birlash- kabi. Bunday yasama fe&#39;llar birgalik ma&#39;nosi ifodalanadigan o‘timsiz fe&#39;l leksema deyiladi. -lash qo‘shma affiksi tarkibidagi -sh qismi  ko‘maklashish  ,  biroz  ma&#39;nosini ifodalaydigan affikslarga teng holat ham mavjud: ko‘maklash-, yordamlash-; ravshanlash-, qalinlash- kabi.  Birgalik  ,  ko‘maklashish  ,  biroz  ma&#39;nolarini ifodalaydigan -sh affikslari omomorfemalar deyilganidek, bunday ma&#39;nolarni ifodalaydigan -lash qo‘shma affikslari ham omomorfemalar deb baholanishi kerak. 16- §. Orttirma shakli majhul nisbatdan ham, o‘zlik shaklidan ham, birgalik shaklidan ham keskin farq qiladi. Birgalik shakliga o‘xshash tomoni shuki, orttirma shakli o‘timli fe&#39;l leksemadan ham, o‘timsiz fe&#39;l leksemadan ham yasaladi, lekin birgalik shakli juda cheklangan miqdorda yasaladi, orttirma shakli esa deyarli har bir o‘timli va o‘timsiz fe&#39;ldan, hatto o‘zlik shaklidagi, birgalik shaklidagi fe&#39;ldan ham, orttirma shaklidagi fe&#39;ldan ham yasalaveradi. O‘zlik shakli va birgalik shakli orttirma shaklidan yasalmaydi. Orttirma shaklining o‘ziga xos yana bir xususiyati shuki, yasovchi affiks-lari ko‘p: -tir, -t, -giz, -z, -r, -sat. Bu affikslardan -tir affiksi asosan ikki shaklda ( -tir, - dir ), -giz affiksi esa sakkiz shaklda ( -giz, -kiz, -qiz, -g‘iz, -kaz, -gaz, -qaz, -g‘az ) ishlatiladi. Bu affikslarning allomorfemalari asosning oxirgi tovushi va asos tarkibidagi ovoz tovush ta&#39;sirida yuzaga keladi. Orttirma shaklining eng muhim belgisi shuki, sintaktik qurilmaga tashqaridan bajartiruvchi ega qo‘shiladi; shuning uchun ham bunday shakl orttirma deb nomlanadi. Т ashqaridan qo‘shiladigan bajartiruvchi ega mavjud bajaruvchi egani odatda vositasiz to‘ldiruvchiga aylantiradi. Sintaktik qurilmadagi bunday o‘zgarish avvalo to‘ldiruvchini boshqarmaydigan o‘timsiz fe&#39;llardan yasalishda ochiq ko‘rinadi (Bunda o‘timlilashish voqe bo‘ladi): Singlim   yig‘ladi. Akam    singlimni yig‘latdi. Vositali to‘ldiruvchini boshqaradigan ko‘pchilik o‘timli fe&#39;l leksemalardan orttirma yasalganida bunday to‘ldiruvchi o‘zicha saqlanadi: Siz   menga o‘xshaysiz. Ukam sizni menga o‘xshatadi. Vositali to‘ldiruvchini boshqarmaydigan ayrim o‘timsiz fe&#39;l leksemalardan orttirma yasalganida bajartiruvchi ega vazifasiga sabab holi o‘tadi: Gaplaringdan men    hovliqdim. Gaplaring    meni hovliqtirdi. Faqat vositasiz to‘ldiruvchini boshqaradigan o‘timli fe&#39;l leksemalardan orttirma yasalganida tashqaridan bajartiruvchi ega qo‘shiladi, buning ta&#39;sirida bajaruvchi ega vositali to‘ldiruvchi vazifasiga o‘tadi; vositasiz to‘ldiruvchi o‘zicha saqlanadi: Men    vazifani bajardim. Siz    menga vazifani bajartirdingiz. Ham vositasiz to‘ldiruvchini, ham vositali to‘ldiruvchini boshqaradigan o‘timli fe&#39;l leksemalarda