Bosh sahifa
Referatlar
Tilshunoslik
Ko'makchi. Ko`makchilarning ma'nosi, vazifalari va turlari
Ko'makchi. Ko`makchilarning ma'nosi, vazifalari va turlari
Yuklangan vaqt:
24.01.2024
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
66.5 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Ko'makchi
Olmosh. Olmoshning ma'nosi va grammatik belgilari
Fe'llarning yasalishi; modal formalari. To'liqsiz va ko'makchi fe'llar
Antekologiyaning maqsadi va vazifalari
Yordamchi so’zlar. Ko’makchi va bog’lovchi
![Sof ko`makchi, yarim ko`makchi, qo`shimchasimon ko`makchi, ko`makchi va kelishik munosabati, ko`makchi – bog`lovchi, yaxlitlanish, o`zbek tilining lug`at tizimi, pog`onaviy (iyerarxik) bo`linish, ULM (umumiy lisoniy ma`no), leksoid va affiksoid ko`rinishli, ko`makchilar sirasining boyishi. Turkiy tillarda (jumladan, o`zbek tilida ham) ko`makchilar ko`p yillardan buyon tilshunos olimlarimizning tekshirish manbai bo`lib kelmoqda. O`zbek tilidagi ko`makchilarga birinchi bo`lib mukammal ta`rifni A.N.Kononov bergan: “Ko`makchilar shunday bir gruppa so`zlarki, ular ot bilan yoki obyekt bilan predikat orasidagi qurol – vosita, maqsad, sabab, payt, masofa, yo`nalish, o`xshatish kabi munosabatlarning yaratilishida xizmat qiladi” [1, 56;]. Sh. Shoabdurahmonov ham o`zining “Yordamchi so`zlar” asarida ko`makchilarga xuddi shunday ta`rif bergan: “Ko`makchilar obyektning obyektga yoki obyektning predikatga bo`lgan turli grammatik munosabatlarini ko`rsatuvchi yordamchi so`zlardir” [7, 3-4;]. Darhaqiqat, ko`makchilar tobe munosabatni ifodalash va kelishik ma`nolarini aniqlash, to`ldirish uchun xizmat qiladi [3, 22;]. Shu xususiyati bilan ko`makchi bog`lovchilar, yuklamalardan farq qiladi. Ko`makchilar ma`no va vazifa jihatidan kelishik qo`shimchalariga yaqin turadi. Shuning uchun ba`zan kelishik shakllari bilan anglashilgan ma`no ko`makchi bilan ham ifodalanadi ( Mashinada keldim - mashina bilan keldim. Ukamga oldim- ukam uchun oldim kabi). Lekin bular kelishik affikslariga qaraganda ma`noni aniq, konkret ifodalaydi. Ko`makchilar ma`nosi va bajaradigan vazifasi jihatidan quyidagi turlarga bo`linadi: a) sof ko`makchilar; b) yarim ko`makchilar; c) qo`shimchasimon ko`makchilar. Nutqimizda tez-tez ishlatiladigan uchun, bilan, sari, qadar, kabi, singari, sayin, orqali so`zlari sof ko`makchilar bo`lib, ular tobe so`zni hokim so`zga bog`lashga xizmat qiladi. Sof ko`makchilar boshqa so`zlarga birikkan holda turli munosabatlarni anglatadi. Jumladan, bilan ko`makchisi. Bilan o`zbek tilida asosan ko`makchi, ba`zan bog`lovchi vazifasida ishlatiladi. Shuning uchun bu ko`makchi](/data/documents/e4d35612-2f76-4223-8e35-690c6f1ffdd4/page-2.png)
