Kiril yozuviga o'tish - qonuniy holmi yoki davr talabi - Tilshunoslik - Referatlar

Kiril yozuviga o'tish - qonuniy holmi yoki davr talabi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

87 KB

Ko'chirib olish

Kiril yozuviga o'tish: qonuniy holmi yoki davr talabi?  Sovet xalqining umumiy tili va umumiy yozuvi masalasi  "O'zbek yozuvi taraqqiyotinig oliy bosqichi …"  Yozuvga isloh kiritishga urinishlar

Sobiq SSSRda kehcagina (1928-29-yy.) yozuvini o'zgartirgan yoki yozuviga ega bo'lgan xalqlarning oradan tarixian qisqa muddat o'tgach yana yozuv islohotiga kirishsishi hamda alfavitni qisman emas, butunlay o'zgartirishining fenomenida nimalar yotibdi? Xalqlar nima uchun yangi alifbo islohotiga yakdillik va yengillik bilan rozi bo'ldilar? Kiril yozuvining joriy etilishidan maqsad nima edi? Bu savollarga javob berish uchun sobiq SSSR tarixining 30-yillari oxiriga murojaat qilish hamda osha yillarda jamiyatda hukm surgan ijtimoiy-siyosiy muhitni his qilish muhimdir. 1. Sovet xalqining umumiy tili va umumiy yozuvi masalasi Sobiq Sovet Ittifoqida 1934-yilda sobiq KPSSning XVII syezdi o'tkaziladi va bu anjuman tarixga "g'oliblar syezdi" nomi bilan kiradi. Ya'ni, bolsheviklar bu yig'inda 1920-yillardan beri davom etib kelayotgan "Kim kimni?" musobaqasida g'olib chiqqanliklarini e'lon qilgan edilar. Bu g'oliblikning ma'nosi shundan iborat ediki, o'tgan davr davomida revolutsiya bo'g'ib tashlanmadi, "alohida olingan ishchi-dehqon davlati"da sotsializm asoslari qurildi, ichki va tashqi dushmanlar tor-mor etildi, trotskizm mag'lubiyatga uchratildi, birinchi beshyillik planlar oshirib bajarildi (aslida birinchi beshyilliklar "qoshib yozish"lar va millonlab begunoh qurbonlar evaziga bajarilgani keyinchalik ma'lum bo'ldi). Stalin 1936- yilda eski SSSRda "sotsializm to'la qurib bo'lindi" deb e'lon qildi. Mamlakatning yangi Konstitutsiyasi qabul qilindi va hokazo. 1936-yilda sobiq Sovetlarning VIII s'ezdida SSSRning yangi Konstitutsiyasini qabul qilish chog'ida so'zlagan nutqida Stalin sovet xalqining quyidagi ta'rifini keltirgan edi: "sovet xalqi kishilarning yangicha tarixiy, ijtimoiy va baynalmilal birligi bo'lib, u yagona hudud, iqtisodiyot, mazmunan sotsialistik madaniyat, umumxalq ittifoq davlatiga va yagona maqsadkommunizmni qurish asosida birlashgandir. Sovet xalqida yagona oliy hokimiyat organlari va davlat boshqaruvi mavjud, sovet kishilari uchun yagona ittifoq fuqaroligi o'rnatilgan. SSSRda millatlararo aloqa umumiy tili rus tilidir" 1 . Stalin o'zining kishilarning 1

