Shimoliy Amerika xalqlari - Tilshunoslik - Referatlar

Shimoliy Amerika xalqlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

42.5 KB

Ko'chirib olish

Shimoliy Amerika xalqlari R e j a: 1. Shimoliy Amerika tub axolisi etnogenezi va etnik tarixi. 2. Artika ovchilari va balikchilari. 3. Shimoliy-garbiy soxil indeyslari. 4. Urmon ovchi kabilalari. 5. Kaliforniya indeyslari. 6. Preriya ovchi kabilalari .

Tayanch so'zlar: Etnik guruxlarning joylashuvi va xujalik-madaniy tiplar.Artikadagi dengiz xayvonlari, ovchilari va balikchilari. Urmon ovchi katlamlari. Preriyadagi ovchilik. Pueblo dexkonlari. Axoli turli guruxlari. Xujalik va moddiy madaniyatining kurinishlari. Ijtimoiy tuzum va ma'naviy madaniyat. Sunggi chorak asr davomida tuplangan arxeologik ma'lumotlar Shimoliy Amerika territoriyasida ketma-ket izchil almashib, tarakkiy kilib kelgan indeyslar jamiyatining taxminan un bir ming yillik tarixini aniklab olish imkoniga ega bulindi. Arxeologlar kit'aga ikkita-eng kadimiy paleoindeys madaniy an'analarni aniklaganlar: 1) markaziy dasht zonada joylashgan yirik kush ovchilari madaniyati va 2) Shimoli-garbiy Tinch okeani ovchi, terib-termachlovchi kordilyer madaniyati. Bu madaniyatlar eramizdan avvalgi VII1 ming yillikkacha davom kilib kelgan va keyin butun kit'aga keng territoriyaga tarkalgan turli lokal madaniyatlarning negizini xosil kilgan. Ayniksa, indeyslar tarixi kit'aning sharkiy kismi va janubi-garbida, Shimoliy Amerikaning urmon zonasida jiddiy urganilgan. Ayni shu yerda xozirgi tarixiy va etnografik manbalarga kirgan yuksak darajadagi madaniyatli shimoliy amerika indeys kabilalarining shakllanish markazi bulgan va ularning keyingi tarakkiyotiga zur ta'sir kursatgan. Sharkiy urmon zonasida yashagan indeyslarning tarixiga oid uchta davr aniklangan. Bu birinchidan, mu'tadil iklimli urmon va suv xavzalari maxsulotlarini ovlab va terib-termachlab uzlashtirish xujaligiga ega bulgan arxaik davr, shu zaminda paydo bulgan ikkinchi madaniyat – Janubiy Kanadadan to Meksika bugozigacha, Atlantikadan to Amerika dashtlarigacha katta territoriyaga tarkalgan vudlend madaniyati ilgarigi madaniy an'anani davom kildirib, uzining yangi dexkonchilik va kulolchiligi bilan ajralib turadi. VII asrning oxirlaridan boshlab madaniyat markazi asta-sekin Missisipi daryosining urta va pastki okimi vodiylariga va Meksika bugozi soxillariga kucha boshlaydi. Missisipi madaniyati deb atalgan bu davr ilgarigi madaniy yutuklarni uzida mujassamlashtirgan utrok dexkonchilik xujaligi, kal'ali shaxar va kurgonlar, ibodat va saroy tipidagi

