Gulxaniy va o’zbek bolalar adabiyoti

Gulxaniy va o’zbek bolalar adabiyoti

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

44 KB

Ko'chirib olish

Gulxaniy va o’zbek bolalar adabiyoti Reja: 1. Gulxaniy hayoti va ijodi. 2. “Zarbulmasal” asarida muhim ijtimoiy masalalarni majoziy obrazlarda yoritilishi. 3. “Maymun bilan Najjor”, “Toshbaqa bilan Chayon”, “Tuya bilan Bo’taloq”masallarida real hayot haqiqatini ifodalanishi.

Gulxaniy hayoti va ijodi. O’zbek mumtoz adabiyotining yirik namoyondalaridan biri Muhammad Sharif Gulxaniyning hayoti va ijodiy faoliyati haqida to’la ma‘lumotga ega emasmiz. 18 asrning oxiri, 19 asrning birinchi yarmida Qo’qon adabiy muhitida yashab ijod etgan Gulxaniy nomi tazkira va tarixiy asarlarda zikr etilgan. Fazliy Namangoniyning “Majmuat ush-shuaro” asarida aytilishicha asli tog’li Qorategindan Qo’qonga kelib oila qurgan ekan.U taxminan 1770-80 yillar atrofida tug’ilgan. Og’ir iqtisodiy qiyinchiliklarda kun kechirgan. Ba‘zi manbalar uning Namangon madrasalarining birida tahsil olganligidan darak beradi. Aytishlariga qaraganda Gulxaniy hammomda o’t yoquvchi - gulohlik vazifasida ishlagan va shuning uchun Gulxaniy taxallusini tanlagan deb nisbat berishgan.Fazliy buni Gulxaniyning “otashfe‘l”ligi va «devonafe‘lligi”dan deb tushuntiradi. Shoir o’ziga taxallus tanlashda keyingi ma‘noni nazarda tutgan bo’lishi ehtimolga yaqindir. Negaki, u ma‘lum vaqt navkarlik ham qilgan, o’z shijoati, g’ayrati, paxlavonligi bilan ajralib turgan, urushlarda qatnashib jasorat ko’rsatib borgan, lekin uning xizmatlari xon tomonidan taqdirlanmagan.SHoirning hayoti muhtojlikda, bir burda nonga zor, sipohiylik qilib rohai ko’rmay, xasrat-nadomatda o’tadi.Bu fikrni shoirning “Ber” radifli she‘ri xam tasdiqlaydi. Bunda shoir o’zining qashshoq turmushidan noliydi: Hazratim ochlikdan o’ldim, yegani non ber menga, Kofir o’lg’ayman agar desamki, baxmon Ber menga. Moshu bug’doyu guruch berkim, shular menga kerak, Hech aytmasman aqiqu, la‘lu marjon ber menga. Egnimga yopiq berib,qornimni to’yg’az non bilan, Senga billohkim demasman dinu imon Ber menga. Navkaring ochlikdan o’lsa, nega hayfing kelmagay, Ey tabibi hoziqim, doriyu darmon Ber menga. Nonu to’n Ber , benavolik dardidan qutqar meni, Men qachon aytdimki, Qorun ganjidek kon Ber menga... Gulxaniyni er yigitlar to’pidan kamsitmagil, Fo’ta Ber, ot ber, to’nu chakmon ber menga.