yangi tarixiy birligi haqidagi qarashlarida bu birlik a'zolarining yagona tili to'g'risida bejiz to'xtalmagandi. Totalitar tuzum bu yangi tarixiy birlikning jips va monolit bo'lishini istardi. Kishilarning yangi tarixiy birligi yagona umumiy tilsiz bo'lmasligi aniq edi. Bu rol, shubhasiz, rus tiliga ajratilgan edi. Shu sababli Sovet davlatining hukmron doiralari 20-asrning 30-yillari ikkinchi yarmiga kelib mamlakatning rus bo'lmagan aholisi o'rtasida rus tili tashviqotini avj oldirib yubordilar  . 1938-yil 13-martda VKP (b) MK va XKSning rus bo'lmagan respublikalar va viloyatlarda rus tilini o'qitish haqidagi maxsus qarori e'lon qilinadi. O'sha yili iyyul oyida Stalin va Molotovning imzosi bilan milliy maktablarda o'qitiladigan rus tili darslarining miqdorini belgilash haqidagi boshqa qaror ham e'lon qilinadi. Aslida Xalq maorifi komissarligi tomonidan belgilanishi kerak bo'lgan bu soat taqsimini Siyosiy buro tarafidan belgilanishi partiyaning rus tilini sovet xalqi orasida yoyishga neqadar katta ahamiyat berayotganini urg'ulash uchun qilingandek edi 2 . Umuman olganda, Stalin va atrofidagilar "kapitalistik qurshovda" yashagan va yangi jahon urushiga tortilishi muqarrar bo'lgan Sovet davlati fuqarolarini jipslashtirish hamda SSSR xalqlari o'rtasidagi lisoniy va madaniy yaqinlashuvni kuchaytirish, shu asosda Sovet Ittifoqining kuch-qudratini oshirish fikriga kelgan edilar. Shu sababli xalqaro ahvol murakkab bir sharoitda (Ikkinchi jahon urushi boshlanishi, Molotov-Ribbentrop paktining imzolanishi va bshq.) Sovet hukmron doiralari sobiq SSSRdagi lotin yozuvida ish ko'ruvchi barcha xalqlarning yozuvini kiril alfavitiga ko'chirish qaroriga keladilar. "Davlatninng til haqidagi siyosatida vujudga kelgan tub burilish tufayli,- deb yozadi Stanislav Artemov,- ilgaridan o'z yozuviga ega ba'zi tillarni hisobga olmaganda barcha SSSR xalqlari tillari 1937- 1941-yillarda kiril yozuviga ko'chirildi. Yetmishga yaqin yangi alfavitdan birortasi omon qolmadi. Stalincha "aksilislohot" tufayli ikki o'n yillik ichida 21 til ikki marta, 13 til 3 marta yozuv almashtirdi" 3 .  2 3 Артемов С. ЛАТИНИЦА VS . КИРИЛЛИЦА .Смена алфавита как результат смены политсистемы- http://exlibris.ng.ru/printed/kafedra/2004-07-01/6_alphabet.html

Bundan ilgari bir o'rinda qayd etilganidek, Sovet hukmron doiralari SSSRda to 1960-yillargacha davom etgan "alfavit almashtirish va yangi alfavit yaratish" jarayonlarida birorta xalqning ham yozuvini almashtirishga doir birorta ham farmon qabul qilmadilar, yozuvni yoki imloni o'zgartirish amri Markazdan yashirin suratda va bilvosita (masalan, 30-yillar oxirida rus tilini o'qitishni yaxshilash bahonasi) berilar hamda bu amr tezlik bilan bajarilar edi. Keyinchlaik "Sovet xalqining yagona tili va yozuvi" nazariyasidan "tillarning bir-biriga qo'shilib ketishi" nazariyasi o'sib chiqdi hamda bu nazariyaga asoslangan amaliyot sobiq SSSRdagi milliy tillarni halokat yoqasiga keltirib qo'ydi. 2. "O'zbek yozuvi taraqqiyotinig oliy bosqichi …" 1939-yilda O'zbekistonda kiril yozuviga o'tishni tashkillashtiruvchi ikki komissiya tuziladi. Ularning birinchisi hukumat komissiyasi bo'lib (Xalq Komissarlari Soveti huzurida), ikkinchisi ilmiy komissiya (Xalq maorifi komissarligi qoshida) edi  . Birinchi hay'at yangi yozuvga o'tishning tashkiliy tomonlarini hal qilish bilan shug'ullangan bo'lsa, ikkinchi hay'at yangi alfavit va unga asoslangan imlo qoidalarini ishlab chiqishi kerak edi. 1939-yilning o'zida ilmiy komissiya ishtiroki va rahbarligida SSSR Fanlar akademiyasining O'zbekiston filialiga bog'li Til va adabiyot instituti xodimlari tomonidan kiril yozuviga asoslangan o'zbek alfavitining loyihasi ishlab chiqiladi. Bu loyiha o'zbek-kiril alfavitining dastlabki varianti bo'lib, unda 40 ta harf mavjud edi: a, б , в , г , д , е , ё , ж , з , и , й , к , л , м , н , о , п , р , с , т , у , ф , х , ц , ч , ш , щ , ы , ь , ъ , э , ю , я , ң, ж , ҹ, ө, қ , ғ , ҳ , '(apostrof) . Ko'rinib turibdiki, bu loyihaga amaldagi rus alfavitining barcha harflari qamrab olingan, shu bilan birga "o'zbek tilining o'ziga xos tovushlari"ni ifodalovchi 7 ta maxsus belgi qo'shilgan 1 . Bu alfavit, agar unda unlilar garmoniyasi hisobga olinmaganlaigini hisobga olmasak, ancha puxta o'ylab tuzilgandir, ya'ni unda o'zbek tilida mavjud tovushlarning aksariyati qamrab olingan. Unda yozuvni kiril alfavitiga ko'chirishning asosiy sababi bo'lgan rus tilini o'rganish masalasiga jiddiy e'tibor qaratilganining belgisi shuki, rus alfavitining  Hukumat Komissiyasi raisi XKS raisi o ' rinbosari prof . T . N . Qori - Niyozov , ilmiy kotib F . Kamolov ; Ilmiy komissiya raisi prof . A . K . Borovkov , a ' zolar A . G '. G ' ulomov , O . Usmon , F . Kamol , M . Shamsiy , C . Ibrohimov , H . G ' oziyev va boshqalar edilar . 1 Djamalxanov X . Osnovi uzbekskoy grafiki . – Tashkent : Fan , 1991, s .24-25.