inshootlar bilan ajralib turadi. Vudlend madaniyatidan missisipiliklar uzining sopol buyumlari xamda yangi formadagi nakshlar, yogo, tosh va chiganoklardagi yuksak badiiy uymakorlik va nakkoshlik san'ati, metall buyumlar yasash maxorati bilan xam fark kilganlar. Demak, yevropaliklar Shimoliy Amerikaga kelgunga kadar indeyslar yuksak madaniyat yaratganlar. Indeyslar jamiyati bu davrdan boshlab sinfiy tuzumga uta boshlaganlar. Tadkikotchilar bu davrni ikki muxim boskichga buladilar: eng rivojlangan ibodat kurgonlarini tiklash boskichi va kurgon inshootlarining periferiya rayonlariga tarkalish boskichi, ya'ni yuksak indeyslar madaniyatining boshka sharkiy urmon zonasi va dasht, daryo vodiylariga zur ta'sir kilib uz xukmronligini tulik urnatgan boskichi. Mazkur madaniyat maxalliy an'analar bilan kushilibi indeyslarning uziga xos rivojlangan dexkonchilik xujaligini xosil kilgan. Arxeologik tadkikotlarga karaganda Shimoliy Amerikaning janubi-garbiy rayonlarida dexkonchilik dastavval eramizdan avalgi 111 ming yillikda paydo bulgan. Shu asosda arxeologlar “kochiz”, “mogolon” “xoxokam” va “”anasazi”, deb atalgan indeys madaniyatining lokal tiplarini ajratadilar. Eng birinchi dexkonchilik madaniyatini Shimoliy Amerikada kochizliklar yaratgan bulib, ular dastlab makkajuxori, keyinrok kovok va loviya ekkanlar. Kochizliklar gorlarda yashab, yovvoyi usimliklar yigish va ovchilik bilan shugullanganlar. Shimoliy Amerika indeys kabilalarining ijtimoiy-iktisodiy rivojlanishi xam turli darajada bulgan. Ularning kupchiligi mustamlaka arafasida ibtidoiy jamiyat tuzumining turli pogonasida bulgan, kit'aning janubiy-sharkiy va garbiy kism rayonlaridagi kabilalar sinfiy jamiyatda utish arafasida bulganlar. XU asr oxirlaridan Shimoliy Amerikaga ok tanlilar, ya'ni yevropaliklarning kelishi bilan mustamlaka davri boshlanadi. XVII1 asr boshlaridan esa kit'aga kuplab negrlar keltirilishi bilan Shimoliy Amerikaning etnik kiyofasi tubdan uzgara boshlaydi. Arktikaning asosiy tub axolisi eskimos va aleutlar. Alyaska va Shimoliy Muz okeani soxillarida, Labrador yarim oroli xamda Grelandiyada kadim davrlardan eskimoslar yashaydi. Ular uzlarini inuit (“odamlar”) deb ataydilar. Aslida “eskimos” suzialgonkin tilida “xom gusht yeydiganlar” degan ma'noni anglatadi.

Chunki kadim zamonlarda singa kasalidan saklanish uchun xom gusht iste'mol kilingan. Ular azaldan tyulen, kit, morj, kutb ayigi va shimol tuliksini ov kilish va balik tutish bilan shugullanib kelganlar. Ov kilingan xayvonlardan zarur buyumlar, ovkat tayyorlaganlar: gushti va yogi taomga ishlatilgan, terilari kiyimga, kema yasashga va uy-ruzgor ishlariga sarflangan, tyulen va morj yogi bilan uylarni kizitganlar va yoritganlar, suyaklaridan esa mexnat kurollari yasaganlar, uy va kema kurishda ishlatganlar. Eskimoslar jaxondagi eng shimoliy xalk sifatida kutbning ogir sharoitiga juda moslashgan. Ularning ov kurollari maxsus tyulen va morj terilaridan yasalgan baydarka tipidagi kichik kema xamda katta kema, uzun ipga boglangan yogoch sopli sanski, tosh yoki suyak uchli nayza va uk-yoy turli xildagi tuzoklar va suyakdan yasalgan karmoklardan iborat. Ba'zan kurol yasashda kushni janubiy indeys kabilalaridan almashib olgan mis xam ishlatilgan. Arktikada urmonlar yuk bulganligi tufayli eskimoslar kishda zur maxorat bilan muzdan uy tiklaganlar. Iglu deb atalgan muz uylarda tyulen terisi tushalgan va devorlarga osilgan, yogi bilan isitilgan xam yoritilgan. Xozirgacha saklanib kelgan bunday uylarda endi primus, kerosin yoki elektr lampalar xam ishlatiladi. Ilgari gushtni, asosan xom xolda iste'mol kilganlar. Kutbning kiska yozida ayollar materikda usadigan turli yemishli kukat va ildizlar, klyukva kabi tundra meva- chevalarini terib-termachlaganlar. Xozirgi davrda eskimoslar, ayniksa Grelandiyada, zamonaviy jixozlangan elektr va issik suv bilan ta'minlangan kup kavatli uylarda yashaydilar: kiyimlari va taomlari xam ancha uzgarib yevropalashtirilgan. An'anaviy transport vositasi sifatida changi va itlar kushilgan chanalardan foydalnilgan. Sunggi yillarda motorli kema va chanalar, miltik va temir kopkonlar ishlatilmokda. Eskimoslarning ijtimoiy tuzumida X1X asrgacha urug-jamoachilik munosabtalri saklanib kelgan. Ular ota urugiga utish davrida ikki uch oiladan tashkil topgan kichik jamoadan iborat bulib yashaganlar. Ammo urug-kabilachilik munosabatlari ogir tabiiy sharoit tufayli uncha mustaxkam bulmagan. Ogir sharoit eskimoslarning dinlarida xam uz aksini topgan. Kishi ustidan xukmronlik kilib turgan tabiat

