Yangi o'zbek lotin alfaviti ( 1993 ) - Tilshunoslik - Referatlar

Yangi o'zbek lotin alfaviti ( 1993 )

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

51.5 KB

Ko'chirib olish

Yangi o'zbek lotin alfaviti ( 1993 ) 1989-yilda O'zbekistonda o'zbek tiliga davlat tili maqomini berish haqidagi umumxalq harakati muvaffaqiyatli yakunlanib, o’sha yili 21-oktabrda "Davlat tili to'g'risida qonun" qabul etilgach va ayniqsa, 1991-yil xalqimiz mustaqillikka erishgach, o'zbek jamoatchiligi orasida 1929-1940-yillardagi lotinlashtirish tajribasidan unumli foydalangan holda yozuvni almashtirish (lotinlashtirish) xususidagi harakatlar paydo bo'ldi va matbuotda kiril yozuvining prinsipial jihatdan o'zbek hamda boshqa turkiy tillar tabiatiga to'g'ri kelmasligi va amaldagi alfavitdan lotin yozuviga o’tish g’oyasi qizg’in muhokama qilina boshlandi. Matbuotda 1992-yilda va 1993-yilning birinchi yarmida olib borilgan muhokama respublikadagi ijodiy, ilmiy ziyolilar va mehnatkash xalq vakillari o’zbek yozuvini lotin grafikasiga o’tkazish g’oyasini yoqlayotganini namoyish etdi. O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashi qoshida tuzilgan maxsus komissiya yangi o’zbek lotin alfaviti loyihasini tayyorladi hamda bu loyiha O’zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Til va adabiyot institutida va respublika ilmiy jamoatchiligi vakillari yig’inida atroflicha muhokama etilib, yakuniy loyiha tayyorlandi. O’n ikkinchi chaqiriq O’zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1993-yil 2-sentabrdagi o’n uchincni sessiyasida “Lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini joriy etish to’g’risida”gi Qonun qabul qilindi. O’zbekiston Respublikasining Qonuni Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish to’g’risida Ushbu Qonun O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasiga asoslanib va o’zbek yozuvining lotin alfavitiga o’tilgan 1929-1940-yillardagi ijobiy tajribasidan kelib chiqib, keng jamoatchilik vakillari bildirgan istak-xohishlarni inobatga olgan holda respublikaning har taraflama kamol topishini va jahon kommunikatsiya tizimiga kirishini jadallashtiruvchi qulay sharoit yaratishga xizmat qiladi.

1- m o d d a. O’zbekiston Respublikasida lotin yozuviga asoslangan, quyidagi 31 harf va 1 tutuq belgisi (apostrof)dan iborat o’zb ek alifbosi joriy etilsin: Lotincha Kirillc ha Lotincha Kirillch a harflar harfla r harflar harflar bosma talaffuz bosma talaffuz A a B b C c D d E e F f G g H h I i J j K k L l M m N n O o P p Q q a be ce de e ef ge he i je (jōra) ka el em (ota) en o pe qa А а Б б Ц ц Д д Э э Ф ф Г г Ќ ќ И и Ж ж К к Л л М м Н н О о П п Љ љ R r S s T t U u V v X x Y y Z z Ç ç Ğğ Ĵĵ Ňň Ōō Şş (‚) re es te u ve xa ye ze çe ğa ĵe (aĵdod) ňe ō (ōrdak) şe tutuq belgisi Р р С с Т т У у В в Х х Й й З з Ч ч Ђ ђ Ж ж (аждод) Нг нг Ў њ (њрдак) Ш ш 2- м о д д а . Lotin yozuvi asosidagi o’zbek alifbosini joriy etish bilan birga O’zbekiston xalqining milliy iftixori bo’lmish bebaho ma’naviy meros bitilgan arab alifbosini va kirillitsani

o’rganish ulardan foydalanish uchun zarur sharoitlar saqlab qolinadi. O’zbekiston Respublikasining Prezidenti I. Karimov Toshkent shahri, 1993-yil 2-sentabr “Lotin yozuviga asoslangan o’zbek alifbosini joriy etish to’g’risidagi O’zbekiston Respublikasi Qonuni”ni amalga kiritish haqida mamlakat parlamenti qabul qilgan qarorda bu qonunni bosqichma-bosqich hayotga joriy qilish hamda bu ishni 2000-yil 1- sentabrga qadar to’liq tugallash ko’zda tutilgan edi. Ammo hayot bu qarorga o’z tuzatishini kiritdi, 1999-yilda qonunni to’la kuchga kiritish muhlati 2005-yil, 2004-yilda esa so’nggi muhlat sifatida 2010-yil etib belgilandi. Mazkur qonun qabul qilinganidan keyin 1995-yilda lotin grafikasi asosidagi yangi o’zbek alifbosiga juz’iy o’zgartirishlar kiritildi. Alfavitdagi harflar miqdorini ixchamlashtirish, bu yozuvdagi nashr-matbaa ishlarini osonlashtirish hamda harflarning shakliy taraflarini axborot texnologiyalarida qulay qo’llanishiga erishish uchun sanoqli so’zlar tarkibidagina qo’llanuvchi C c ( ц ), Ĵĵ (ĵ-aĵdod) harflari alifbo tarkibidan butunlay chiqarib tashlandi. Ç ç, Ş ş , Ň ň harflarining shakli Ch ch, Sh sh, Ng ng tarzida o’zgartirildi. Xalqimiz yangi o’zbek alifbosini “Istiqlol alifbosi” deb ataydi. Bu alifboda mustaqillik yillarida tug’ilgan yangi avlod xat-savod chiqardi. Hozirgi paytda respublikamizda qator vazirliklar va