barcha harflari mavjud. Ammo bu loyiha muhokama jarayonida jiddiy tanqidga uchraydi. Jumladan, o'zbek tiliga xos bo'lgan lablashgan, keng, tilorqa o ( כ ) tovushini ifodalovchi harf kirgizish taklifi eng jiddiy takliflardan biri edi. 1929 va 1934-yilgi alfavitlarda bu tovushga harf belgilash masalasi chetlab o'tilgan edi. Bu tovushning tarixiy genetik jihatdan turkiy tillarga xos emasligi uchun shunday yo'l tutilganini sezish oson. Ammo 1940-yilda bu mavzuni chetlab o'tish endi mumkin emasdi. So'nggi loyiha va unga asosan tayyorlangan imlo qoidalari birgalikda kitobcha holida e'lon qilingan. Bu kitobni sinchiklab mutolaa qilish hamda unda yozilganlarni bugungi kun nuqtai nazaridan tahlil qilish kiril yozuviga o'tish jarayonining haqiqiy manzarasini his qilishga ko'maklashadi. Avvalo kitobchadan joy olgan kiril yozuvini joriy qilish bo'yicha hukumat komissiyasi raisi prof. T.N. Qori-Niyozovning bu yozuvga o'tishning ijtimoiy- siyosiy sabablari haqidagi so'zlariga e'tibor beraylik. Muallif eng avvalo "hozirgi tarixiy bosqichda o'zbek yozuvi taraqqiyotining navbatdagi oliy bosqichi rus grafikasi, ya'ni rus tili alfavitiga asoslangan yangi alfavitdir", deb e'lon qiladi 1 va o'z asarining so'nggiga qadar barcha diqqatinir ushbu fikrini asoslashga qaratadi. Olimning fikricha, endi sotsializm qurilganidan keyin, butun sovet xalqi kabi o'zbekistonliklar madaniyatining "ajoyib quroli ulug rus xalqining tili hamda yozuvidir". Zero, qayd etadi olim, inqilob dohiysi Lenin ham o'z vaqtida Rossiyadagi barcha millatlarning ezilgan sinflari o'rtasida eng qalin munosabatlar hamda qardoshlarcha birdamlik o'rnatilishini, bunday hamkorlik rus tili vositasida amalga oshirilishini, shu sababdan bolsheviklar ulug' rus tilini o'rganishi tarafdori ekanligini ta'kidlagan edi. Bu argument bilan cheklanmagan Qori-Niyoziy Marksning 50 yoshida rus tilini o'rganishga kirishgani namunasini, Engelsning rus tiliga bergan (yuksak) bahosini va turli donishmandlarning urs tili xususidagi fikrlarini keltirib o'tadi, hatto V.Mayakovskiyning o'sha yillari mashhur bo'lgan she'ridan iqtibos ham keltiradi: 1 Prof. T.N. Kari-Niyazov. O perexode s latinizirovannogo alfavita k novomu alfavitu na osnove pusskoy grafiki // O novom uzbekskom alfavite na osnove russkoy grafiki. – Tashkent: GUPI UzSSR, 1940, s.5.