![turi bugungi kunda yordamchi so`zlarning birining o`rnida ikkinchisi qo`llanilishi nuqtai nazaridan ko`makchi-bog`lovchi atamasi ostida ham o`rganilmoqda. Bilan yordamchisining etimalogiyasi haqida prof.A.N. Kononov V.V.Radlov, J.Deni kabi qator turkiyshunoslarning fikrlarini e`tiborga olib, uning “birlan” so`zidan kelib chiqqanini aytgan. Bilan yordamchisining birla, birlan, bila, ila, -la shakllari vazn, qofiya va uslub talabiga ko`ra ko`proq poeziyada uchraydi. Chunonchi, Baxt ila to`lib-toshgan go`zal oy deraza tagida o`sgan daraxt barglarida mudrab yotadi (R. Tagor). Bu ko`makchi quyidagi ma`nolarni bildiradi: 1) biror harakatning bajarilishida shaxs, predmetlarning birgaligini bildiradi: Ko`pchilik bilan odam o`zini kuchli sezadi. 2) harakatni bajarishda vosita ma`nosini bildiradi: Shu gapning ustiga Ismat bobo hassasi bilan eshikni ochib kirib keldi (P. Qodirov). 3) payt ma ` nosini ifodalaydi : Qo ` ng ` iroq chalinishi bilan o ` qituvchi sinfga kirdi . 4) sabab ma`nosini bildiradi: Ular: ”Gulnor o`z ajali bilan o`ldi… ”, -deyishdi (O). 5) harakatning bajarilishidagi holatni ifodalaydi: Onamning mehr bilan boqib turgan ko`zlarini bir umr unuta olmasam kerak. (O) Bilan ko`makchisi keng tarqalgan yordamchi so`zdir. Uning bog`lovchilik, ko`makchilik tabiati olimlarimiz orasida tortishuvlarning bo`lishiga sabab bo`lgan. “… va, bilan, hamda, shuningdek so`zlari hozirgi o`zbek adabiy tilida teng bog`lovchilarning biriktiruv bog`lovchilari turiga kiradi” degan fikr ham ilgari surilgan [8,52;]. Ammo bu o`rinda shuni qayd etish kerakki, bog`lovchi vazifasidagi “bilan” ning va, ham biriktiruv bog`lovchilaridan farqlanadigan o`ziga xos xususiyatlari bor: 1.Bu yordamchi birgalik ma`nosini yaratadi: Chodir sahnasidan bir qiz bilan yigit chiqib o`yin qildi (M.Ism.). Ushbu misoldagi bilan o`rnida “va” ni qo`llasak, yuqoridagi ma`no kelib chiqmaydi, balki qiz bilan yigitning alohida – alohida o`ynagani ma`nosi ifodalanadi. 2. Va, ham bog`lovchilari uyushib kelgan fe`l kesimlarni bog`laydi, ammo “bilan” da bu imkoniyat chegaralangan. Qiyoslang: Lola ishlaydi va o`qiydi . Lola ishlaydi ham o`qiydi. Ammo “Lola ishlaydi bilan o`qiydi” tarzidagi gap nutqda ishlatilmaydi “Bilan”ning grammatik vazifasi bog`lovchi va ko`makchi vazifasida kela olishidir; shunga ko`ra, bilan boshqa](/data/documents/e4d35612-2f76-4223-8e35-690c6f1ffdd4/page-3.png)
![ko`makchilardan farqlanadi. Shuning uchun “bilan” ko`makchisini ko`makchi – bog`lovchi termini bilan ataganimizda uning barcha xususiyatlari namoyon bo`ladi. Bu ko`makchi turi gapda vosita ma`nosini bildirganda to`ldiruvchi, sabab, payt, harakatning bajarilish tarzini bildirganda hol vazifalarida keladi. Uchun ko`makchisi atalganlik ( Yo`lchi uchun keltirgan tugunchak yodiga tushdi (O.)), maqsad ( Hamma xalq ochdan o`lmaslik uchun bir amal – taqal qilib turibdi (O.)), sabab ( Kampirning ahmoqligi yo dushmaningizning ig`vosi uchun shundoq deyishga qandoq tilingiz bordi? (A.Q.)) kabi ma`nolarda qo`llanilib, to`ldiruvchi, maqsad holi, sabab holi vazifalarida keladi. Kabi, singari