bu to‘ldiruvchilar o‘zicha saqlansa, bajaruvchi ega boshqa bir shakldagi vositali to‘ldiruvchiga aylanadi: Men    bu gapni unga aytdim. Siz    men orqali bu gapni unga ayttirdingiz. Xullas, orttirma shakli o‘timsiz fe&#39;l leksemadan ham, o‘timli fe&#39;l leksemadan ham yasalganida bajartiruvchi ega odatda tashqaridan qo‘shiladi; orttirma shaklining mohiyatini xuddi shu hodisa belgilaydi. Т ashqaridan qo‘shiladigan bajartiruvchining ta&#39;siri bilan yuzaga keladigan o‘zgarishlar fe&#39;l leksemaning boshqaruv xususiyatiga va boshqa ayrim jihatlariga bog‘liq holda turlicha voqe bo‘ladi. 17- §. Orttirma shakli yasovchi affiks ketma-ket ikkita qo‘shilishi mumkin. Bunday qo‘shilish o‘timsiz fe&#39;l leksemalarda ham, o‘timli fe&#39;l leksemalarda ham voqe bo‘ladi: o‘ynattir-, yurg‘izdir-, o‘qittir-, bezattir-, boshlattir- kabi. Bunday yasalishlarda birinchi va ikkinchi bajartiruvchilar haqida gapirish lozim bo‘ladi: Men    universitetda o‘qidim. Otam    meni universitetda o‘qitdi. Bobom    otamga meni universitetda o‘qittirdi. 18- §. Orttirma shaklidan o‘zlik shakli, shuningdek birgalik shakli yasalmaydi; aksincha o‘zlik shaklidan va birgalik shaklidan orttirma shakli yasaladi (Orttirma shakli majhul nisbatdagi fe&#39;ldan-gina yasalmaydi). O‘zlik yasovchisi bilan orttirma yasovchisining, shuningdek birgalik yasovchisi bilan orttirma yasovchisining o‘zaro almashmasligi, orttirma yasovchisining o‘zlik shaklidan, birgalik shaklidan yasalaverishi orttirma shakli o‘zlik va birgalik shakli bilan o‘zaro paradigmatik munosabat hosil etmasligini ko‘rsatadi. O‘zlik shaklidan, birgalik shaklidan majhul nisbatning yasalmasligi tabiiy: bunday shakllardagi fe&#39;l o‘timsizlashgan bo‘ladi. Orttirma shaklidan majhul nisbat yasaladi, chunki bunday shakldagi fe&#39;l o‘timlilashgan bo‘ladi. Ko‘rinadiki, o‘zlik shaklidagi, birgalik shaklidagi o‘timsizlashgan fe&#39;l aslida o‘timsiz bo‘lgan fe&#39;l leksemalar qatori nisbat yasalishi paradigmasidan xoli bo‘ladi. Xullas, nisbat paradigmasi majhul nisbat va unga zidlanishda belgilanadigan aniq nisbatdan iborat; aniq nisbatdagi fe&#39;l o‘timli fe&#39;l yoki o‘timlilashgan fe&#39;l bo‘ladi. 19- §. O‘zlik shakli, birgalik shakli faqat o‘timli fe&#39;ldan, shunda ham sanoqli fe&#39;ldan yasaladi. Ayrim o‘timli fe&#39;llardan o‘zlik shakli yasaladi-yu, birgalik shakli yasalmaydi va aksincha. Demak, o‘zlik, birgalik shakli yasalishi barcha o‘timli fe&#39;l leksemalarga mansub hodisa emas, ayrim o‘timli fe&#39;llarda-gina voqe bo‘ladigan juz&#39;iy hodisa. Majhul nisbat barcha o‘timli fe&#39;llardan ham, orttirma shakli yasalishi oqibatida o‘timlilashgan fe&#39;llardan ham yasaladi. Shunga ko‘ra tom ma&#39;nodagi nisbat deb majhul nisbatni aytish lozim. Majhul nisbat yasalishi uchun asos vazifasini