Oybek va o’zbek bolalar adabiyoti - Tilshunoslik - Referatlar

Oybek va o’zbek bolalar adabiyoti

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

45 KB

Ko'chirib olish

Oybek va o’zbek bolalar adabiyoti Reja : 1. Oybek va bolalar adabiyoti. 2.”Qonli barmoqlar”hikoyasida bolalar haq-huquqlarini poymol etilishi. 3.”Alisherning yoshligi” asarida ajdodlarga hurmat tuyg’usining ifodalanishi. 4. Oybek qissalaridagi o’ziga xos badiiy tasvir.

Oybek va bolalar adabiyoti Muso Toshmuhammad o’g’li Oybek yangi o’zbek adabiyoti rivojiga ulkan hissa qo’shgan, o’ziga xos ijod yo’li uslub maktabiga ega bo’lgan ijodkor hisoblanadi. Oybek yaratgan she‘r va hikoyalar, qissa va dostonlar bolalar ma‘naviyatiga ta‘sir etib, ularni tarbiyalashda muhim rol o’ynamoqda. “Yosh yo’lchi” (1925), ”Gunafsha” (1926), ”SHoirning bolaligi”(1937), “Odobli Tursun”,”Ahmadjon bog’bon”(1971) kabi she‘riy kitoblari, “Zafar va Zahro”(1953), “Bobom”(1957) dostonlari, “Alisherning yoshligi”(1975), ”Bolalik” qissalari ayniqsa xarakterlidir. 1981 yilda adibning “Globus” nomli to’plami bosilib chiqdi. To’plamda adibning shu vaqtgacha e‘lon qilinmagan “Gulnor opa”(1930), “Fanorchi ota”(1930), “Singan umid”(1930), “Tilla topar”(1930)hikoyalari chop etilgan. Oybek kichik maktab yoshidagi maktab bolalari uchun Pokiston bolalari hayotidan “Qonli barmoqlar”(1962) hikoyasini yozdi. Hikoyada Pokistonda tinchlik uchun kurashuvchilardan qanday qasos olinayotganligi, ularning bolalari ko’chalarga chiqarib tashlanayotganligi, tilanchilikka va malaylikka mahkum etilayotganligi hikoya qilinadi. Yozuvchi buni asar qahramoni to’qqiz yoshli Alining sarguzashtlari orqali tasvirlaydi. Qonli barmoqlar”hikoyasida bolalar haq-huquqlarini poymol etilishi Oybek hikoyada Alilarning yashash sharoitini va qanday kun kechirishini quyidagicha ta‘riflaydi: “Gorishov Loxurning bag’ridagi bir daha. Loxur- qo’shiqlar, gullar diyori. Gorishov esa dahshat! Ali bu xaroba- vayronalar ichida yuguradi. Ko’cha, yo’lka deydigan narsa yo’q, tutash xaroba kulbalar. Shunday xaroba kulbalarning birisidan Ali bilan onasi, otasi qamalgandan so’ng haydalib, ko’chaga tashlangan edi.”Pokiston shaharlarining ko’cha-kuylarida to’da-to’da tilanchi bolalar yurar edi. Ali bir parcha non qidirib, besh-olti kundan buyon rastalarni kezib yurganda gulobchi do’kondor uni chaqirib «jahl aralash dedi,-mana bu yashiklarni bo’shat!” va buning evaziga haq to’lashga va‘da qiladi. Ali “Rostdanmi?”-deb so’radi va do’kondorning “ha”degan tovushini eshitgach, bola uzun xursindi, jilmaydi. Kir, kalta ko’ylagining yenglarini shimarib, ishga tushdi”. Ali yashiklardagi siniq gulob shishalarini tashiydi : “Siniq, cheti uchgan shishalar