yanglig ` ko`makchilari bir narsani boshqa narsaga o`xshatish, chog`ishtirish ma`nosini anglatadi. Masalan; Ukam men kabi bechora… g`am chekib yotgandir (O.). Kabi, singari ko`makchilari bilan -dek, -day qo`shimchalarining ma`nodoshlik xususiyati turkiyshunoslarimiz tomonidan qayd etilgan [1, 66-67; 3, 22-23;]. Formal tilshunoslikda bu affikslar ravish yasovchi qo`shimchalar sifatida berilgan [6, 233;]. Ushbu manbadan shunday jumlalarni keltiramiz: “5. -dek, -day . Bu affikslar orqali yasalgan ravishlar harakat va holatning yasash asosida ifodalangan narsa yoki belgi-xususiyat bilan o`xshashligini, qiyoslashni bildiradi: tog`-dek, ot-dek, lochin-day, qadimgi-day, ilgarigi-dek, avvalgi-dek, burungi-day, gul-day kabi. Qalandarov ertasiga kundagiday saharda idoraga chiqdi (A.Q.). U go`yo tug`ilib o`sgan qishlog`ini ko`rmoqchiday boshini ko`tarib hayajon va sog`inch bilan uzoqlarga tikildi (O.)”. [6, 233;]. Bu o`rinda ham til hodisalarini izohlashda zo`rma - zo`rakilik yuzaga kelgan. Natijada nutqimizda tez - tez ishlatiladigan ushbu qo`shimchalar noto`g`ri talqin etilgan. Buni quyidagi oddiy qiyosda ko`rish mumkin:](/data/documents/e4d35612-2f76-4223-8e35-690c6f1ffdd4/page-4.png)
![to`g`ri kelishi ilmiy adabiyotlarda qayd etilgan: Mehmonlar kechga qadar o`tirishdi - Mehmonlar kechgacha o`tirishdi. Orqali ko`makchisi harakatning biror vosita bilan bajarilishini bildiradi: Anvar o`z istiqbolini yolg`iz muhabbat orqali ko`rar edi. (A. Qod.) Bilan va orqali ko`makchilari vosita ma`nosini anglatishlariga ko`ra ma`nodoshlik hosil qiladi. Ammo bu ma`nodoshlik ma`lum kontekstlardagina voqelanadi. O`rin ma`nosini ifodalagan otlar bilan birikkanda bilan va orqali ko`makchilari sinonim bo`ladi: Katta yo`l orqali yurib borib chapga burildik – Katta yo`l bilan yurib borib chapga burildik. Agar ko`makchi boshqarayotgan ot o`rin ma`nosini ifodalamasa, bu ko`makchilar ma`nodoshlik kasb etmaydi. Chunonchi Yigitga deraza orqali to`yib - to`yib qarashga zor bo`lsa - da,… (O.) Sari ko`makchisi harakatning yo`naltirilgan o`rni, payti ma`nosini anglatadi: Hirot sari yurdik. (O.) Ko`krak og`rig`im borgan sari battar bo`lyapti. (O.) Sari ko`makchisi o`rin, tomon, payt ma`nosini bildirganda sayin ko`makchilari bilan ma`nodosh bo`ladi. Gapda payt holi, o`rin holi, to`ldiruvchi vazifalarida keladi. Barchaga ma`lumki, sistem tahlil jarayonida har bir narsaning mohiyati shu narsaning o`ziga o`xshash, ayni vaqtda undan farqli va unga zid boshqa narsalar bilan bo`lgan munosabati orqali ochiladi. Jumladan, o`zbek tilining lug`aviy tizimi mustaqil va yordamchi leksemalarga bo`linadi. O`z navbatida mustaqil leksemalar atash /nomlash vazifasini bajaruvchi atovchi leksemalarga va ishora ma`noli leksemalarga (olmoshlarga), yordamchilar esa ko`makchi, bog`lovchi, yuklamalarga, bularning har biri, o`z navbatida, yana boshqa guruhlarga pog`onali