bajaradigan fe&#39;llarni majhul nisbatga zid qo‘ygan holda aniq nisbatda deb belgilash to‘g‘ri. Shunda nisbat paradigmasi ikki a&#39;zoli bo‘ladi. Aniq nisbatda deb o‘timli fe&#39;l leksemalar, shuningdek orttirma shakli yasalishi bilan o‘timlilashgan fe&#39;llar belgilanadi, ana shunday fe&#39;llarda aniq nisbat nol ko‘rsatkichli morfema bilan ifodalanadi: 1) o‘timli fe&#39;llarda: bil   -, ko‘r    -, ol    -, ber    -, yoz    - kabi; 2) o‘timlilashgan fe&#39;llarda: a) oqiz   -, chiqar    -, o‘tirg‘iz    - kabi; b) yuvintir    -, kiyintir    -, uylantir    - kabi; d) quchoqlashtir   - , mushtlashtir    - kabi. Demak, orttirma shakli yasalishi, sintaktik qurilmada o‘ziga xos o‘zgartirishlar hosil qilishi bilan birga, o‘timsiz, o‘timsizlashgan fe&#39;lni o‘timlilashtiradi va shu orqali majhul nisbat yasalishi uchun sharoit yuzaga keltiradi. O‘timsiz fe&#39;l leksemadan, shuningdek o‘zlik, birgalik shakli yasalishi bilan o‘timsizlashgan fe&#39;ldan majhul nisbat yasalmaydi. Xullas, nisbat paradigmasi barcha fe&#39;llar uchun umumiy hodisa emas; aniq nisbat va majhul nisbat zidlanishi faqat o‘timli va o‘timlilashgan fe&#39;llarda-gina mavjud. O‘zlik shakli, birgalik shakli - nisbat paradigmasiga yondosh hodisalar. Orttirma shakli yasalishi ham nisbat yasalishi emas, alohida hodisa; lekin orttirma yasalishi nisbat yasalishi uchun zamin hozirlaydi. 20- §. Nazariy jihatdan bir fe&#39;l leksemaga ayni bir morfem paradigma-ning ikki ko‘rsatkichi qo‘shilmaydi; paradigmaning bir ko‘rsatkichi ikkinchisiga almashadi. Shu nuqtayi nazardan yondashib bezantirildi, uchrashtirildi, tanishtirildi, bezattirildi kabi yasalishlarni qanday izohlash mumkin? Bu fe&#39;llarning barchasi - -l affiksi bilan yasalgan majhul nisbatda; bu affiks qo‘shilgan asos o‘timlilashgan fe&#39;l bo‘lib, majhul nisbatga zid qo‘ygan holda aniq nisbatda deyiladi. Bunday fe&#39;llar tarkibidagi -tir affiksi nisbat yasovchisi emas, orttirma shakli yasovchisi. Ayni bir fe&#39;lga ketma-ket ikkita orttirma shakli yasovchisining qo‘shila olishi bunday yasovchi nisbat yasovchisi emasligini ochiq ko‘rsatadi. Qiyos qiling: 1) beza    - kim nimani (aniq nisbat) bezal- nima     (majhul nisbat) 2) bezat    - kim kimga nimani (aniq nisbat) bezatil- kimga nima    (majhul nisbat) 3) bezattir    - kim kim orqali kimga nimani (aniq nisbat) bezattiril- kim orqali kimga nima    (majhul nisbat) Birinchi misolda majhul nisbat o‘timli fe&#39;ldan yasalgan; majhul nisbatga zid qo‘yib bunday o‘timli fe&#39;l aniq nisbatda deyiladi. Majhul nisbat yasalishi bilan aniq nisbatdagi fe&#39;lga xos sintaktik qurilmaning bajaruvchi ega bo‘lagi maj-hullashadi, odatda sintaktik qurilmadan chiqadi, vositasiz to‘ldiruvchi tushum kelishigi bosh kelishikka almashgan holda ega vazifasiga o‘tadi. Ikkinchi, uchinchi