kuchlari xar xil tabiiy xodisalarga, turli arvoxlarga va “dengiz xujayini”ga siginish, sexrgarlik va shamanizm kabi ibtidoiy dinlarni yaratgan. Ularda shamaniylik ibodati va turli mifologik tasavvurlar rivoj topgan. Xozir eskimoslar orasida xristian dini kup tarkalgan. Eskimoslarda kadimiy davrlaran amaliy san'at tarakkiy kilgan bulib, xozirgacha suyakka nozik uyma naksh berish va suyakdan turli buyumlar yasash saklanib kelgan. Ular uziga xos kabila xayotidan olingan ayrim vokealar va xayvonlarni ovlash manzaralarini zur maxorat bilan tasvirlaganlar. Tinch okeanda, Alyaska yarim orolidan janubga chuzilib ketgan Ayelut orollarida va Alyaskaning garbiy kismida eskimos – ayeut til oilasiga oid kadimiy elatlar yashaydi. Eskimoslarga maishiy turmush va madaniyati jixatidan yakin aleutlar X1X asr boshlarida dengiz xayvonlariga ov kilib kun kechirganlar. Ularning ov kurollari eskimoslarnikiday, ammo uziga xos teridan yasalgan baydarka, dengiz xayvonlarining ichagidan tikilgan va ma'naviy madaniyat xususiyatlari bilan ajralib turadilar. Shimolda Beringov bugozidan to janubda – Xuande-Fuka bugozigacha Tinch okeani soxillarida kup asrlar davomida indeyslarning uziga xos balikchi va ovchi madaniyati shakllanib kelgan. Juda nam va yumshok iklimli, nixoyatda boy usimliklarga, faunaga ega bulgan bu territoriya inson yashashi uchun ancha kulay bulgan. Bu yerda asosan tlinkitlar, kvakuitli, xayda, kaluza indeyslari yashagan va ularning tirikchiligi dengizda va daryoning kuyi okimida balik ovlashdan iborat bulgan. Ular ba'zan tog echkilari, bugular, dengiz xayvonlari, kushlarni ov kilganlar, yovvoyi urmon mevalari va dengiz kukatlarini terganlar. Indeyslarda tukuv stanogi bulgan. Ular yovvoyi kuy va echkilarni maxsus xaydab kamrab olib junini kirkib keyin bushatib yuborganlar, ipidan nakkoshlik kamzul tukiganlar, kuylak tikkanlar. Matoni usimlik tolalaridan xam tukiganlar, teridan pustin xam kiyganlar. Yogochdan naksh berilgan sovut yasaganlar, kedr daraxti tolasidan keng etakli shlyapalar tukiganlar.

