Hunarmandchilik va uy – ro`zg`or kasblari - Tilshunoslik - Referatlar

Hunarmandchilik va uy – ro`zg`or kasblari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

53 KB

Ko'chirib olish

Hunarmandchilik va uy – ro`zg`or kasblari Reja: 1. O`zbek hunarmandchiligining o`ziga xos xususiyatlari. 2. Temirchilik. 3. Yog`och buyumlar hunarmandchiligi. 4. Kulolchilik. 5. To`qimachilik va ipakchilik. 6. Do`ppido`zlik. 7. Teri ishlab chiqarish.

O`zbekistonda o`tkazilgan arxeologik tadqiqotlar bu yerda ikki ming yillar muqaddam keng rivojlangan huharmandchilik mavjud bo`lganligini isbotladi. Bu davrda sinfiy jamiyatlar paydo bo`lib, yirik mehnat taqsimoti negizida hunarmandchilik mustaqil soha bo`lib ajralib chiqqan. Oqibatda shaharlarning o`sishi, savdo – sotiqning rivojlanishi ro`y beradi. Ayniqsa IX – XII asrlarda hunarmandchilik keng miqyosda rivojlanib, O`rta Osiyoning, shu jumladan o`zbek elining ham chet ellar bilan iqtisodiy – madaniy aloqalari avj oladi. Mahalliy hunarmandchilk xalq xo`jaligiga zarur mahsulotlar ishlab chiqarib texnik ba badiiy jihatdan yuksak darajaga ko`tariladi. Odatda hunarmandchilikning eng kamida32 xili mavjud bo`lgan aholi yashaydigan joyga shahar deb nom berilgan. Katta shaharlarda aholining ko`pchilik qismi hunarmandlar hisoblangan. Shuni alohida qayd qilish lozimki, o`tmishda o`troq o`zbeklar nafaqat qo`shni ko`chmanchi elatlar mahsulotini iste`mol (xarid) qiluvchilar, balki ular uchun zarur hunarmandchilik mahsulotlarini yetkazib beruvchilar sifatida ham namoyon bo`lgan. Shuning uchun mahalliy ustalar ko`plab teri va jundan, yog`och va metalldan, paxta va ipakdan turli buyumlar, kiyim – kechaklarni ishlab chiqib bozorda sotganlar. O`rta sar hunarmandlarining yana bir xususiyati (ayrim odatlari bizgacha yetib kelgan) ularning muayyan ijtimoiy tashkilotlarga ega bo`lishida edi. Bu o`ziga xos jamoachilik an`analariga tayangan maxsus uyushmalarga birikish edi. Asli mazkur uyushmalar hunarmandchilik va ishlab chiqarish xarakteri bilan bog`liqva o`z hamkasblari manfaatini qo`riqlash maqsadida tashkil topgan tashkilotlardir. O`zbek hunarmandchiligining yana bir xususiyati uning ko`p sohalarining bevosita uy – ro`zg`or xo`jaligi bilan bog`liqligi edi. Hunarmandchilikning qadimiy davrlardan eng keng tarqalgan sohasi temirchilik hisoblangan. Bu sohaning rivoji dastavval mahalliy xom ashyoga bog`liq bo`lgan. O`zbekiston o`zinins yer qazilma boyliklari, oltin, kumush, mis, temir kabilar bilan ilgaridan mashhur. Rivojlangan sohalardan biri metall quyish bilan bog`liq bo`lib, uni ko`p joylarda degrezlik (ya`ni qozon quyish) yoki qozonchi, Xorazm va Buxoroda ``pozachi`` yoki ``pozagar`` (omoch tishi quyuvchi) deb nomlaganlar. Degrez odatda har xil hajmdagi qozon, poza (tish), choy idish, obdasta, aspak, shamdon, manqaldon,qorachiroq,arava g`ildiragiga takcho`yon yoki halqa, juvoz boshmog`I va hokazo ishlab chiqargan. Ayrim joylarda degrezlar cho`yandan quyiladigan mahsulotiga qarab cho`yangar deb ham nomlangan. Cho`yan quyish maxsus loydan qurilgan bosqonli o`choq (Farg`onada va Toshkentda ``yondo`kon``, Buxoroda ``qo`ra``, Xorazmda ``dastgoh``) larda eritilib, qumdan yasalgan asbob va idishlarning har xil qoliplarda zarur mahsulotlar quyilgan.