misollarda orttirma shakli yasalishi bilan sintaktik qurilmaga tashqaridan bajartiruvchi ega qo‘shiladi, shu munosabat bilan bajaruvchi ega vositali to‘ldiruvchi vazifasiga o‘tadi. Orttirma shakli ketma-ket ikki affiks bilan yasalsa, birinchi bajartiruvchi ikkinchi bajartiruvchining ta&#39;sirida vositali to‘ldiruvchi vazifasiga o‘tadi. Bundan qat&#39;i nazar, sintaktik qurilmada majhul nisbat yasalishiga bog‘liq holda voqe bo‘ladigan o‘zgarishlar har uch misolda aynan. Demak, beza   - fe&#39;li qatori bezat    - , bezattir    - kabi fe&#39;llar ham aniq nisbatda deb baholanishi lozim. Xuddi shuningdek yuv    -  yuvil- qatori yuvdir    -  yuvdiril-, yuvintir    -  yuvintiril-, quchoqlashtir    -  quchoqlashtiril- kabi zidlanish-larda ham birinchi qism aniq nisbatda, ikkinchi qism majhul nisbatda deb baholanishi lozim. O‘zlik shakli, birgalik shakli yasalishida bajaruvchi majhullashmaydi, sintaktik qurilmadan chiqarilmaydi, ma&#39;lum o‘zgarish bilan saqlanadi, vositasiz to‘ldiruvchi sintaktik qurilmadan chiqariladi yoki vositali to‘ldiruvchiga aylantiriladi. Ko‘rinadiki, bunday yasalishlarda aniq (aktiv) sintaktik qurilmalik holati saqlanadi, faqat o‘timli fe&#39;l o‘timsizlashadi. Aytilganlarga ko‘ra o‘zlik shaklini, birgalik shaklini ayrim o‘timli fe&#39;llargagina xos shakl yasalishi deb baholash to‘g‘ri. 21- §. Nisbat paradigmasi va unga yondosh hodisalarni chizmada quyidagicha k o‘rsatish mumkin. Shaxsli fe&#39;l shakllari Nisbat paradigmasi Nisbat paradigmasidan xoli shakllar Shaxssiz fe&#39;l shakllariAniq nisbat Majhul nisbat - 1) o‘timli fe&#39;l leksema: yasa+ - beza+  - yasa + l- beza + l- - 2) o‘timli fe&#39;l leksema + orttirma shakli (qayta o‘timli fe&#39;l shakli): - yasa + t +  - yasa- + t + il- - 3) o‘timsiz fe&#39;l leksema + orttirma shakli (o‘timlilashgan fe&#39;l): - yur + giz +  - yur + giz + il - - 4) o‘zlik shaklidagi fe&#39;l + orttirma shakli (o‘timlilashgan fe&#39;l:) yuv + in + tir  - yuv+in+tir+il- - - 5) birgalik shaklidagi fe&#39;l + orttirma shakli (o‘timlilashgan fe&#39;l ) uchra + sh + tir- uchra+sh+tir+il - 1) o‘timsiz fe&#39;l leksema: bor-, kel-, foydalan- birlash- - - bor + il-, kel + in-, foydalan+il- birlash + il- 2) o‘timli fe&#39;l leksema + o‘zlik shakli (o‘timsizlashgan fe&#39;l): yuv + in- - - yuv + in + il- 3) o‘timli fe&#39;l leksema + birgalik shakli (o‘timsizlashgan fe&#39;l): uchra + sh- - - uchra+sh+il- Fe&#39;lning bo‘lishli-bo‘lishsiz shakllari paradigmasi 1- §. Fe&#39;lning bo‘lishli va bo‘lishsiz shakllari o‘zaro zidlanadigan ikki a&#39;zoli paradigma hosil qiladi. Bo‘lishsiz shakl markerli bo‘lib, asosan -ma affiksi bilan yasaladi; bunday affiks qo‘shilmagan shakl bo‘lishli shakl deyiladi; bo‘lishli shakl nol ko‘rsatkichli morfema bilan ifodalanadi: kel +  -   kel + ma- kabi. Bo‘lishli-bo‘lishsizlik ma&#39;nosini ifodalaydigan morfema nisbat morfema-sidan keyin qo‘shiladi, shunga ko‘ra aniq nisbatdagi fe&#39;lning bo‘lishli shakli ko‘r +    +    -, kel + tir +    +    -, yuv + in + tir +    +    -, mushtla + sh + tir +    +   - tarzida yozib ko‘rsatiladi; bunda birinchi nol ko‘rsatkichi aniq nisbat uchun, ikkinchi nol ko‘rsatkichi bo‘lishli shakl uchun yoziladi; bularni o‘zaro rim raqamlari qo‘yib farqlash zarur: ko‘r +    I +    II- kabi. Majhul nisbat, shuningdek o‘zlik shakli va birgalik shakli affiks bilan yasaladi, shunga ko‘ra  II ramzining o‘zi yoziladi: ko‘r + il +  II-, yuv + in +  II-, mushtla + sh +  II- kabi. O‘timsiz fe&#39;l leksema nisbat yasalishidan xoli bo‘lgani tufayli nisbat ko‘rsatkichi yozilmaydi: bor +  II-  bor + ma- kabi. 2- §. Ayrim fe&#39;l shakllarida bo‘lishsizlik ma&#39;nosi emas morfemasi bilan ham ifodalanadi: bor + ma + gan + man || bar + gan + emas + man kabi. Umuman, emas morfemasi asosan fe&#39;l bo‘lmagan turkum leksemalariga qo‘shiladi: duradgor emasman, sinchkov emassiz kabi. 3- §. Juda cheklangan holda yo‘q inkor leksemasi bo‘lishsiz shakl yasovchisi vazifasini bajaradi. Bunda yo‘q leksemasi -gan, -yotgan affikslari bilan yasalgan zamon shakliga qo‘shiladi, zamon yasovchisidan keyin nisbatlovchi qatnashadi: bor+gan+ im + yo‘q, bor+ a + yotgan + im + yo‘q kabi. Bo‘lishsizlik shaklining bunday yasalishini bor+gan+emas+man kabi shakl yasalishiga, shuningdek bor+ma+gan+man kabi shakl yasalishiga transformatsiyalash mumkin. Ko‘rinadiki, borganim yo‘q kabi qurilma tarkibida qatnashayotgan yo‘q qismi emas, -ma morfemalariga muqobil, shunga ko‘ra bunday qurilma tarkibida qatnashadigan yo‘q qismini inkor morfemasi deb atash mumkin. Demak, bu uch bo‘lishsizlik shakli yasovchilari o‘zaro sino-nim. Т arixan yo‘q leksemasi qatnashadigan bunday qurilma Mening borganim yo‘q ko‘rinishiga ega bo‘lib, qaratuvchili birikmashakl ega vazifasida, yo‘q leksemasi esa kesim vazifasida kelgan; qaratuvchining kelishigi bosh keli-shikka almashganidan keyin bu leksemashakl ega vazifasini, qurilmaning qolgan qismi ( borganim yo‘q ) yaxlitlanib kesim vazifasini bajaradigan bo‘lgan. Bunday sintaktik qayta bo‘linish natijasida kesimning yangicha shakllanishi vujudga kelgan. Bunday qurilmada shaxs-son ma&#39;nosi tuslovchi bilan emas, nisbatlovchi bilan ifodalanadi: bor+ma+gan+man  bor+gan+im+yo‘q kabi. 4- §. &#34;Mustaqil fe&#39;l + ko‘makchi fe&#39;l&#34; qurilishli analitik grammatik shakllarda bo‘lishsiz shakl yasovchisi uch xil qo‘shiladi: 1) Mustaqil fe&#39;lga qo‘shilib, shu fe&#39;l anglatadigan harakatning voqe bo‘lmasligini ifodalaydi: kel + ma + y+ qo‘y + di kabi; 2) Ko‘makchi fe&#39;lga qo‘shilib, harakat shu ko‘makchi fe&#39;l ifodalaydigan ma&#39;noda voqe