Vafoti noma‘lum bo’lgan shoirni taxminan 1830-40 yillarda dunyodan o’tganligini taxmin qiladilar. Gulxaniy ijodiga nazar talaydigan bo’lsak , u ikki tilda qalam tebratgan. Fors – tojik tilidagi g’azallariga J u r ‘ a t taxallusini qo’llagan. Gulxaniydan qolgan adabiy meros hajmi uncha katta emas, lekin unga shon- shuhrat keltirgan asari “Zarbulmasal”dir. Gulxaniy bu asarni Qo’qon xoni Amir Umarxon (1811) tavsiyasiga ko’ra yozadi. “Zarbulmasal” (maqollar keltirib so’zlash, o’xshashi va timsolini keltirib gapirish) – majoziy mazmun beruvchi asar – masal bo’lib unda turmush voqealari turlicha toifadagi, turlicha fe‘l-atvorli kishilarning munosabatlari qushlar misolida (Yapaloqqush bilan Boyo’g’li o’rtasidagi qudachilik mojorolarini bayon qilish orqali) hikoya qilinadi. Qushlar esa o’zaro zarbulmasal yo’li bilan so’zlashadilar, maqsadga erishish uchun xar xil maqol, matal, hikmat va chuqur mazmunli hikoyalarni keltiradilar. “Zarbulmasal”da muhim ijtimoiy masalalarni majoziy obrazlarda yoritilishi. ”Zarbulmasal” jiddiy ijtimoiy mazmunni majoz yo’li bilan badiiy ifodalovchi axloqiy-didaktik va tanqidiy-hajviy yo’nalishdagi asardir.Unda ijtimoiy hayot muammolari, jamitda turli tabaqa-guruhlar o’rtasidagi murakkab munosabatlar, insonlarning o’zaro muomalalari, urf-odatlar, xalq marosimlari haqida majoziy uslubda so’z boradi. Gulxaniy ijtimoiy hayotdagi voqea va hodisalarning insonlar tabiati va amaliy faoliyatidagi olijanoblik va pastkashlik, adolat va zo’ravonlik, saxovat va xasislik, kamtarlik va manmanlik, qanoat va ochko’zlik, xushmuomalalik va qo’pollik, halimlik va dag’allik kabi fazilat va salbiy belgilarni badiiy mahorat bilan qushlar va hayvonlar tili va harakatlariga, intilish va qilmishlariga ko’chiradi va ular ishtirokidagi hayotiy lavhalarda o’z munosabatini bildiradi. Asar bilan tanishgan har bir o’quvchi gap qushlar va hayvonlar faoliyatlari va mojorolari haqida emas, balki kishilik jamiyatidagi turli tabaqa-guruhlar vakillari haqida borayotganini darhol anglab oladi. Asar ishtirokchilarining nutqlari xalq maqollari, matal, hikmat

va qoliplangan birikma-iboralaridan keng foydalanish asosida qurilgan. Asar voqeasi qadimgi “Farg’ona iqlimida” joylashgan “eski bir shahristonda” yuz beradi.U yerda iste‘qomat qilayotgan Yapoloqqush o’z o’g’li Kulangirsultonni uylantirish taraddudiga tushadi, shu manzilda yashayotgan Boyo’g’li va Boyqushlar qizi Kunushbonuga sovchi qilib Ko’rqushni yuboradi.Bahs va tortishuvlardan so’ng qiz tarafga beriladigan qalin miqdori ming chordevor deb belgilanadi, nikoh marosimlari o’tkaziladi. Voqealar davomida bo’lajak qudalar va ularning manfaatlarini ifodalovchi ishtirokchilarning tabiatlari, falsafasi, ichki dunyosi va intilishlari bosqichma-bosqich ochila boradi.”Zarbulmasal”da yetakchi mazmun bilan mantiqan uzviy bog’lanib ketgan o’ndan ortiq nasriy va nazmiy masal, qissa va hikoyatlar mavjud. Xususan “Maymun bilan Najjor”, “Toshbaqa bilan Chayon” kabi masallari yuksak badiiy mahorat bilan yozilgan.”Maymun bilan Najjor” masalida hayotiy lavha orqali “bilmagan, o’rganmagan va aqling yetmaydigan ishga hovliqib urinma, avval hunarni yaxshilab egalla, shunda pand yemaysan” deb ugit berilsa, «Toshbaqa bilan Chayonda” hayotda do’st tanlashda nihoyatda ehtiyot bo’lishlikka, yomonga aslo yaqinlashmaslikka da‘vat etiladi. “Zarbulmasal”dagi bu kabi axloqiy-ta‘limiy yo’nalishdagi masallardan farqli o’laroq «Tuya bilan Bo’taloq” masalida sof ijtimoiy mavzu badiiy intihosiga yetkazilgan. Unda erksiz Tuyaning och va suvsiz qolgan Bo’talog’ining yolvorib qilgan fig’onu nolasiga bergan g’amgin javobi aniq eshitiladi: “Aydi onasi bolasiga boqib, Ko’zlarining yoshlari suvdek oqib: Ko’rki,-burunduq kishining qo’lida, Ul kishining ko’zlari o’z yo’lida Menda agar zarra kabi ixtiyor Bo’lsa edi – bo’lmas edim zori bor!” “Zarbulmasal” o’zbek badiiy nasrining eng yetuk namunalari qatorida faxrli o’rin olgan.Rang-barang tasviriy vositalardan, murakkab sajdan keng foydalanib yozilgan bu asarning tili nihoyatda shirador, jozibali bo’lib, asarning chin ma‘noda xalqchil ruh egallashida juda katta xizmat qilgan.