XIX asr o`rtalarigacha degrezchilar xom ashyoni mahalliy konlardan olgan, rus mustamlakachiligi davrida Rossiyadan keltirilgan temir – tersaklargdan foydalanilgan. Metall buyumlar ishlab chiqarish hunarmandchiligi asosan 4 ta yirik sohaga bo`lingan; 1. Temirchilik; 2. Zargarlik; 3. Miskarlik; 4. Tunukasozlik. Shulardan eng qadimiysi va barcha metall ishlab chiqarish sohalariga zarur qurol va dastgohlar, xalq xo`jaligi, ayniqsa dehqonchilik qurollari, uy – ro`zg`or buyumlariyetkazib berib turgan soha temirchilikdir. XIX acr oxirlari – XX asr boshlarida o`zbek temirchilugi shunchalik rivojlanganki, uning ichida mehnat taqsimoti asosida mustaqil sohalar yuzaga kelgan. Masalan, uy – ro`zg`or buyumi va erkak sarpositarkibi hisoblangano`zbek pichog`ini maxsus pichoqchilar, qulf – kalitni qulfchi yoki qulfgarlar, igna – bigizni ignachi yoki ignasozlar, har xil asbob va buyumlarni chilangarlar, anjomsoz, mixgar, na`lchi, taqachi kabi temirchi ustalar yasaganlar. Temirchi 20 ga yaqin xildagi ketmon, turli xildagi bel, bolta, tesha, o`roq, bolg`a kabilarni ishlab chiqargan. Degrezchi va zargardan tashqari barcha temirchi ustalarning ishlab chiqarish qurollari asosan bir xil bo`lgan, ammo ular hajmi va ayrim xususiyatlari bilan farqlangan. Temirchi do`konida sandon (sandal), bosqonli o`choq yoki qo`ra, katta – kichik bolg`lar, qisqichlar, egov, zercha, qalam,otashkurak, qayroqli charx va boshqa asbob – uskunalar mavjud bo`lgan. Miskarlik ham juda keng rivojlangan. Masalan, XX asr boshlarida Buxoroda 400 ga yaqin, Xivada 200 ga yaqin miskar bo`lgan. Ayrim ustalar zo`r mahorat bilan badiiy buyumlar yasaganlar. Ayniqsa Buxoro, Farg`ona va Xiva miskarlari mashhur bo`lganlar.Ular har xil ichimliklar uchun idishlar (piyola, kosa, choy idish, choynak), ovqat va sut idishlari (mis lagan, mis tovoq, mis barakash,la`li, mis ko`za,xumcha, g`umg`on, sotil,oftoba, obdasta, tos, lagan, solobcha, chilopchin, koshkul), xar hil quticha va sandiqcha, nosvoy idishi va hokazo ishlab chiqarilgan. Ko`p buyumlarda bo`rttirilgan yoki o`yma naqishlar berilgan.Rossiya xonliklarni bosib olgandan so`ng mahalliy miskarlar o`ziga xos samovar ishlab chiqara boshlaganlar. Miskarlar xom ashyo (taxtalangan mis, jez, qizil yoki sariq mis) ni asosan Rossiyadan keltirilganlar, rux, qo`rg`oshin, kislota, nashatir ham tashqaridan yetkazilgan. Odatda idishlarni qizil misdan yasaganlar, nashatir va tuz bilan olovda qattiq qizdirib, keyin suvga solib qizartirganlar. Otga solinmasdan yasaladigan idishkar (ko`zacha, kosa, piola, patnus va H.K.) ni qalaylashtirib oqlaganlar. Barcha manbalarda mahalliy ustallarning zo`r mahorat bilan badiiy buyumlar yasaganligi to`g`risida gapiriladi. Har xil buyumlarda o`simliklar, geometric va

