Fe'llarning yasalishi; modal formalari. To'liqsiz va ko'makchi fe'llar - Tilshunoslik - Referatlar

Fe'llarning yasalishi; modal formalari. To'liqsiz va ko'makchi fe'llar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

44 KB

Ko'chirib olish

Fe'llarning yasalishi; modal formalari. To'liqsiz va ko'makchi fe'llar Reja: 1. Tub va yasama fe'llar. 2. O'zbek tilida fe'llarning ikki usul (1) affmiksasiya; 1) kompozisiya) bilan yasalishi. 3. Fe'llarda modal ma'nolar, ularning ifodalanishi. 4. To'liqsiz va ko'makchi fe'llar, ularning xususiyatlari va vazifasi.

Nutqda fe'llar tub yoki yasama shaklda qo'llanadi. Masalan: Feruza hovliga tushib, shabnamda qiyg'os ochilgan atirgullar ustiga egildi, to'yib-to'yib hidladi. (G'.O.). Bu gapdagi tushib, ochilgan, egiladi fe'llari tub, hidladi-yasama: hid-la. Bu e'tirofda shoirning haqli tanqidni to'g'ri qabul qilishi ham aks etgan. (E.Karimov.). Bu misoldagi qabul qilish, aks etgan fe'llari bo'lib, ular ot-fe'l tipidagi kompozisiya usulida (yoki sintaktik usulda) yasalgan fe'llardir. Demak, hozirgi o'zbek tilida fe'llar ikki usul bilan hosil bo'ladi: 1) affiksasiya usuli bilan; 2) kompozisiya usuli bilan. Affiksasiya usuli bilan fe'llarning yasalishi. Bu usulda turli so'z asoslaridan maxsus fe'l yasovchi affikslar (qo'shimchalar) yordamida fe'llar hosil qilinadi. Hozirgi o'zbek tilida fe'l yasashda quyidagi affikslar qo'llanadi: -la affiksi. Bu qo'shimcha eng faol fe'l yasovchi bo'lib, barcha so'z turkumlaridan fe'l yasaydi: ishla, gula; tozala, yangila; sizla, tezla, sekinla; tufla, dodla; gumburla, shitirla kabi. -a affiksi. Bu affiks ot, sifat, taqlid so'zlardan fe'l yasashda ishtirok etadi: o'yna, sana; yasha, qiyna, bo'sha, shildira kabi. -(a)r affiksi. Bu affiks sifatdan fe'l hosil qiladi: ko'kar, eskir, buzar (moq) kabi. -(a)y affiksi. Bu qo'shimcha ot, sifat, ravishdan fe'l yasaydi: kuchay, qoray, sarg'ay, ulg'ay, ko'pay, kamay, kabi. -sira affiksi. Bu yasovchi ot, sifat, olmosh asoslaridan fe'l hosil qiladi: uyqusira, gumonsira, yotsira; sizsira, sensira kabi -lan affiksi. Bu qo'shma affiks (la-n) ot, sifat, sondan fe'l yasaydi: zavqlan, otlan, g'azablan, shodlan, ikkilan (-di) kabi. -lash affiks. Bu qo'shma affiks (la-sh) ot, son, undov so'zdan fe'l yasaydi: ko'maklash, yordamlash, gaplash, salomlash, xayrlash kabi.

-ik, -iq affiksi. Bu qo'shimcha yordamida ot, son, ravish, sifatdan fe'l yasaladi: yo'liq, birik, kechik, zo'riq kabi. -ir(-ur) affiksi. Ot va undovlardan fe'l yasaladi: gapir, tupur. -ira, -illa affikslari. Bu affikslar yordamida taqlid so'zlardan fe'llar hosil qilinadi: yarqira, yaltira; miltilla, taqilla, qizilla, vishilla kabi. -n affiksi. Bu affiks ot va sifatdan fe'l yasaydi: changi(t), boyi(moq), tinchi(di) kabi. Kompozisiya usuli bilan fe'llarning yasalishi Bu usulga ko'ra ikki (ba'zan undan ortiq) so'z asosi birikib, qo'shma fe'llar hosil bo'ladi. Masalan: Mahmudho'ja Behbudiy Shahrisabzda qo'lga olinadi, so'ngra Qarshi shahriga keltirilib, Qarshi begi Tog'aybek tomonidan yovuzlarcha qatl etiladi. (SH.Turdiyev.) Bu misoldagi qo'lga olinadi, qatl etiladi kompozisiya usuli bilan yasalgan qo'shma fe'llardir. Qismlarining qaysi so'z turkumidan tashkil topishiga ko'ra qo'shimcha fe'llar 2 turga bo'linadi: 1) «ot-fe'l» qolipidagi qo'shma fe'llar: hikoya qilmoq, e'lon qilmoq, ifoda etmoq, qabul qilmoq, xursand bo'lmoq, hafa qilmoq kabi; 1) «fe'l-fe'l» qolipidagi qo'shma fe'llar: olib kelmoq, olib bormoq, haydab yubormoq, borib kelmoq kabi. Ikkinchi tur qo'shma fe'llarni aytib ko'r, aytib yur, aytib boq kabi qo'shimcha ma'no ifodalanishiga mos bo'lgan analitik shakllardan farqlash lozim. Fe'lning modal ma'no ifodalovchi formalari. O'zbek tilida fe'lning turli modal ma'nolarini ifodalash uchun xizmat qiladigan formalari ham mavjud. Bunday formalar modal formalar bo'lib, ular ikki xil ko'rinishda bo'ladi: 1)sintetik formalar; 2) analitik formalar. Fe'lning modal ma'nolar sintetik formalar orqali ifodalanganda, ish- harakatning davomliligi, takroriyligi, kuchsizligi kabi qo'shimcha ma'nolar anglashiladi. Bunday formalar fe'lga quyidagi affikslarni qo'shish bilan yasaladi:

1)-la: ishqa-la, quv-la, sava-la; 2) -g'ila(-kila, -qila); ez-g'ila, turt-kila, tort-qila; 3) -(i)msira, -(i)nqira; yi-la-msira, kul-imsira; oqar-inqira kabi. Modal ma'no fe'llarning analitik, juft-takroriy formalari vositasida ifodalanishi mumkin. Fe'lning bunday formalariga ko'makchi fe'llar yordamida shakllanuvchi ishlab tur, yozib ko'r, yoza qol, o'qib ko'r, so'zlay boshla kabi analitik formalar; ayta-ayta, kulib-kulib, turib-turib, borsa-borar, aytsa-aytar, kelsa-kelibdi, ishlasa-ishlabdi kabi juft-takroriy formalar kiradi. Analitik formalar tarkibidagi ikkinchi qism-ko'makchi fe'llar vaqtincha o'z mustaqil ma'nosini yo'qotib yetakchi fe'l anglatgan ma'noga qo'shimcha ma'no qo'shadi. Masalan: yoza boshladi, o'qiy boshladi fe'llari tarkibidagi yoza, o'qiy yetakchi fe'llar, boshladi esa ko'makchi fe'l bo'lib, harakatning boshlanganlik ma'nosini; yoza tur, yozib tur fe'llari tarkibidagi tur ko'makchi fe'li davomiylik, tugallanganlik, takroriylik ma'nolarini; yozib ko'r, aytib boq fe'llari tarkibidagi ko'r, boq ko'makchi fe'llari harakatning bajarilish imkoniyati ma'nosini ifodalaydi. Fe'llarning juft-takroriy formalarida ham harakatning davomliligi yoki takrorlanib turishi; shuningdek, harakatning voqe bo'lishiga «e'tiborsiz qarash», befarqlik kabi ma'nolar ifodalanadi. O'ziga mustaqil holda leksik ma'no ifodalamay, turli fe'l formalaridan so'ng qo'llanib, ko'pincha tuslangan holda gapning kesimi tarkibida keluvchi edi(-di), ekan(-kan), emish(-mish) kabi so'zlar to'liqsiz fe'llar deb yuritiladi. Ular fe'ldan boshqa so'z turkumlari bilan ham qo'llanib, ularning kesim vazifasini bajarayotganini ko'satadi. Masalan: 1. Oy shu'lasida qor qoplangan vodiy kumushdek yarqirar edi. 2. Qishloqda uning bir oshnasi bor emish. (N.Safarov.). 3. Kolxozchilarning kattasi-yu kichigi, erkagi-yu ayoli unga tug'ishganday yaqin edi (O.). 4. Pichoq tig'i tegar-tegmas tars yorilgan Yo'ldoshning shakarpalagi beqiyos shirin ekan (S.Ah.). 5. Gullar to'smang yo'limni, yellar tutmang qo'limni, Namanganlik nozanin yo'limda intizormish (H.Saloh.). 6. Ko'rdingmi, afandi dehqon ekan (I.R.). 7. Qirlarda mollar ham ko'rinmas edi. (F.Niyoziy.).

Birinchi va yettinchi misollarda to'liqsiz fe'l (edi) yarqirar, ko'rinmas fe'llari bilan birga qo'llangan; ammo ikkinchi misolda modal so'z bilan, 3-4-5-misolda sifat bilan, 6-misolda ot bilan birga qo'llangan.

Adabiyotlar ro'yxati 1. I.A.Karimov. Barkamol avlod-O'zbekiston taraqqiyotining poydevori. Toshkent , 1997 yil 2. U . Tursunov , N . Muxtorov , SH . Rahmatullayev . « Hozirgi o ' zbek adabiy tili » 1992 yil 3. A . Abduazizov . « O ' zbek tili fonologiyasi va morfologiyasi » Toshkent , 1992 yil 4. S . Rahimov , B . Umurqulov , « Hozirgi o ' zbek - adabiy tili » Toshkent , 2001 5. S . Rahimov , B . Umurqulov , « Hozirgi o ' zbek adabiy tili » Toshkent , 2003 y 6. SH . Shoabdurahmonov , M . Asqarova , A . Hojiyev . « Hozirgi o ' zbek adabiy tili » II qism . Toshkent, «O'qituvchi» nashriyoti, 1980 yil 7. A.G'ulomov, A.N. Tixonov, R. Kungurov. «O'zbek tilimorfem lug'ati» Toshkent, 1977 yil 8. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Fe'llarning yasalishi

Tillarda modal shakllarning yasalishi

Ravishlarning yasalishi. Ravishlarning tuzilish jihatdan turlari. Ravishlarda modal shakl yasalishi

Otlarning yasalishi. Otlarda modal shakl yasalishi. Otlarning tuzilish jihatdan turlari

Ko'makchi