va berahm quyoshning issig’i uni xunob qilar, kichik barmoqlari tilingan , qo’llari qon. Ammo och, tentirab yurishdan charchagan bola bu xizmatdan vaqti xush” edi. ”Isqirt, juldur, cho’pday oriq bolalar bolaning qonagan qo’llariga tikildilar”. Bolalar Aliga ko’mak bermoqchi bo’lganlarida u “raxmat” deb javob berdi. Ali och-nahor, barmoqlarini shisha siniqlari kesib achitishiga , bir parcha non topishning nihoyatda azob-uqubatlari va mashaqqatlariga qaramay do’kondor gulobchining og’ir ishini bajaradi. Do’kondor “bir qutini ochib, yupqa “chapati”- nonni uloqtiradi. Ali ilib oldi, quvonib dedi :” -Darrov borib, ayamga beraman, u kasal! -Aya, men keldim, non topib keldim.Turing non yeng, non... Kampir onaning yuzini ochdi: -O’tdi olamdan! Dard bilan, yo’qchilik bilan, ochlik bilan, g’am bilan hamisha kurashgan bu g’arib ayolning yuzida baxtsiz hayotning eng so’nggi nafasida o’lim bilan kurash dahshati ko’rinar edi”. Bu hayotiy parcha faqat pokistonlik Alining hayoti uchun xos hodisa bo’libgina qolmay, balki kambag’al mehnatkash bolalarning hayoti uchun ham tipik hol edi. Kitobxon Alining sarguzashtlari bilan tanishar ekan, unda oddiy insoniy huquqlardan ham mahrum etilgan bolaning ayanchli taqdiri orqali yovuzlikka nisbatan nafrat tuyg’ulari shakllanadi. Muhimi shundaki, hayotda doimo yovuzlik bilan ezgulik orasida tinimsiz kurash borishini, bu kurash insonlarni ulug’ ishlarga otlantirishi mumkinligini his qiladilar. Alisherning yoshligi” asarida ajdodlarga hurmat tuyg’usining ifodalanishi Oybek buyuk o’zbek shoiri A.Navoiyning bolalik yillari haqida hikoya qiluvchi “ Alisherning yoshligi” qissasini (1967) yozdi. Ulug’ A.Navoiy Oybekning sevimli siymolaridan biri edi. Bu haqda adib maqolalaridan birida shunday hikoya qiladi : “Navoiy she‘riyati va Navoiy obrazi hamisha bir kuchli quyosh kabi ko’nglimni tortar edi. O’z asarlarimda Navoiy obrazini yaratishga zo’r mayl va istagim bor edi. Yoshligimdan beri Navoiyning o’lmas, adabiy she‘rlarini sevib o’qir edim, uning jozibali g’azallari borgan sari ko’nglimga singib bordi, shakl va mazmunlari yuragimni mast va maftun etdi... U

mening ko’nglimda, yodimda edi, butun borlig’imni band etgandi. Yursam-tursam hamisha Navoiyni o’ylar edim. Uning ma‘nodor, aqlli ko’zlari hamisha xushfe‘l, rahmdil, olijanob qiyofasi, asl pok, ulug’ qalbini xis etardim, ko’z o’ngimda ko’rardim... ” Oybek 1928 yildan boshlab Navoiy ijodini o’rganishga kirishadi. Dastlab, Navoiy ijodiga doir ko’pgina ilmiy maqolalarni o’qib o’rganadi. Keyinroq “Navoiy”, “Guli va Navoiy” dostonlarini nashr ettiradi. Davlat mukofotiga sazovor bo’lgan “Navoiy ” romanida mutafakkir hayotining kamolot davri tasvirlanadi. Navoiyning bolaligi haqidagi qissaning yozilish tarixini adibning rafiqasi Zarifa Saidnosirova shunday izohlaydi : “Alisherning yoshligini qalamga olish niyati adib qalbida qirqinchi yillarning boshlarida tug’ilgan bo’lib, “Navoiy” romanini yozish davrida bu ishtiyoqi yanada kuchaygan edi. Tili, uslubi jihatdan mazkur romanga yaqin bu qissa 1967 yilda tugallangan bo’lsa-da, o’ziga nisbatan g’oyatda talabchan adib, uni qaytadan ishlash maqsadi bo’lgani uchun e‘lon qilishga oshiqmadi”. “Alisherning yoshligi” qissasida Hirotdagi 1447-1452 yillar tarixiy voqealar , shahzodalarning Shohruh vafotidan keyingi o’zaro taxt uchun kurashlari va shu davrda o’tgan Alisherning bolalik (Alisherning to’rt yoshdan ) yillari haqida hikoya qilinadi. Qissada Alisher obrazining takomili o’sha vaqtdagi tashqi muhit voqealari va ziddiyatlari bilan uzviy aloqada tasvirlanadi. Xukmron doira orasida mavqei ancha baland bo’lgan G’iyosiddin va Gulbegim bekaning oiladagi samimiyliklari, o’zlarini sipo va oqilona tutishlari, farzandi Alisherning ham jismoniy ham aqliy tomondan kamolotida muxim rol o’ynaganligi haqqoniy tasvirlanadi. Qissa G’iyosiddin kichkina uyidagi mehmondorchilik yaqin do’stlarning samimiy suhbatlari lavhasi bilan boshlanadi. G’iyosiddin Kichkina kamtar, jussasi kichik hammaning hurmatini o’ziga tortar edi. Shuning uchun do’stlari ba‘zan Kichkina bahodir ham der edilar. Malika Gavharshodbegim saroyiga kelgan mehmonlar orasida Alisherning onasi Gulbegim beka ham bor edi deb uni shunday tasvirlaydi : “Hushbichim, kelishgan qomatli, yuzlari oppoq Gulbegimning ingichka qoshlari va jilvali mehr chaqnagan qora ko’zlari go’zallikning eng zo’r omili edi. Katta zavq va did bilan kiyingan , yigirma besh