hayvonlar stilidagi islimiy uslubgacha naqshlar o`zining jozibadorligi va yuksak saviyasi bilan kishi diqqatini o`ziga jalp qiladi. O`zbek zargarligi ham qadimiy davrlardan o`zining ajoyib san`ati bilan keng tanilgan. Zargarlik noyob badiiy asarlarning namunalari ko`pgina arxeologik qazilmalardan topilgan. Zargarlar texnik jihatdan umum metall buyumlarni yasash uslublaridan tashqari o`ziga xos xususiyatlarga ham ega bo`lganlar. Hatto oltin va kumushni bolg`alash, qizdirish, sayqalash, pardozlash, buyumga ko`z bosish, tilla suvi berish kabi ishlarda o`ziga xos nozik uslub talab qilingan. Zargarlar boylarning buyrtmasi bilan katta – kichik qimmatbaho bezaklarni juda chiroyli qilib yasaganlar. Ular xon va beklar uchun anjonmasiga oltin, kumush va qimmatbaho toshlardan turli bezaklar ham ishlab chiqarilgan. Xoraxm zargarlari bosh va ustgi kiyimlar osiladigan bezaklar (duzug, shavkaladuzug, taxyaduzug, klitbag`i, tumor, aravak, zirak, bilazik,yuzik kabilar ) ni zo`r maxorat bilan yaratganlar.Samarqandning zirak sirg`alari Toshkentnikida hajmi bilan, Buxoroning yaproqsimon oltim marvarid yoki yoqut ko`zli isirg`alari bir-biridan farq qilgan. Farg`ona vodiysida zargarlar qimmatbaho ziynatlangan metallardan turli uzuklar yasaganlar : shonshanak ko`zli yoki ko`zsiz uzuk, tilla uzuk, kumush uzuk, mis uzuk, qalay uzuk, ovg`anch uzuk, rumcha uzuk;ish uslubiga qarab- quyma uzuk, suqma uzuk,muhir uzuk vahokazo; metaliga yoki shakliga qarab turli bilakuzuklar- tilla bilakuzuk, kumush, mis quyma, tugmali ,yapaloq ,ilon boshi,baqa bosh, karmanalik ba hokazo. Farg`onada va Toshkentda qorakumush bilan ishlab berilgan bezaklar. Xorazmda og`ir va katta, Buxoroda nozik, Samarqandda yengil o`yma naqshli bilakuzuklar mashhur bo`lgan. Quloqqa osadigan isirg`alarning turlari ham ko`p bo`lgan: turkiston zira, toshkan zira, farg`onacha ziralari osilchoqli, qo`ng`iroqli zira, anjirboldoq va hakazo. Burunga osadigan aravak va lativa, sochga taqadigan metall qismlardan iborat soch popuk, naycha, pur soch popuk, tillazulf, kokilli, panjara, kubba; bo’yinga va ko’krakka osiladigan bezaklar ( zebigardon, javok, bazuband); peshanaga taqiladigan tillaqosh, tillabargak va har xil tumorlar zargarlar tomonidan zo’r mahorat bilan ishlangan. Oltin , kumush va qimmatbaho toshlar Rossiya, Eron, Hindiston, Qo’qon va Buxoradan keltirilgan. O’zbek zargarlari asosan uyida ba’zilari bozorda do’kon qurganlar. Xonlarning ko’shk va saroylarida maxsus zargarlik do’konlari bo’lgan. Va u yerda qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan pichoq va qilichlar yasalgan. Do’kon jihozlari kichkina sandon, bir necha xildagi bolg’a, qaychi, ombur, tutqich , sim yasaydigan kira, kichkina bosqonli o’choq va misdan yasalgan bahandam, arracha va turli naqsh beradigan metall qalamlardan iborat bo’lgan. O’zbeklarda keng tarqalgan qadimiy kasblardan yana yog’och buyumlari yasash hunarmandchiligi, duradgorlik, shuvoqchilik, ganjkorlik, marmar uymakorligi, kulolchilik,

to’qimachilik, ipakchilik, pillakashlik, zardo’zlik, to’nchilik, charmgarlik, qandolatchilik, qassoblik, nonvoylik kabi kasblardir.

A d a b i y o t l a r 1. I.A.Karimov. Uzbekistonning uz istiklol va tarakkiyot yuli. T. «Uzbekiston», - 1992. 2. I.A.Karimov. Uzbekiston: milliy istiklol, iktisod, siyosat, mafkura. T. «Uzbekiston».1993. 3. I.A.Karimov. Uzbekiston – bozor munosabatlariga utishning uziga xos yuli. T. «Uzbekiston».1993. 4. I.A.Karimov. Bizdan ozod va obod Vatan kolsin. T. «Uzbekiston», 1994. 5. I.A.Karimov Istiklol va ma’naviyat.T. «Uzbekiston», 1995. 6. I.A.Karimov. Vatan sajdagox kabi mukaddasdir. T. «Uzbekiston», 1995. 7. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Milliy g’oya va yoshlar milliy g’urur va or-nomus

Tarixiy kelib chiqishi jihatidan o'zbek tili leksikasi

Shimoliy Amerika xalqlari

Leksikografiya

Tarjima nazariyasi va amaliyoti fanining maqsad vazifalari