Kabilalar fratriy va uruglarga bulingan, ular totem nomi bilan atalgan. Maxsus totem tasvirlangan yogoch ustunlari urnatilgan. Asosiy diniy tasavvurlar totemizm bilan boglik bulganligi tufayli totem simvollaridan tashkari xar xil diniy marosim va bayramlar utkazilgan. Ularni utkazish shaman va urug boshliklari ixtiyorida bulgan. Shimoliy Amerikaning sharkiy kismidagi subartika urmonlarida Alyaskaning ichki rayonlari va Kanadaning tayga zonasida algonkin va atapask til oilalariga oid ovchi, balikchi va terib-termachlovchi kabilalar yashaganlar. Ular, asosan yovvoyi bugu, los ayik, yovvoyi kuy va buka, tyulen, kit va boshka urmon xam dengiz xayvonlarini ovlaganlar, umonlarda xar xil meva va etildizli usimliklarni terib kun kechirganlar. Karibu va los terisidan ayollar kiyimlari, maxsi va kulkoplar tikkanlar, mayda jonivorlarning terisi va juni bilan kiyimlarni bezatganlar, bosh kiyimi tukiganlar. Ba'zan ishlab chikarish kurollari va uy-ruzgor buyumlariga xam naksh berilgan. Erkak va ayollar asosan bir xil yengi uzun kuylaklar kiyganlar, kishda kopyushonli pustin yopinganlar. Shimoliy urmon indeyslari mustamlaka arafasida urugchilik munosabtalrini saklab jamoa bulib yashaganlar va ov kilganlar. Kishda ular ayrim guruxlarga bulinib kuchib yurganlar,yozda odatda daryo buylaridagi karorgoxlarga tuplanishib savdo kila boshlaganlar. XVII asrlardan boshlab mustamlakachilar bilan yakin alokalar urnatilib muynachilik maxsus soxaga aylanadi va muyna savdosi tovar ayriboshlashni kuchaytiradi. Subartika ovchilari boshka indeyslar singari yevropaliklar tomonidan zurlik bilan uz yerlaridan xaydalmagan va kirilmagan. Chunki shimoliy amerika urmonlari chorvachilik va dexkonchilikka nokulay bulganligi tufayli mustamlakachilar bu yerga bostirib kirmaganlar. Ular aksincha kimmatbaxo muynaga muxtoj bulib muynachilikni rivojlantirish maksadida ovchi indeys kabilalarini xar tomonlama kullab-kuvvatlaganlar. Yevropaliklar keltirgan temir kurollar indeyslarning ogir mexnatini ancha yengillashtirdi. Shuning uchun dastlab muyna savdosi yevropaliklar bilan indeyslar orasidagi munosabatlarni asosan katta fojiasiz rivojlanishiga sabab bulgan edi.