yoshlardagi bu juvon yig’inlarda ko’zga darrov talanar, chehrasi issiq, yoqimli ayol edi”. Alisher o’zi yashagan davrning ziddiyatlarini u qadar anglab yetmaydi. Shuning uchun Shohruhning Abdulatif bilan, Abdulatifning Xonzodabegim va Gavharshodbegim bilan Ulug’bek to’g’risidagi munozaralari mag’zini chaqa olmaydi. Abdulatifning o’z otasiga qarshi gaplaridan dastlab hayron qoladi va ikkilanadi. Alisherga xos fazilatlardan yana biri kattalarning fikr-mulohazalarini sinchikovlik bilan tinglash, kim haq, kim nohaqligini bilishga intiladi. Shunday qilib yosh Alisher xarakteri shakllana boradi. Chorsu maydonida dorga osilayotgan kishilarning holiga ko’p qatori Alisher ham achinib ko’z yosh to’kadi. Alisher dor, darra kabi jazo turlarini faqat eshitgan. Bu voqeani o’z ko’zlari bilan ko’rgandan keyin shafqatsizlik va zulmkorlik tushunchasi kengaya boradi. Asarda qiz va yigit muhabbatining poymol etilishi, ularning erk va sevgi uchun kurashi xalq qo’zg’oloniga sababchi bo’ladi. Shohruh vafotidan keyin shahzodalar o’rtasida toj-taxt uchun kurash avj olib ketdi. G’iyosiddin Kichkina yaqin qarindoshlari bilan Iroqqa yo’l oladi.SHahzodalar urtasidagi janglarni yo’lda bir chol tilidan hikoya qiladi.CHolning gapi shahzodalarga bergan bahosi Alisher qalbini larzaga soladi. Asarda Alisherning san‘atga bo’lgan munosabati ham aks etgan. Naychi chol obrazini olaylik. U bechora faqirlar tabaqasidan, hunari nay yasash va chalish, hayotini naysiz tasavvur etmaydi. Yosh kitobxon cholning so’zlaridan uning hunari naychilik ekanligini bilib oladi. “... – Nay o’zimizning qadimdan qolgan cholg’u, mungli, ma‘yus qalblarning firoqi, alamlarini kuylaydur, to’y-bazmlarda uning go’zal sadosi ko’ngillarga zavq to’ldiradur, ajoyib sehrkor cholg’udir nay. Alisherbekning ishqi tushubdimi – o’rgaturmiz. O’g’lonim xohlasa balki mashhur musiqa ahlidan bo’lur... Dildagi ohang nafas ila nayga o’tur... Barmoqlar kuyni pardalarga solib turadur ”. Oybek keksa nuroniy naychi chol obrazi vositasida insonparvarlik, ezgulik, odamiylik, saxiylik, yoshlarga muhabbat kabi g’oyalarni targ’ib etadi.