bo‘lmasligini ifodalaydi: ayt+  I+ib+qo‘y+ma+di kabi; 3) Har ikki qismga qo‘shilib, bo‘lishli shakl yasaladi; bunda bo‘lishlilik ma&#39;nosi qat&#39;iy tarzda ifodalanadi: ayt+ma+y+qo‘y+ma+y+di   albatta aytadi  kabi. 5- §. Ayrim istisnolardan tashqari, har bir fe&#39;l shakli bo‘lishli va bo‘lish-siz shaklda ishlatiladi: kel+ II  kel+ma, kel+  II+di  kel+ma+di, kel+  II+ib  kel+ma+y kabi. Bu umumiy qoidadan ayrim cheklanishlar quyidagicha: 1) Maqsad ravishdoshi yasaladigan asos faqat bo‘lishli shaklda bo‘ladi: ko‘rgani (< ko‘rgali) keldim kabi; 2) -moqchi affiksi bilan yasaladigan istak mayli shaklida bo‘lishsizlik -ma affiksi bilan yasalmaydi, balki emas morfemasi bilan yasaladi: bor + moqchi + emas + man kabi. 6- §. Bo‘lishli-bo‘lishsiz shakl yasalishi paradigmasini chizma bilan quyida gicha ko‘rsatish mumkin: Fe&#39;l shakllari Bo‘lishli shakl Bo‘lishsiz shakl 1) Barcha fe&#39;l shakllari (quyidagi juz&#39;iy istisnolar bilan) bor +  II + di . . . . . . bor + ma + di . . . . . . . 2) Analitik grammatik shaklda ayt +  I + ma + y + qo‘y + ma + y + di ayt +  I ma + y + qo‘ydi, ayt +  I + ib + qo‘y + ma + di 3) -gan, -yotgan affiksi bilan yasalgan zamon shakllari bor +  II + gan + man bor + ma + gan + man, bor + gan + emas + man, bor + gan + im yo‘q 4) –moqchi affiksi bilan yasalgan istak mayli bor +  II + moqchi + man bor + moqchi + emas + man 5) -gan i (< -gali) affiksi bilan yasalgan maqsad ravishdoshi ko‘rgani (keldim) - Adabiyot: 1. Shoabdurahmonov Sh., Asqarova M., Hojiyev A., Rasulov I., Doniyorov X. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I qism. &#34;O‘qituvchi&#34;, Т.: 1980. 2. G‘ulomov A., Asqarova M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. Sintaksis. 3 nashri, Т.: 1987. 3. Тursunov U., Muxtorov J., Rahmatullayev Sh. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. 3 nashri, &#34;O‘zbekiston&#34;, Т.: 1992. 4. Ne&#39;matov H., Bozorov O. Тil va nutq. &#34;O‘qituvchi&#34;, Т.: 1993. 5. Ne&#39;matov H., Rasulov R. O‘zbek tili sistem leksikologiyasi asoslari. &#34;O‘qituvchi&#34;, Т.: 1995. 6. Ne&#39;metov H., Sayfullayeva R., Qurbonova M. O‘zbek tili struktural sintaksisi asoslari. &#34;O‘qituvchi&#34;, Т.: 1999. 7. Qurbonova M.M. Hozirgi zamon o‘zbek tili (sodda gap sintaksisi uchun materiallar). O‘zMU, Т.: 2002. 8. Qurbonova M., Sayfullayeva R., Boqiyeva N., Mengliyev B. O‘zbek tilining struktural sintaksisi. O‘zMU, Т.: 2004. 9. Mirtojiyev M.M. Hozirgi o‘zbek adabiy tili. I jild. O‘zMU, Т.: 2004. 10. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Ravishlarning yasalishi. Ravishlarning tuzilish jihatdan turlari. Ravishlarda modal shakl yasalishi
Otlarning yasalishi. Otlarda modal shakl yasalishi. Otlarning tuzilish jihatdan turlari
Leksemalar тizimi
So‘z yasalishi
Sifat yasalishi