Xozirgacha algonkin va atapask kabilalarida xam matrilokal, xam patrilokal nikox tartiblari saklanib kelgan. Bir necha juft oilalardan tashkil topgan kichkina urug- jamoa kuchib yurishga odatlangan. Ayrim vaktlarda bayram yoki diniy marosim munosabati bilan muayyan joyda bir necha nikoxdagi guruxlar tuplanishganlar. Odat buyicha, nikoxdan keyin ma'lum davr kuyov xotin urugida yashab, kelin xaki uchun xizmat kilgan. Jamoa ekzogamiya tartiblariga rioya kilishi shart bulgan. Barcha kabilalarda muxim masalalarni muxokama va xal kilishda xamma teng xukukka ega bulgan. Ammo eng keksa donishmand kishilar raxbarlik kilganlar. Ichki jamoa munosabatlarida “xar kim uziga uzi “xujayin” degan axlok koidasiga rioya kilinadi. Shimoliy urmon ovchi kabilarida totemizm shamanizm sexrgarlik arvoxlarga siginish keng tarkalgan. Ular arvoxlar kishilarga “kuch quvvat", kasallarini davolashga ov qilishga yordam beradi deb ishonganlar. Algonkin qabilalarda odamsimon xudolar va odamxo'r Vindigo nomli bahaybat mahluq to'g'risida tasavvurlar, murakkab marosimlar muhim o'rin egallagan. AQShning Kaliforniya va qisman Nivada ham Yuta shtatlariga yaqin davrlargacha turli tillarga gapiradigan qabilalar yashaganlar. Ular dehqonchilikni bilmasalar ham ovchilik va termachilikka asoslangan an'anaviy xo'jaligi bo'lgan. Mahalliy indeyslar Dub mevalarini tozalab, quritib, yanchib unidan atala pishirganlar. Ular har xil o'rmon o'simliklarining urug'lari, mallyuskalar, qisqichbaqa, baliqlar va suv o'simliklarini istimol qilganlar. Ovchilikda o'q-yoy, baliqchilikda sanchqi, savat, kemachilikda daraxtdan foydalanishgan. Kaliforniya indeyslari yarim yerto'ladan iborat kichik qishloqlarda yashaganlar. Deyarli barcha qabilalar kiyimsiz yurganlar, ammo bayramlarda juda ko'p bezaklar taqqanlar, sovuqda egniga teri yoki boshqa yopinchiqlar yopinganlar. Ijtimoiy tuzumida fratrial tizim saqlangan. Totemizm va Shomonizm keng tarqalgan. XU1 asrda yevropaliklar Kaliforniyaga kela boshlaydilar. Ular dastlab sohilga yaqin vodiylarda o'z makonlarini o'rnatganlar, ideyslar bilan aloqani yaxshilab, o'zlariga jalb qilib xristianlashtira boshlaganlar. 1848 yilda Kaliforniyada oltin topilgandan keyin mahalliy aholining hayotida eng qorong'u kunlar boshlanadi.

1850-1880 yillarda bo'lib o'tgan urushlar natijasida ojiz begunoh mahalliy aholi vahshiyona qirg'in qilingan. Rasmiy ma'lumotlarga qaraganda hozirda Kaliforniya shtatida 40 mingga yaqin mahalliy aholi yashaydi. Qolganlari qirilib ketgan, boshqa millat va elatlar bilan aralashib ketgan. Preriya (dasht) indeyslarning asosiy kasbi yovvoyi ho'kiz (bizon)larni ov qilishdan iborat. Uning go'shti va yog'i taomga, terisi kiyim, poyabzal va chaylalarga ishlatilgan. Aholi dastlab piyoda, it yordamida, o'q-yoy va ba'zan nayza bilan jamoa bo'lib ov qilganlar. Shaxsiy ov qilish man qilingan, bu tartibni buzganlar qattiq jazolangan. XVII1 asrda yevropaliklar kelgandan keyin otlar paydo bo'lgan va ovchilarning muhim yordamchisiga aylangan. Yilqi (mustang)ni qayta qo'lga o'rgatib ovda va yuk tashishda foydalangan. Metalni bilmaganlar, o'q-yoy va nayza uchlarini tosh, suyak va shoxdan, uy- ro'zg'or buyumlarini teri va yog'ochdan yasaganlar. Hayvonlarni butun yoz maxsus to'r bilan yoki chuqur qazib ov qilganlar. Uylari ko'chib yurishga moslashgan. Uyning o'rtasida o'choq-gulxan yoqilgan. Har bir oila o'ziga alohida uy qurgan, qavm-qarindoshlarning chaylalari doirasimon o'rnatilib o'rtada qabila kengashiga mo'ljallangan maxsus katta chayla qo'rilgan. Ovchilikda muhim rol o'ynagan ot boylik belgisi bo'lib qolgan. Yuzalab otlarga ega bo'lgan jamoa a'zolari kambag'al otsiz urug'doshlarini eza boshlaydi.Boskinchilik bilan shug'illanuvchi tudalar paydo buladi.Urush boylik orttirish manbaiga aylanadi.Harbiy ishga e'tibor kuchayib,qabila boshlig'i mashhur lashkarboshilarni saylash odat bulgan. Ma'naviy madaniyatida ham ancha uzgarishlar ruy beradi.Kiyimlarga,uylarni bekitadigan terilarga ,uy-ruzg'or buyumlariga naqsh berish juda rivojlangan.Har yili o'tadigan muhim voqealarni tasvirlovchi piktografik rasmlar bilan solnomalar yozilib borilgan, o'ziga xos taqvimga ega bo'lganlar.Eng katta marosimlar quyosh ibodati bilan bog'liq, undan keyingi pog'anada turgan yer ,suv, olov, havo kabi tabiat kuchlariga,hatto bizon, it va boshqa hayvonlarning ruhlariga sig'inganlar.Tasviriy san'at rivojlangan.