Oybek qissalaridagi o’ziga xos badiiy tasvir Oybekning “Bolalik” qissasi avtobiografik xarakterdagi asar bo’lib,uning markazida yosh Musaning sarguzashlari yotadi.Asarda Musavoyning yetti yoshgacha bo’lgan shuxliklari, tinib – tinchimasligi, o’yinqaroqligi, ochiq ko’ngil va o’tkir zehnli bola bo’lganligi tasvirlanadi. Musaning xarakteri oila, hayotda ko’rganlari va kishilar suhbatida shakllanadi. Keksalarning xonlar, beklar, boylar haqidagi xotiralari , eshitgan ertaklari Musavoyda adolatsizlikka va nohaqlikka nafrat uyg’otsa, mehnatkash halqqa muhabbat ruhida qarashga o’rgatadi. “Bolalik” qissasida Turg’un, A‘zam, Ahmad, Qodir, Hoji, Sobir kabi Musavoyning tengqurlari obrazlari ham berilgan. Ular har biri o’z shaxsiy qiyofasiga ega. Masalan: Qodir mo’min-qobilga o’xshab ko’rinsada, jahldor. Ahmad oshiqboz, tentakroq, Sobir kichkina bo’lsada , pishiqqina va xokoza. Oybek o’sha davr tashvishlari bolalar hayoti va taqdirida ham aks etganligini mahorat bilan tasvirlaydi. Oybek ijodida “Zafar va Zahro” dostoni yetakchi o’rinda turadi. Bu doston Pokistondagi dehqon va ishchi oilalari, ular bolalarining azob-uqubatlarga to’la hayoti tasvirlangan. Doston qahramoni kata zamindorlarga qul bo’lishga majbur etilgan dehqon bolasi Zafar, onasi bilan ko’chaga uloqtirib tashlangan ishchi qizi Zahrodir.Kitobxon dostonning boshidayoq Zafar musibati misolida pokistonlik bolalarning ayanchli hayoti Bilan yaqindan tanishadi: Zafar asta tentiraydi, yonsa-da kun, Yoshi o’nda, jingalak soch, ko’zi tuyg’un. Egnidadir parcha latta, kir va yamoq, Tovonlarin tuyoqlagan qizg’in tuproq. Oriq, kuchsiz qo’lda cho’loq supurgi bor, Boshida go’ng savat, tentirar, bitgan mador. Dostonda qashshoq dehqon oilasining fojiali hayoti, soliq to’plovchilarning qo’polligi va zolimligi, boyning rahmsizligi zafarlar oilasi misolida ko’satiladi. Yo’qchilik, nochorlik bois Zafar qishloq boyining quliga aylanadi.Zafar obrazi misolida zolim boylarga , zulmga qarshi nafratning tobora kuchayib borganligi

ko’rsatiladi. Zafar qanchalik og’ir kunlarga qolmasin unda ozodlik, baxtiyor hayotga erishish hissi sira so’nmaydi. Zahroning otasi boyga qarshi dushman bo’lgani uchun qamalgan. Zahro esa ikki ukasi va onasi bilan yotoqdan quvilgan. Xulosa qilib aytganda, Oybek yuqoridagi kabi asarlari bilan o’zbek bolalar adabiyotining shakllanishi va yuksalishiga katta xissa qo’shdi.

Foydalanilgan adabiyotlar: 1. Shermuhammedov P, Tursunov J, Safarov O, Egamov X.O’zbek bolalar adabiyoti. T.1976 , 154-163-betlar. 2. Oybek ijodining ma‘naviy – ma‘rifiy ahamiyati. Qarshi – 2005. 3. Jumaboev M. O’zbek bolalar adabiyoti.T.2002. 94 – 104 – betlar. 4. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Gulxaniy va o’zbek bolalar adabiyoti

G’afur G’ulom va o’zbek bolalar adabiyoti

XX asr boshlarida o’zbek bolalar adabiyotining taraqqiyoti

O‘zbek bolalar adabiyotining o‘ziga xosligi va taraqqiyot bosqichlari

O’zbek va rus tillarida gap