Qarigan bir zanji bo'lsam ham, Hech erinmay va tinmay, bardam, O'rganib olardim ruslarning tilin Sababi - bu tilda gaplashgan Lenin… 2 Prof. T.N.Qori-Niyozovning fikricha, Lenin oldindan bashorat qilgan palla yetib keldi, endi lotin alfaviti emas, ayni rus tili va alfaviti SSSR xalqlarining umumiy alfaviti asosi bo'lib xizmat qiladi, shu sababli kiril alfavitiga o'tish bugun uchun katta siyosiy ahamiyatga ega bo'lgan muammodir 3 . Kiril alfavitiga o'tish sobiq SSSRda 40-yillarga kelib ommaviy tus olgani va hozirga qadar 40 ga yaqin xalq bu yozuvga o'tgani, qo'shni jumhuriyatlarda ham kiril yozuviga o'tish masalasi "hal qilingani" o'zbekistonliklarning ham bu borada "otni qamchilash"ga undagani ma'ruzachi tomonidan alohida ta'kidlanadi. Ammo hukumat komissiyasining raisi xuddi 1926-yilda Boku qurultoyida o'sha davrning rasmiylari qayd etgani kabi yozuvni almashtirishda "demokratik tamoyillar"dan chetlashmaslik kerakligini ham uqtiradi: "yangi alfavitga qo'yiladigan asosiy talab o'zbek tili, uning fonetikasiga zarar yetkazmaslik, mumkin darajada to'la unifikatsiya qilish maqsadida rus alfavitini maksimal saqlash edi. Bu talab to'la ado etildi". Juda qiziq mantiq: ham alfavit o'zbek tilining tabiatini to'la aks ettirishi kerak, ham rus alfaviti bilan unifikatsiyalabgan bo'lishi kerak. Yana bir g'aroyib bolshevikcha mantiq shundaki, prof. T.N.Qori-Niyoziy o'z ma'ruzasi so'ngida "ma'lumki, burjua millatchilari, panturkistlar yozuv masalasida hamma vaqt turkiy xalqlar doirasida alfavit unifikatsiya qilinishi zarur degan masalani o'rtaga qo'yar edilar. Shu tufayli rus grafikasi asosidagi yangi o'zbek alfavitiga o'tish ulug' Sovet Ittifoqi xalqlarining biradmligi, qardoshligi hamda stalincha do'stligining ifodasidir", degan jumlalarni qo'llaydi. Xuddi "sovet hokimiyati muxoliflari turkiy xalqlar yozuvini unifikatsiya qilishni yoqlar edilar, biz, bolsheviklar esa sovet xalqining yozuvini muvofiqlashtirishga harakat qilamiz", deganday. Allaqachon safdan chiqarilgan va jismonan yo'q qilingan millatparvar ziyolilarga qasdan shu islohot amalga oshirilganday… 2 3