idoralar yangi yozuvda ish yuritmoqdalar. Bu yozuvda millionlab tirajda darsliklar, badiiy, ijtimoiy-siyosiy adabiyotlar chop etilmoqda, Internet saytlari faoliyat ko’rsatmoqda, gazeta va jurnallar nashr qilinmoqda. Mehnat jamoalarida, mahallalarda yangi o’zbek alifbosini o’rgatish kurslari ishlamoqda va davlat byujeti mablag’lari hisobiga faoliyat ko’rsatuvchi bunday kurslarni hozirga qadar yuz minglab odamlar bitirdilar. Yangi o’zbek yozuvi mustaqil O’zbekiston ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy-madaniy hayotining ajralmas qismiga aylanib bormoqda.

XULOSA O’zbekistonda 20-asrda amalga oshirilgan yozuv va imlo islohotlari tufayli xalqimiz 3 bora yozuv almashtirishga majbur bo’ldi. Sho’rolar davrida arab yozuvidan lotin yozuviga, so’ngra kiril yozuviga o’tish sof siyosiy sabablarga ko’ra amalga oshirildi hamda madaniyat va umuman mahalliy sivilizatsiyaning eng qiymatli yutuqlari bitilgan yozuvlar xalqning istak va xohishlariga zid ravishda goh “sotsializm qurilishini tezlashtirish”, goh “kommunizm qurilishi talablariga ko’ra” almashtirilaverdi. Eng yomoni har gal yozuv almashganida eski yozuv(lar) qonundan tashqari deb e’lon qilindi va bu yozuvdan foydalanish jiddiy cheklanib qo’yildi. Mustaqillik yillarida joriy etilgan yangi o’zbek alifbosi mamlakat va xalqning globalizatsiya jarayonlari avj olgan davrdagi ehtiyojlarini qondirish maqsadida qabul qilindi. Qonunning preambulasida haqli ta’kidlanganidek, mazkur qonun , “keng jamoatchilik vakillari bildirgan istak-xohishlarni inobatga olgan holda respublikaning har taraflama kamol topishini va jahon kommunikatsiya tizimiga kirishini jadallashtiruvchi qulay sharoit yaratish” uchun qabul qilindi va u bu maqsadga xizmat qilmoqda. Muhimi, qonunning ikkinchi bandida qayd etilganidek, “ Lotin yozuvi asosidagi o’zbek alifbosini joriy etish bilan birga O’zbekiston xalqining milliy iftixori bo’lmish bebaho ma’naviy meros bitilgan arab alifbosini va kirillitsani o’rganish ulardan foydalanish uchun zarur sharoitlar saqlab qolinadi”, ya’ni, yangi o’zbek yozuviga o’tish bilan an’anaviy yoki eski yozuvlar qonundan tashqari deb e’lon qilinmagan, balki, aksincha, bu yozuvlarni o’qish-o’rganish va foydalanishni garantiyalash ko’zda tutilgan. Bu qoida ushbu qonunnig jiddiy yutug’idir.

Xullas, yozuv va imlo islohotlari qandaydir mafkura yoki siyosiy kuchlarning maqsadlariga emas, xalq va jamiyat manfaatlariga xizmat qilishi lozim, o’shandagina bunday islohotlarni ma’qullash va ijobiy baholash mumkin.

Fo yd alan ilgan ad ab iyo tlar 1 . Y . A b d u l l a y e v “ S o v g ’ a ” k i t o b i 2 . M a r d o n q u l B o l t a y e v “ L o ti n y o z u v i g a a s o s l a n g a n o ’ z b e k a l i fb o s i v a i m l o s i ” T o s h k e n t 2 0 0 3 y . 3 . B . M e n g l i y e v “ H o z i r g i o ’ z b e k a d a b i y ti l i ” Q a r s h i 2 0 0 4 y . 4 . R . J o ’ r a q u l o v “ I s ti q l o l a l i fb o s i ” 5 . S h . R a h m a t u l l a y e v . O ’ z b e k ti l i n i n g y a n g i a l i fb o s i 6 . I n t e r n e t m a ’ l u m o t l a r i w w w . z i y o n e t . u z 7 . w w w . p e d a g o g . u z

O'xshashlar

O'zbek tilining yangi imlo qoidalari

O'zbekiston Respublikasining qonuni lotin yozuviga asoslangan o'zbek alifbosini joriy etish to'g'risida

O’zbek-Lotin alifbosining imlo qoidalari

O'zbek adabiy tilining taraqqiyot bosqichlari

Kiril yozuviga o'tish - qonuniy holmi yoki davr talabi