Dashtli indeyslarning yerlarini tortib olish 19 asrda kuchaydi.Mustamlakachilar yovvoyi g'arb deb atagan dasht rayonlarni bosib olishib, tub aholini yerlaridan haydab, ko'pchiligini qirib tashlagan.1830 yildan ko'plab kela boshlagan "oq tanli" ovchilar miltiq bilan ommaviy ravishda bizonlarni qirib, indeyslarni asosiy hayot manbaidan mahrum etib, ularni tabiiy o'limga mahkum etishgan.Ularning barcha qarshiliklari ayovsiz bostirilgan.Hozirda tirik qolgan oz sonli indeyslar noqulay unumsiz yerlarda og'ir hayot kechirishmoqda. Shimoliy Amerikaning sharqiy qismida irokez va algonkin qabilalari yashaydi. Turli tilda gaplashadigan mazkur qabilalar etnik tarixini ta'riflovchi boy mifologiyaga ega. Irokez solnomachilari o'z tarixlarini bir necha davrlarga bo'lib, turli afsona va rivoyatlar bilan to'ldirgan. Olimlar irokezlarning etnogenizi er. av.1 ming yillikda shakllana boshlagan vudlend madaniyati bog'liq ekanligini aniqlagan. Dehqonchilikda yerni chopib ishlov berish erkaklar zimmasiga, boshqa barcha xo'jalik ishlari ayollarga yuklangan.Bir gurux erkaklar kuz va qish oylarida o'rmonlarga ketib ov qilib bahorda qaytib kelganlar .Ular bug'ular ,qunduz, suvsar kabi o'rmon hayvonlarini ovlaganlar, kuz paytlarida asal yig'ganlar.Kulolchilikni bilganlar, savdo- sotiq rivojlangan.Irokez qabilalarining jipsligi natijasida 1570 yilda "Irokezlar ligasi " paydo bo'lgan.Ittifoq 50 ta urug' oqsoqollardan iborat maxsus kengashga ega bo'lib, unda eng muhim masalalar hal qilingan.Harbiy ishlarni boshqarish uchun kengash 2 ta lashkarboshi saylagan.

ADABIYOTLAR: 1.Avеrkiеva Yu.P. Indеytsi Sеvеrnoy Amеriki. M., 1974. 2. Jabborov I.M. Etnografiya va jahonning etnik qiyofasi. T., 1982. 3.Jabborov I.M. Jahon xalqlari etnografiyasi T.1985. 4. Jabborov I.M. Etnografiya asoslari. T., 1991. 5.Avеrkiеva Yu.P. Indеytso` Sеvеrniy Amеriki. M.,1974. 6.Faynbеrg L.A. Indеytso` Brazilii. M., 1975. 7.Bruk S.I. Nasеlеniе mira.M.,1981. 8. O`zbеkiston Milliy entsiklopеdiyasi. T., «Qomuslar», 2001-2003. 1-2-3-4-5-jildlar. 9..Jabborov I., Jabborov S. Jahon dinlari tarixi. Toshkеnt, 2001

O'xshashlar

Amerika xalqlari

Shimoliy Afrika xalqlari

Janubiy amerika xalqlari

Markaziy amerika xalqlari

Polineziya xalqlari