Hukumat komissiyasi raisi yangi yozuv oldiga qo'yilgan yuqoridagi talablarni bajarishga o'zbek tilidagi "spetsifik" tovushlar (q, ƣ, ç, ŋ, ө va h) xalaqit berishini qayd etadi. Bu ziddiyatni bartaraf etish uchun beshta yo' l mavjudligini ko'rsatadi, ya'ni: 1) rus alfavitini aha shu lotin alfaviti harflari bilan to'ldirish; 2) rus tilida mavjud bo'lmagan bu tovushlarni aks ettirish uchun rus alfavitidagi harflardan kombinatsiya yasash; 3) mutlaqo yangi harflar o'ylab topish; 4) ushbu variantlarning qandaydir maqsadga muvofiq birikmasini qabul qilish; 5) rus tilida mavjud emas tovushlarni ifodalash uchun bu alfavitda mavjud harflarga qandaydir diakritik belgilar qo'yish 1 . 1940-yil 8-mayda qabul qilingan va o'sha yili 1-sentabrdan kuchga kiritilgan yangi alfavitni so'nggi variantini tuzishda ayni 5 punktda ifodalangan usuldan foydalanildi. Rus alfavitidagi к harfidan қ, г harfidan ғ, у harfidan ў, x harfidan ҳ harflari yasaldi  va 1940-yilgi alfavit quyidagicha tarkib va ko'rinishda qabul etildi: Kirilch a harf Lotinchadagi ifodasi Kirilcha harf Lotinchadagi ifodasi А а A a С с S s Б б B b Т т T t В в V v У у U u Г г G g Ф ф F f Д д D d Х х X x Е е E e yoki Ye ye Ц ц S s yoki Ts ts Ё ё Yo yo Ч ч Ch ch Ж ж J j Ш ш Sh sh З з Z z ъ ’ - апостроф И и I i ь - Й й Y y Э э E e 1 Prof. T.N. Kari-Niyazov, ko'rsatilgan asar, s.9-10.  Bu "kashfiyot" tufayli O'zbekistonda maktab o'quvchilari (va nafaqat maktab o'quvchilari) savod o 'rganishda va o'z ona tillaridagi tovushlarni yozuvda ifodalashda qariyb 60 yil qiyinchilik chekdilar. Ayni shu usul – mavjud alfavitdagi harfga diakritik belgi qo ' yish orqali boshqa tovushni ifodalash yangi lotin alfavitini tuzishda ham qo ' llanildi .

К к K k Ю ю Yu yu Л л L l Я я Ya ya М м M m Ў ў O‘ o‘ Н н N n Қ қ Q q О о O o Ғ ғ G‘ g‘ П п P p Ҳ ҳ H h Р р R r ' apostrof '- tutuq belgisi Yuqorida jadvalda ko'rilgani kabi dastlabki loyihada taklif etilgan harflardan щ , ы , ң , ƣ, ө harflari qabul qilingan alfavitda yo'q. Bu harflardan dastlabkisining alfavitdan chiqarilgani to'g'ri bo'lsa-da, qolganlarining chiqarilishi juda komik bir shaklda izohlanadi, ya'ni yozuv mashinkalari va linotip mashinalarida bor-yo'g'i 35-36 ta klaviatura bor, shu sababli harflar soni 35 tadan oshmasligi kerak 1 . O'zSSR Oliy Sovetining yuqorida ko'rsatilgan sessiyasida yangi alfavit bilan birgalikda yangi imlo qoidalari ham qabul qilindi. Bu qoidalarda ham rus imlo qoidalari asos qilib olingan edi. Bu imlo qoidalari hech qanday o'zgartirishlarsiz 1956-yilgacha amalda bo'ldi hamda o'sha yili (')-apostrofni chiqarib tashlanishi bilan vujudga kelgan juz'iy o'zgartishlar kiritilgan holda Oliy Sovet Prezidiumi tarafidan tasdiqlandi. 4. Yozuvga isloh kiritishga urinishlar Ta'kidlash lozimki, 1940-yilgi alfavit yuzasidan u qabul qilinganidan boshlab to 1993-yilgacha hech qachon bahslar to'xtamadi. 1950-yillarda bu yozuvni mukammaltirishga bo'lgan urinishlar 1956-yilgi kichik o'zgartish bilan yakunlandi. 1962-yil Olma-otada, 1966-yil Bokuda bo'lib o'tgan Butunittifoq konferensiyalarida nafaqat o'zbek kiril yozuvi, balki boshqa turkiy tilli xalqlarning yozuvlarida ham qator kamchiliklar mavjudligi hamda bunga barham berish kerakligi ta'kidlandi 2 . 1 Djamalxanov X . Osnovi uzbekskoy grafiki . – Tashkent : Fan , 1991, s .24-25. 2 Djamalxanov X. Ko'rsatilgan ish, 72-73-betlar