“Maymun bilan Najjor”, “Toshbaqa bilan Chayon”, “Tuya bilan Bo’taloq”masallarida real hayot haqiqatini ifodalanishi. Maymun bilan Najjor (Nasriy bayoni) Kashmir o’lkasida go’zal, dov-daraxti ko’p, sermeva, xushbo’y gullari, rohatijon suvlari serob bir tog’ bo’lardi.SHu yerda Maymun iste‘qomat qilardi.Kunlarning birida o’z hunarini yaxshi bilgan, mohir duradgor shahar azoblaridan qutulib, yog’och izlab shu toqqa keladi. Bir yog’ochni kesib,pona qoqib, unutib qoldirgan teshasini olib kelishga jo’naydi.Buni kuzatib o’tirgan Maymun duradgorga g’avasi kelib tezda u kesgan yog’ochning ustiga chiqib olib, uning ishini davom ettirmoqi bo’ladi. Dumi yog’och yorig’iga kirib qolib dumidan ajraladi. Najjor juda aqlli va mohir hunarmand. U «shaharning zindonidan ozod o’lib” toqqa chiqadi. Tog’ni sevib qoladi. »Tog’ning Shiriniga Farhod ” bo’lib qoladi. Gulxaniy uning mehnati va mehnatdagi mahoratini ulug’laydi. Shu yo’l bilan asarda hunarni va hunar ahlini kuylash va ulug’lash, kishilarni hunar o’rganishga chaqirish kabi muhim g’oyani ilgari suradi. Maymun nihoyatda kaltafahm, u aql- farosatini ilatmagani tufayli dumi yog’och orasiga qisilib qolib, dumidan ayriladi. Toshbaqa bilan Chayon (nasriy bayoni) Bu masalda hikoya qilinishicha Iroqdan Hijozga kelayotgan Toshbaqa yo’lda Chayon bilan uchrashadi. Ular birga ketayotganlarida daryoga duch keladilar. Toshbaqa daryodan so’zib o’tib orqasiga qarasa, Chayon daryo qirg’ogida turibdi. Qaytib qirg’oqqa kelib,ustiga Chayonni mindirib yana qirg’oq tomon suzadi. Chayon esa Toshbaqaga nish urmoqchi bo’ladi. Buni sezgan va Chayonni avval ogohlantirgan Toshbaqa suvga shung’ib munofiq va xiyonatkor Chayonni suvga cho’ktirib yuboradi. Masalda Toshbaqa aqlli, bardoshli, fahm-farosatli inson; sadoqatli do’st sifatida gavdalansa, Chayon yaxshilikni bilmaydigan, yaxshilikka yomonlik bilan javob beradigan, do’stiga ham xiyonat qiluvchi, fikri-zikri birovga yomonlik qilish bo’lgan kishilar sifatida tasvirlanadi.