ravishda bo`linib ketaveradi. “Tilimizning yordamchi so`zlar, mustaqil so`zlar va morfemalar tizimi izchil pogo`naviy (iyerarxik) tuzilishga ega bo`lib, nisbiy va quyi pog`onalar o`zaro gipo- giperonimik (tur-jins) munosabatlar bilan bog`lanadi- har bir yuqori bosqich quyi pog`ona uchun giperonim mavqeida, quyi bosqich yuqori bosqichga nisbatan giponim mavqeida bo`ladi” [2, 138;]. Demak, so`z yoki morfema ma`lum bir pog`onalardan o`tib lisoniy birlik darajasiga yetadi va kishi ongida tayyor, majmui sifot sifatida yashaydi. Quyida ayrim yordamchi so`z (ko`makchi)larning ULM (umumlisoniy ma`no)sini berishga harakat qilamiz:](/data/documents/e4d35612-2f76-4223-8e35-690c6f1ffdd4/page-6.png)
![Bilan-/ leksik sath birligi-manoviy nomustaqil - umumlashgan / grammatik ma`noli -shaklan morfologik ozgarmas-leksoid va affiksoid korinishli-yakka qollanishli-sintaktik bog`lash vazifasida kela oladigan lisoniy birlik. Kabi -/ leksik sath birligi-ma`noviy nomustaqil-umumlashgan / grammatik manoli-shaklan morfologik ozgarmas-leksoid korinishli-yakka qollanishli-sintaktik bog`lash vazifasida kela oladigan lisoniy birlik. Xuddi shunday boshqa komakchilarga ham tarif berish mumkin. Endi ikki ogiz soz yarim kom akchilar haqida. Mustaqil sozlarning “nomustaqillik” belgisiga nisbatan motadilligi sababli mustaqil sozlar ichidan yarim yordamchilar ajralib chiqadi. Yarim komakchilar bir xususiyati bilan “manoviy mustaqil”, ikkinchi xususiyati bilan “ma’noviy nomustaqil” leksemalarga oxshab ketadi va “oraliq uchinchi” guruhini hosil qiladi. Leksemalar nomustaqil leksema sifatida voqelanganda leksema sememasi o`z muayyanligini kuchsizlantiradi va semema grammatik mano sifatida voqelanadi. Chunonchi, quyidagi gaplarda ifodalangan [kora] leksemasining manolarini qiyoslashga harakat qilamiz: 1 Yaxshi-yomonni kora-kora odamning yaxshimi, yomon ekanini tez ajratib oladigan bo lib qolgan. (A.Q.) 2 .– Qalandarovdan shikoyat boshlashdan kora koproq bu noqulay ahvoldan chiqish uchun … (A.Q.) 1-gapda qollanilgan [kora] “koz bilan kormoq, kuzatmoq” semasiga ega bolsa, 2 - gapda “korish” semasi kuchsizlangan va “chogishtirish, qiyoslash” grammatik manolarini voqelantirgan. 1-gapda qollanilgan “kora” kormoq fe`lining ravishdosh formasi bolsa, 2-gapda fel komakchi sifatida tobelanish munosabatini hosil qilgan. Qolgan yarim komakchilar ham xuddi shunday xususiyatlarga egadir. Old, oldin, orqa, ropara, qarshi, avval, keyin, song, oxir, tomon, ost, ust, tag, tepa, yon, uch, ich, orta, ora kabi orin va payt ma`noli otlar, bosh, qosh, lab, ogiz, oyoq, qorin kabi tana azolari nomlari, qariyb, boy lab, boshlab, kora, deya, deb, atab, oxshab kabi ravishdoshlar juda kop hollarda komakchi vazifasida keladi va komakchilar xazinasining boyishiga sabab boladi. Bunday hollarda bu sozlar yarim komakchi](/data/documents/e4d35612-2f76-4223-8e35-690c6f1ffdd4/page-7.png)