1969-yilda Toshkentda o'zbek nutq madaniyati bo'yicha o'tkazilgan konferensiyada alfavitdagi kamchiliklar yana ko'tarib chiqildi. Bu anjumanda so'zga chiqqanlarning barchasi yozuvni takomillashtirish zarurligi haqida fikr bildiradilar.1940-yilgi alfavitning yaratuvchilaridan biri – prog T.N.Qori- Niyoziygina bu takliflarga qarshi chiqadi. 1940-yilda aynan shu arbob "spetsifik harflarni" loyihadan chiqarish tarafdori bo'lgani holda oradan 29 yil o'tgach ham o'z qarashlarini zarracha o'zgartirmagani diqqatni chekadi  . Kiril-o'zbek yozuvini isloh qilishning ashaddiy tarafdori prof. S.I.Ibrohimov bo'lgani ma'lum. U 1972-yilda SSSR FA Tilshunoslik instituti tarafidan e'lon qilingan "Voprosi sovershenstvovaniya alfavitov tyurkskix yazikov SSSR" nomli to'plamda "O'zbek alfaviti va uni takomillashtirish masalalari" mavzusidagi maqolasida kiril-o'zbek alfavitini isloh qilish masalasi u qabul qilingandan beri muhokama etib kelinayotgani hamda 1946, 1952, 1962, 1966-yillarda takror- takror munozaralar o'tkazilganini bayon etib, hozirgi alfavitga ҹ (j) , ң (ng) , ә (tiloldi a) , ы (tilorqa i), ө (tiloldi o') , ү (tiloldi u) kiritish; o, й harfining shaklini o'zgartirish (ā va j shaklida); ъ (ayirish) va ь (yumshatish) belgilarini ( ' )–apostrof belgisi bilan almashtirish; е , ё , ю , я harflarini yo chiqarib tashlash yoki й e, йо , йу , й a birikmalari bilan almashtirish shaklidagi o'zgartirishlarni kiritish orqaligina undagi kamchiliklarni tugatish mumkin, degan fikrni bayon qilgan 1 . O'zbek intelligensiyasi va o'zbek tilshunoslari orasida, aytish lozimki, yozuv va imlo masalasida siyosiy sabablarga ko'ra qo'yilgan xatolarni va kamchiliklarni tuzatish uchun olib borilgan harakat bir nafas ham tinmadi. Sovet Ittifoqining siyosatida Mixail Gorbachev erasi boshlanganida hamda og'ir siyosiy bosimlar biroz kamaygandanoq, 1985-yil 7-iyyunda O'zbekiston Maorif ministrligi buyrug'iga (No 154) ko'ra alfavitni takomillashtirish haqidagi takliflarni o'rganish bo'yicha komissiya ishga kirishdi. Bu komissiya tomonidan quyidagi isloh qilingan alfavit loyihasini ishlab chiqildi hamda muhokama uchun respublika oily ta'lim  O'sha konferensiyaga ilmiy kotiblik qilgan hurmatli olimimizning ushbu satrlar muallifi bilan bo'lgan xususiy suhbatda ma'lum qilishicha, Qori-Niyoziy O'zKP Mkga "konferensiyada millatchilik qilinyapti, falon-fismadon" deb xabar bergan. MK esa uning o'ziga konferensiyani "tinchgina tugatib kelish"ni topshirgan. Qori-Niyoziy ikki kunga mo'ljallangan konferensiyani birinchi kun oxirida "yopib", topshiriqni muvaffaqiyatli uddalagan – J.E. 1 Ibragimov S.I. Uzbekskiy alfavit i voprosi efo sovershenstvovaniya // Voprosi sovershenstvovaniya alfavitov tyurkskix yazikov SSSR. –M., 1972, s.157-71.

muassalariga yuborildi: a, б , в , г , д , е , ё , ж , з , и , й , к , м , н , ң , o, ө , п , р , с , т , у , ф , х , ц , ч , ҹ , ш , щ , ъ , ь , э , ю , я , ў , қ , ғ , ҳ 2 . 1989-yilda O'zFA Til va adabiyot instituti qoshida tuzilgan va alfavitga kiritiladigan tuzatishlarni ko'rib chiqadigan boshqa bir komissiya esa alfavitning boshqa bir loyihasini tayyorladi. Bu loyihagada ю , я , ё , ў , э harflarini alfavitdan chiqarish, җ, ң, כ harflarini esa o'zbek tilining maxsus tovushlarini ifodalash uchun alfavitga qo'shish tavsiya qilingan edi 3 . Ammo 1988-yildan e'tiboran alfavit va til uchun kurashlar milliy mustaqillik uchun kurashga qo'shilib ketgani, 1991-yilda O'zbekiston mustaqilligini qo'lga kiritgach, yozuvni almashtirish, takroran lotin yozuviga qaytish masalasi kun tartibiga qo'yilgani tufayli o'zbek-kiril alfavitini isloh qilish masalasi kun tartibidan ketdi. O'zbek-kiril yozuvi o'zining barcha afzalliklari va kamchiliklari bilan xalqimizga xizmat qilib keldi va mustaqillik yillarida rasman o'z o'rnini yangi o'zbek lotin alfavitiga (YO'LA) bo'shatib berdi. 2 Djamalxanov X. Ko'rsatilgan ish, 76-77-betlar 3 Djamalxanov X. Ko'rsatilgan ish, 77-78-betlar