Gulxaniy bu masal orqali Chayonga uxshagan yomonlar bilan do’st tutinma , undaylardan ehtiyot bo’l, chunki yomon xech qachon yomonligidan qolmaydi, degan muhim didaktik fikrni ilgari suradi. Gulxaniy masalda yaxshi murodiga yetadi, yomon doim jazoga uchraydi, yaxshilik murod sari yetaklaydi, yomonlik halokatga duchor qiladi, degan didaktik xulosa chiqaradi. Tuya bilan Bo’taloq Kunlardan bir kuni sarbon tuyasiga yuk ortib yo’lga tushadi. Tuyaning orqasidan bolasi ham ergashadi. Ortilgan yuk og’ir, manzil uzoq, havo issiq, yo’l esa jazirama sahro edi. Ona ketidan ergashgan, yo’lda ochiqib, charchagan Bo’taloq bir oz to’xtashni onasidan zorlanib so’raydi. Ko’zlaridan yosh suvdek oqayotgan, to’xtashning ilojini topa olmagan ona: mening ixtiyorim sarbonning qo’lida. Menda agar zarra ixtiyor bo’lganda, og’ir yuk ostida qolmagan bo’lur erdim, deb javob beradi. Gulxaniy bu masalda sarbon, Tuya va uning Bo’talog’i obrazlari orqali mehnat ahlining og’ir turmushini, erksizligini tasvirlaydi, inson haq-huquqi poymol qilinganligiga e‘tiroz bildiradi. Mazlumlarning ohu faryodi, shikoyatini zo’r mahorat bilan ifodalaydi. “Zarbulmasal” asarining qisqacha mazmuni. Farg’ona iqlimida Kayqubod ismli podshohdan qolgan eski bir shahriston bor ekan. U shaxarda Boyo’g’li bilan Boyqush yashar ekanlar. Ularning bir qizi bo’lib, oy desa oydek kun desa kundek go’zal edi. Bu go’zalning ismini Kunushbonu der edilar. Boyo’g’lidan bir yog’och masofa uzoqroqda Yapaloqqush va uning o’g’li Kulangir Sulton yashaydi. Yapaloqqush o’g’li Kulangir sultonga Kunushbonuni olib bermoqchi bo’ldi va Ko’rqushni Boyo’g’lining uyiga sovchilikka yuboradi. Boyo’g’li kengashib so’ngra javob berishini, bilish uchun yana bir kelishini aytadi. Bu javobni Ko’rqush Boyo’g’lining “iliq so’zi” bilib, uni Yapaloqqushga yetkazadi. Bu xabar qushlar shohi Malikshohinga borib yetadi. U xazinachi Kordon bilan xizmatkori Turumtoyni to’y xarajatlarini aniqlash uchun Boyo’g’lining uyiga yuboradi. Ular urtasida uzoq munozara boradi. Boyo’g’li qizi

uchun ming chordevor talab qiladi. Nihoyat, yana Ko’rqush borib Movaraunnaxr mamlakatidan ming chordevor berishga rozi ekanliklarini aytadi. To’y bo’ladi. Gulxaniy Boyo’g’li, Yapaloqqush va Kulangir sulton obrazlarida o’zlari koshonada yashab, vayronagarchilikning sababchisi va tarafdori bo’lgan, mol-mulk orttirishga intilgan ba‘zi amaldorlarni tanqid qiladi.

Foydala nilgan adabiyotlar: 1. Gulxaniy . Zarbulmasal.T 1974. 2. Buyuk siymolar , allomalar. T.1997. 3. O’z.M. 4 jild. T. 2002 . 395-bet. 4. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Oybek va o’zbek bolalar adabiyoti

G’afur G’ulom va o’zbek bolalar adabiyoti

XX asr boshlarida o’zbek bolalar adabiyotining taraqqiyoti

O’zbek va rus tillarida gap

Chorizm va sho’rolar davrida o’zbek tilshunosligi