XULOSA O’zbekistonda 20-asrda amalga oshirilgan yozuv va imlo islohotlari tufayli xalqimiz 3 bora yozuv almashtirishga majbur bo’ldi. Sho’rolar davrida arab yozuvidan lotin yozuviga, so’ngra kiril yozuviga o’tish sof siyosiy sabablarga ko’ra amalga oshirildi hamda madaniyat va umuman mahalliy sivilizatsiyaning eng qiymatli yutuqlari bitilgan yozuvlar xalqning istak va xohishlariga zid ravishda goh “sotsializm qurilishini tezlashtirish”, goh “kommunizm qurilishi talablariga ko’ra” almashtirilaverdi. Eng yomoni har gal yozuv almashganida eski yozuv(lar) qonundan tashqari deb e’lon qilindi va bu yozuvdan foydalanish jiddiy cheklanib qo’yildi. Mustaqillik yillarida joriy etilgan yangi o’zbek alifbosi mamlakat va xalqning globalizatsiya jarayonlari avj olgan davrdagi ehtiyojlarini qondirish maqsadida qabul qilindi. Qonunning preambulasida haqli ta’kidlanganidek, mazkur qonun , “keng jamoatchilik vakillari bildirgan istak-xohishlarni inobatga olgan holda respublikaning har taraflama kamol topishini va jahon kommunikatsiya tizimiga kirishini jadallashtiruvchi qulay sharoit yaratish” uchun qabul qilindi va u bu maqsadga xizmat qilmoqda. Muhimi, qonunning ikkinchi bandida qayd etilganidek, “ Lotin yozuvi asosidagi o’zbek alifbosini joriy etish bilan birga O’zbekiston xalqining milliy iftixori bo’lmish bebaho ma’naviy meros bitilgan arab alifbosini va kirillitsani o’rganish ulardan foydalanish uchun zarur sharoitlar saqlab qolinadi”, ya’ni, yangi o’zbek yozuviga o’tish bilan an’anaviy yoki eski yozuvlar qonundan tashqari deb e’lon qilinmagan, balki, aksincha, bu yozuvlarni o’qish-o’rganish va foydalanishni garantiyalash ko’zda tutilgan. Bu qoida ushbu qonunnig jiddiy yutug’idir.

Xullas, yozuv va imlo islohotlari qandaydir mafkura yoki siyosiy kuchlarning maqsadlariga emas, xalq va jamiyat manfaatlariga xizmat qilishi lozim, o’shandagina bunday islohotlarni ma’qullash va ijobiy baholash mumkin.

Fo yd alan ilgan ad ab iyo tlar 1 . Y . A b d u l l a y e v “ S o v g ’ a ” k i t o b i 2 . M a r d o n q u l B o l t a y e v “ L o ti n y o z u v i g a a s o s l a n g a n o ’ z b e k a l i fb o s i v a i m l o s i ” T o s h k e n t 2 0 0 3 y . 3 . B . M e n g l i y e v “ H o z i r g i o ’ z b e k a d a b i y ti l i ” Q a r s h i 2 0 0 4 y . 4 . R . J o ’ r a q u l o v “ I s ti q l o l a l i fb o s i ” 5 . S h . R a h m a t u l l a y e v . O ’ z b e k ti l i n i n g y a n g i a l i fb o s i 6. I n t e r n e t m a ’ l u m o t l a r i w w w . z i y o n e t . u z 7. w w w . p e d a g o g . u z

O'xshashlar

Lotin yozuviga o'tish - masalaning tarixi, sabablari, oqibatlari

Alfavit almashtirish davrining boshlang'ichi

Yangi o'zbek lotin alfaviti ( 1993 )

Alfavit va imlo tushunchalari haqida

O'zbekiston Respublikasining qonuni lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini joriy etish to'g'risida